Тілі орыс бөлімдері студенттеріне арналған

Ескерту:  еш,  ешқашан,  ешқайда  болымсыздық  есімдіктері 
тэуелденбейді. 
Болымсыздық  есімдіктері 
түбір 
куйде  де, 
тэуелденген тұлгада да септеледі.
III децгей
Сөйлемдерді аударып,  есімдікті табыңыз.
1. 
У  меня  ничего нет.  2.  Это  мое  место.  Пусть туда никто не 
садится.  3.  Никто тебя  сейчас  не заставляет.  4.  Кто-то  сюда идет.
5.  Я  у  тебя  кое-что  спрошу.  6.  Давайте  все  что-нибудь  сделаем.
7.  Некоторые  студенты  сейчас  работают.  8.  Д ома  никого  нет.
9.  Никто не отвечает.  10.  Пусть кто-нибудь принесет учебник.
I I деңгей
Берілген есімдікті  қатыстырып  сөйлем құра:  дәнеме,  ана, 
біреу, кім, ешбір,  өзім,  осы,  қандай,  бэрі, бірдеме.
I деңгей
} -тапсырма
Мақал-мәтелдерді  оқып,  аударыңыз.  Есімдіктерді  теріп 
жазып,  қандай есімдік екенін айтыңыз.
Кісі елінде сүлтан болғанша,
Өз еліңде ұлтан  бол.
Әркім жолдас болады амандықта,
Жақсы, жаман білінер жамандықта.
Жақсылыққа жақсылық — әр кісінің  ісі,
Жамандыққа жақсылық — ер кісінің  ісі.
Жаман еш  нәрсе біле алмайды.
Жұмсасаң тіл алмайды,
Өзі біліп пайдасын  қыла алмайды.
2-тапсырма
Мэтінді  мәнерлеп оқып, аударыңыз.
Это  красивая 
и 
светлая  комната.  Она  очень  большая.  0 
комнате очень  много  вещей:  стол,  шесть  стульев,  шкаф,  большой 
диван и два кресла.  В углу стоит лампа. Н а стенах  висят 
картины, 
зеркало  и  полка.  На  полу  лежит  красивый  ковер.  В  шкафу  и  на 
полке очень  много  книг  и учебников.  На диване сидят бабушка и
140

ее  внук  Олжае.  Олжас  студент  второго  курса.  Он  учится  на 
филологическом  факультете  пединститута.  Сейчас  Олжас  читает 
интересную  книгу.  Он  ее  купил  недавно.  Он  любит  читать  стихи 
и  исторические романы.  В  его домашней  библиотеке очень много 
интересных  книг.  Книги  он  покупает  в  книжном  магазине 
«Жангирхан».
Муражайлар
Эр  халықтың  өз  ламу  тарихы  бар.  Осы  тарихи  белгілерді 
үрпақтан  -   ұрпаққа  жалғастырып,  сактайтын  орындардын  бірі  -  
муражайлар.  Манызы  мен  мазмунына қарай  мүражайлар  бірнеше 
турге  белінеді.  Мысалы:  улттық,  тарихи  -  өлкетану,  табиғат, 
тарихи  тулгалар  мен  когам  кайраткерлерінін муражай  уйлері,  улт 
аспаптар  мұражайы, әскери  муражайлар жэне т.б.
Біздің  қаламызда  6  муражай  бар.  Олар:  өлкеміздің  тарихын, 
мәдениетін.  белгілі  аза.маттарымен  таныстыратын  тарихи  - 
өлкетану 
муражайы,  Жайык  әңірінің  табиги  байлыгымен, 
экология  жагдайынан  деректер  беретін  «Табигат  жэне  экология» 
муражайы,  1773  -   1775  жылдардагы  шарүалар  көтерілісін 
басқарушы  Е.Пугачев  жэне  осы  тарихи  окигаларга  оайланысты 
деректер  сақталған  «Пугачев  үйі»  муражайы,  татардың  белгілі 
ақыны  Ғабдолла  Токай  муражайы,  жерлесіміз  Кеңес  Одагының 
батыры  М эншүк  Мэметова  муражайы  жэне  ең  жас  муражай 
орыстың улы акыны А.С.Пушкин муражайы.
Осылардың  ішінде  жастарды  ултжандылыққа  тәрбиелеуде 
ерекше  орын  алатыны  М.Мәметова муражайы.  Мэншүк апамызга 
арналган  меморналдык  муоажай  уйі  1988  жылы  Сарайшық 
көшесінде  ашылды.  Муражайдың  6  залы  бар.  Бір  бөлмесінде 
Мэншүктің  балалык  шагы  өткен,  турмыстык  жагдайы  үлкен 
сүйіспеншілікпен  бейнеленген.  Келесі  бір  бөлмеде батыр  қыздьщ 
кітаптары, 
жеке  заттары  мен  майданнан  жазган  хаттары 
сақталган.  Ал  үлкен  залда  Мэншүк  өмірінің  соңғы  сәтін 
бейнелейтін  панорама аса шеберлікпен жасалган.
Мунда  қала  халқы,  әсіресе  жастар  жиі  келеді,  өйткені  батыр 
Кыз осы жастардың бакыты үшін  өмірін  қиды.
мүражай -  музей 
сүйіспеншіліклен  -  с
өлке -  край 
любовью
әскери -  военный 
аса  шеберлікпен  -   с  большим
Ұлтжандылық — патриотизм 
мастерством
Д ерек-сведения 
с э т -м о м е н т
тэрбие -  воспитание 
өмірін  қиды -  погибла
^алалық шагы -  детство 
майдан -  фронт
141

III деңгей
Сұрақтарға жауап беріңіздер.
1.  Мүражайлардың қандай түрлері бар?
2.  «Табиғат  жэне  экология»  мұражайы  каламыздың  қаи
жерінде орналасқан?
3.  Қаламыздағы ең жаңа мүражайды  атаңыз?
4.  Тарихи 
-  
өлкетану 
мүражайында 
қандай 
деректер
сақталады?
5.  М.Мәметова мұражайының маңыздылығы  неде?
II деңгей
Мәтіндегі  астьг  сызылған  сөздер  мен  сөз  тіркестерш 
окытушының 
көмегінсіз 
орыс 
тіліне 
аударып, 
сездік 
қүрастырыңыздар.
I деңгей
Республикамызға  белгілі  мұражайлар  туралы 
қосымша 
материалдарды  пайдаланып хабарлама эзірлеңіздер.
Үстеу, оның түрлері. Мезгіл үстеуі
(наречие,  наречие времени)
Үстеу  (наречие)  -   іс-әрекеттің  мезгілін,  мекенін,  амалын 
білдіретін 
сөз  табы  (лексико-грамматический 
класс  слов, 
обозначающих признак предмета,  процесса).
Үстеу  негізгі,  туынды  болып  белінеді.  Негізгі  үстеулер:  тым, 
аса, дереу, әдейі т.б.
Туынды үстеулер: түнде, қазақша, оцнан т.б.
Туынды үстеулер төмендегі журнақтар аркылы 
ж а с а л адьь
Жүрнактар Негізгі түбір
Туынды үстеү 
__---- -
-ша, -ше
қазақ (казах) 
жаңа (новый) 
ескі (старый)
қазақша (по-казахски) 
жаңаша (по-новому) 
ескіше (по-старом у)___—
-лай,-лей, 
-дай,-дей, 
-тай,-тей
ақша (деньги) 
күз (осень) 
терек(тополь)
ақшалай  (деньгами) 
күздей (всю осень) 
теректей (как тополь)___ -
-нан.-нен
-дан,-ден
алды  (передняя  ча­
сть)
алдынан  (спереди) 
кырынан (сбоку) 
____
142

-тан,-тен
қыры (боковая часть) 
оң (правая  сторона)
оңнан  (справа)
-да,-де, 
-та,-те 
-нда,-нде
жаз (лето) 
тун  (ночь) 
осы  (этот)
жазда (летом) 
тунде(ночью ) 
осында (здесь)
-ға, -ге 
-қа,-ке 
-на,-не
жогары (верхняя часть) 
арт (задняя часть) 
күн  (день)
жоғарыға (вверх) 
артқа (назад) 
күніне (в день)
Үстеудің мағыналық түрлері
Ү стеулер
Сұрақтары
мысалдар
1. Мезгіл устеуі 
(.наречие времени)
қашан? (когда ?)
бүрын 
(раньше), 
бүгін 
(сегодня),
  ертең  (завтра), 
жиі  (часто),
  енді  (теперь), 
эдетте 
(обычно),
 
кейде 
(иногда)
2.  Мекен үстеуі 
(наречие места)
қайда? 
қай 
жерде? 
(где? 
куда?)
алга  (вперед),
  артқа  (назад), 
томен  (вниз),
  сонда  (там), 
кері (назад)
3.  Қимыл-сын 
үстеулері 
(наречие образа 
действия)
қалай?  қалайша? 
(как? 
каким 
образом?)
дүрыс  (правильно),
  дереу 
(тотчас),
  жорта  (нарочно), 
зорга 
(еле-еле),
 
осылай 
(так),
 баяу (медленно)
4.  Мөлшер  үстеуі 
(наречие 
коли­
чества и меры)
қанша?
қаншадан?  неше? 
нешеден? 
(сколько? 
по-сколько?)
сонша,  соншама  (столько), 
бір-бірден 
(по-одному), 
біраз 
(немного),
 
көп 
(много),
 
әжептэуір 
(достаточно)
5. Күшейткіш 
үстеулер (наречие 
усиления)
қалай? 
қандай? 
(как? какой?)
ең  (самый),
  сэл  (немного), 
аса  (очень),
  тіпті  (даже), 
мүлдем (совершенно)
6. Себеп-салдар 
үстеуі (наречие 
причины)
неге? не себепті? 
қалай?  (почему? 
по какой 
причине?как?)
амалсыздан  (вынужденно), 
босқа 
(зря),
 
күр 
босқа 
(только  зря),
  себепсіз  (без 
причины),
  шарасыздан  (из 
безысходности)
7- Мақсат 
Үстеулері 
(наречие цели)
не үшін? неге? не 
мақсатпен?  (для 
чего?  почему?  с 
какой целью?)
әдейі  (спецгшьно),
  жорта 
(намеренно),
 
қасақг.на 
(нарочно),
 коре тура (видя)
143

Мезгіл  үстеулері  іс-әрекеттін  жүзеге  асқан 
мезгілін 
білдіреді  (обозначает  время,  в  которое  совершается  действие). 
Қашан?  Қашаннан?  деген  сұрактарға  жауап  береді.  Мысалы: 
кейін  (после,  потом),  күні-түні  (днем  и  ночью),  күні  бойы  (весь 
день),  күндіз  (днем),  анда-санда  (иногда),  кеш  (поздно),  әуелі 
(сначала),  ертеден  (издавна),  багана  (недавно),  кейде  (иногда), 
жазғытұрым  (летом),  эдетте  (обычно),  биыл  (в  этом  году), 
былтыр (в прошлом году).
III деңгей
Үстеулерді  екі  топка  (негізгі,  туынды)  бөліп  жазып, 
аударыцыз.
Төмен,  кейін,  дүрыс,  эдейі,  адамша,  соншама,  корейше, 
орысша.  ертең,  аса,  тым,  қазақша,  бүгін,  алға,  артқа,  жылдам, 
сеніңше,  осында, жақында,  күндей, күніне,  қасақана.
II децгей
Берілген сөздерден үстеу жасап, орыс тіліне аударыңыз.
1)  корей,  неміс,  агылшын,  француз,  қыргыз,  араб,  өзін. 
сенің,  менің, жаңа,  ескі
2) осы, жаны, арты, жоғары, орта,  алыс,  күн
3) жоғары, алды,  арты,  қарсы,  сол жак
I денгей
Сөйлемдерді окып,  үстеуді  табыңыз.
1. Жазда біз күрылыс отрядында жүмыс  істедік.
2.  Қазір бізде қазақтілі  сабағы өтіп жатыр.
3.  Ол  пойыздан  ертец түседі.
4. Күзде жеміс-жидек, көкөністер піседі.
5.  Көктемде күн жылынып, бәйшешектер гүлдейді.
6.  Арман  күні бойы компьютермен жұмыс жасады.
Ата жүрт, ел тарихы
Қазак жерінің тарихы алғаш жер бетінде адамдар пайда бола 
бастаган  тас дәуІрінен басталады.
Біздің  дәуірімізге  дейінгі  бірінші 
мыңжылдықта  казак 
жерінде «сақ» деп аталған көшпелі тайпалар түрган.
Біздщ  заманымыздьтң  ҮІ-ІХ  ғасырында  казақ  жерінД6 
ежелп  түрю  мемлекеттері,  хандығы  пайда  бола  бастады.  Олар- 
атыс-  Уркі  кағанаты, Түргеш жэне Қарл үқ хандықтары.
144

X  ғасырда  көшпелі  түркі  тайпалары  Қарлұқ  хандығыньщ 
астанасы  Баласағұнды  жаулап  алғаннан  кейін,  Қараханид  (940-
12 J 2) -  бірінші  ислам-түркі мемлекеті панда болды.
1218  жылы  Ш ыңғыс  хан  Жетісуды  жаулап  алып,  Отырарды 
Қ-үлатты.  ХШ   ғасырдың  40-жылдарында  қазақ  жері  Алтын  Орда 
Құрамына енгізілді.
ХҮ  ғасырдың  аяғында  құрылған  Қазақ  мемлекеті  үш  жүзге 
бөлінген:  ¥ л ы   жүз,  Орта  жуз,  Кіші  жүз.  Қазақ  хандығында 
қоғамның  билеуші  тобыньщ  жоғарғы  әлеуметтік  сатысында  хан 
түрған. Халқымыздың ең ірі хандары Тәуке, Абылай т.б.  болды.
ХҮЛ1  ғасырда  казақ  халқы  үлы  хандар  мен  бать/рлардың 
(Абылай, 
Қабанбай, 
Әбілқайыр) 
басшылығымен 
Жоңғар 
хандығына  күйрете соққы берді.
ХҮІІІ  ғасырдың  аяғы  мен  XIX  ғасыр  басында  қазақ  жүздері 
біртіндеп  Ресей  империясына  қосыла  бастады.  Бұл  тарихи 
өзгерістің басында Кіші жуз ханы  Әбілқайыр түрды.
1917  жылы  Қазан  төңкерісінен  кейін  Қазақстан  ҚазАКСР 
аталып,  1936  жылы  Қазақ  КСР  ретінде  Кеңестік  Социалистік 
Республикалар  Одағының  (КСРО)  құрамына  енеді. 
Кеңес 
дәуіріндегі 
кезең 
(1922-1991)  Қазақстан  тарихында  өзінің 
қайшылыгымен  қалды.  Өндіріс  пен  ағарту  ісіндегі  ілгерілеу 
халықтың 
қуғын-сүргінге  ұшырауымен,  үлттық  мәдениетін 
жоғаптумен  ұштасып  жатты.  1991  жылы  Кеңестер  Одағының 
ыдырауымен 
байланысты, 
Қазақстан 
егемен, 
заңды 
демократиялық мемлекет болып жарияланды.
ата жұрт -  земля  предков 
тас дэуірі  -  каменный  век 
жаулап  алу -  захватить 
күйрете соққы  берді -  
одержал  окончательную 
победу
Қазап төңкерісі  -  
Октябрьская революция
кезең -  период 
өндіріс -  промышленность 
қуғын-сүргін -  репрессия 
құқыктык мемлекет -  
правовое государство 
егемендік -  независимость
III деңгей
Мэтінді  мэнерлеп  оқып,  сұрақтарға жауап  бер.
1 • Сақ тайпалары  казақ жерін қашан  мекендеген?
2. 
Ежелгі  түркі  мемлекеттері  мен  хандықтар  қай  ғасырда 
чайда болды?
3- Қараханид  мемлекеті  қашан 
қүры лды ?
145

4.  XIII  ғасырдың  40-жылдарында  қазақ  жері  кандай  мемлекет 
кұрамына енді?
5. Қазақ мемлекетінің жүздерін  ата.
6.  Қазақ  жүздері  Ресей  империясына  кашаннан  бастап  косыла 
бастады?
7.  Қазақстан  Республикасы  Кеңес  Одағының  күрамында  қай 
жылдар аралыгында болды?
8. Қазақстан  Республикасы өз тәуелсіздігін  қашан алды?
II деңгей
Мэтіннен мезгіл үстеулерін тауып,  сұрақ қой.
Iдең гей
«Тәуелсіздік тарихы» тақырыбына шағын  шығарма жаз.
Мекен, сын-бейне үстеулері
(наречия места и образа действия
)
М екен  үстеулері  (наречия  места)  іс-әрекеттің  мекенін 
білдіреді  (обозначает место,  в котором  совершается действие)■ 
Мынадай  сұрақтарға  жауап  береді:  қайда?  қай  жерде?  Мысалы. 
алга (вперед),  артқа (назад),  арттан  (сзади),  кейін  (позади), төмен 
(вниз),  жогары  (вверх),  ілгері  (вперед,  впереди),  сонда  (там), 
осында  (здесь),  кері  (назад),  эрмен  (дальше),  бермен  (ближе), 
мүнда,  осында  (здесь),  анда  (там),  жол-жөнекей  (по  пути),  ' ште 
(внутри),  жолшыбай  (по  дороге),  сырттан  (снаружи  внутрь), 
іштен  (изнутри),  жогарыдан  (сверху).
Қ им ы л-сы н 
үстеулері 
(наречия 
образа 
действия) 
қимылдың,  іс-эрекеттің  амалын  білдіреді  (характеризует  способ 
совершения  действия).  Мына  сүрақтарга  жауап  береді:  қалаЙ? 
қалаиша?  қайтіп?  Мысалы:  дүрыс  (правильно),  дереу  (тотчас), 
жорта  (нарочно),  зорға  (еле-еле),  осылай  (так),  әрең  (насилу), 
әбден  «совсем»,  эдейі  «специально»,  баяу  «медленно»,  бірден 
(сразу),  шапшаң  (быстро),  жылдам  (тез,  быстро), 
өзгеше  (п0' 
другому),  ептеп  (потихоньку),  бірге  (вместе),  ауызш а  (устно), 
жазбаша (письменно), нашар (плохо), жақсы  (хорошо).
146

III деңгей
Сөйлемдерді  оқып,  үстеуді табыңыз.
Қонақтар  осында  отыр.  Самат  дұрыс  айтады.  Ол  әдейі 
келмеді.  Әкем  жолшыбай  сөйлеп  келе  жатыр.  Біз  қазақша 
шапшаң  жазамыз,  ал  Наташа  әрең  жазады.  Марат  артқа  қарай 
береді.  Бұл  жаттығуды  жазбаша  орындаймыз.  Айжан  мәтінді 
ауызша эңгімеледі.
II деңгей
Жақша ішіндегі  устеуді аударып, сөйлемді оқы.
Сен  (плохо)  жазасың.  Сабаққа  (вместе)  барайық..  (Еле-еле) 
шыдап  отыр.  Бәрі  (по-моему)  болады.  Ақан  (специально)  айтып 
отыр.  Әйгерім  (по  пути)  дүкенге  кірді.  М^ғалім  (здесь)  отыр. 
(Внизу) асхана бар.
I деңгей
Берілген  үстеулерді  қатыстырып, сөйлем  құра.
Ешқайда,  шагішаң,  алға,  осында,  ақырын,  дұрыс,  нашар, 
қазақша, сыртта, жолшыбай, төмен.
Ғылым академиясы. Қазақстан  РеспубликасыҮл ттық 
Ғылым  академиясы
Ғылым 
академиясы 
-  
ғылыми-зерттеу 
мэселелерін 
біріктіретін  ұйым.  Қазақстан  Республикасы  Үлттық  Ғылым 
академиясы  (ҚР  ҮҒА)  1946  жылы  31  мамырда  құрылды,
1  маусымда  салтанатты  түрде  ашылды.  Академияның  алгашқы 
құрамына  14  академик:  М.О.Әуезов,  Ә.Б.Бектұров,  И.Г.Галузо, 
М.И.Горяев, 
А.Қ.Жүбанов, 
Н.Г.Кассин, 
І.К.Кеңесбаев,
Н.В.Павлов, 
М.П.Русаков, 
Қ.И.Сэтпаев, 
Н.Т.Сауранбаев, 
Г.А.Тихов,  В.Г.Фесенков,  С.В.Юшков  кірді.  ҚР  ҮҒА-ның бірінші 
президенті 
болып 
көрнекті 
галым, 
академик 
Қ.И.Сәтбаев 
сайланды.  Академия  жанынан төрт бөлімше:  геология-география, 
техника жэне химия  гылымдары,  физика-математика гылымдары, 
Қоғамдық  гылымдар  бөлімшелері  құрылды.  1987  жылы  ҚР  ҮҒА 
Күрамында  33  гылыми  мекеме  болды.  1991  жылы  20  наурызда 
Ғылым  академиясында  жаңа  гылыми  мекемелер  кұру  мен  іргелі 
гылыми 
зерттеулер 
бағыттарын 
айқындау 
мақсатында 
кеңейтілген  құқық  берілді.  Осы  жаңа  багытта  зергтеулерді 
Дамыту  үшін  академия  құрамында  жаңадан  8  институт  ашылды. 
‘995  жылы  31  желтоқсанда  академияның  54  толық  мүшесі  мен 
41  корреспондент  -  мүшесі  болды.  Ғылыми  қызметкерлер  саны 
2996-га жетті.
147

ҚР  ҰҒА  кызметінің  негізгі  багыттары:  ғьглыми-зерттеу 
кызметі,  ғылымның  жай-күйі  мен  дамуына  талдау  жэне  болжау 
жасау,  халықаралық ғылыми  ынтымақтастықты,  инновация  және 
инвестициялық іс-қимьшдарды дамытып,  ныгаитуға  ат  салысу.
зерттеу -  исследовать 
құрам -  состав
қогамдық -  общественный 
бағыт -   направление
ғылым -  наука 
салтанатты — торжественный
бөлімше -  подразделение, 
болжам -  предположение
отделение
құқык -  право 
мүше -  член
III деңгей
Сұраққа жауап беріңіз.
1) Ғылым академиясы қандай ұйым?
2) ҚР ҰҒА  қай жылы қүрылды?
3) ¥ҒА-ның алғашқы  күрамында қай галымдар болды?
4)  ҚР ¥ҒА -ныңбірінш і президент)  кім?
5)  1995  жылы 
ҰҒА-ның 
ғылыми  қызметкерлер  саны 
қаншага 
жетті?
6)  ҚР ҰҒА қызметінің негізгі багыттары  кандай?
II деңгей
Мәтінді 
мәнерлеп 
оқы. 
«Ғалым 
болгың 
келе 
ме?» 
тақырыбына диалог қүр.
I деңгей
Ғылым,  білім,  оқу,  өнер тақырыбына  10  мақап  жазып,  мэнін 
түсіндір.
Мақсат, мөлшер үстеуі
(наречия цели,  количества и м еры )
Мақсат  үстеулері  (наречия  цели)  іс-әрекеттін 
максатын 
білдіреді  (обозначает  цель  действия).  Не 
үш ін?  Неге?  Не 
мақсатпен?  сүрақтарына  жауап  береді.  М ысалы:  эдейі  (назло), 
әдейілеп  (специально),  жорта  (намеренно),  қасақана 
(нарочно), 
көре тұра (видя),  біле түра (зная) т.б.
М өлш ер  үстеулері  (наречия  количества  и  меры)  'с' 
эрекеттщ  саны  мен  мөлшерін  білдіреді  {обозначают 
к о л и ч е с т в о
148

и  меру  действия). 
Қанша? 
Қаншама?  Қаншадан? 
Неше? 
Нешеден?  Нешелеп?  сұрақтарына  жауап  береді.  Мысалы:  сонша, 
соншама,  осынша,  қаншама  (столько),  бір-бірден  (по-одному), 
талай 
(много), 
біраз 
(немного), 
көп 
(много), 
әжептеуір 
(достаточно),  аз (мало) т.б.
III деңгей
Сөйлемдерден  мақсат  жэне  мөлшер  үстеулерін  тауып 
топтастыр.
I.  Мына кітапты  екі  рет оқы.  2.  Мирас  біраз ойланып  қалды.
3.  Қазақша  еркін  сөйлеу  үшін  көп  еңбектену  керек.  4.  Емтихан 
билетін  бір-бірден  алыңдар.  5.  Қанат  қыруар  ақша  жұмсады.  6. 
Қонақ  бөлмеде  осыншама  қонақ  отыр.  7.  Ол  әдейі  үндемеді.
8.  Асқар  көре  түра  айтқан  жоқ.  9.  Бүл  үйге  ол  әдейілеп  келді.
10.  Айман  театрга  сүйікті  әртісін  көру  үшін  келді.  11.  Ол  кеше 
қасақана келмей  қалды.

жүктеу/скачать 6,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: