Топонимиканың геоэкологиялық негіздері оқу цүралы • а тынп : т с ь са/ч ь, I павлодар, 2008 (,ж) с$5, У

аласа  қыратты  жерлер. 
Төскей, 
қон., 
Төскейбұлак 
су  көзінің 
тау  етегінде  орналасқанынан  хабар  береді. 
Өзек 
-   жергілікті 
географиялық атауларда кездесетін өзен тармағын, ескі арнаны 
білдіреді. Жайылымның ерекшелігін бейнелейтін 
Ащылыозек, 
Өзекағаш,  Қоцырөзек,  Отөзек,  Майөзек 
қоныс  атаулары 
өзіндік жүктемеге ие  болып отыр. Дала зонасында топырақтар 
жамылғысы  сан  алуандығымен  ерекшеленеді.  Жазықты,  үсақ 
төбелі  жерлерде  кездесетін  сорлы  жэне  сортаңды  топырақта 
көкпек,  қаражусан,  кермек  өсетін  жерлер,  мал  жайылымы 
үшін  пайдаланылады.  Жусанды  жайылымдарда  жазда да,  мал 
жайылымын толық үйымдастыруға болады.  Күзде жаңбырмен 
жібіген,  ащысы  кеткен  жусандар  жақсы  желініп,  мал  семір- 
тетін  азық  ретінде  қызмет  етеді.  Күзде  малды  семірту  үшін 
осындай  жайылымдар  (шақат,  сортаң)  пайдаланған.  Сортаңда 
жайылған  малдың  (қой)  жүні  жылтырап,  шэйірі  мол,  эрі  тегіс 
болған.  Ф.  Щербина Павлодар уезінің шаруашылығын зерттеу, 
есеп  жүргізу  мәліметтерінде  шақаттар  туралы  деректер  кел- 
тірген. 
Шақат 
-  астық түқымдасты өсімдіктер кейде сарсазан, 
жалманқүлақ өсетін сортаң жерлер. Көктемде су жиналъга, мал 
суаруға мүмкіндік туғызады. Әсіресе шақатты жерлер Ертістің 
оң жағалауында, Әжболат, Борлы көлі жэне Таспалы қарағай ор- 
маны (реликт)  арасында кездеседі.  Лебяжі  (Аққу) өңірінде кез- 
десетін 
Шақа 
елді мекен атауы (а.окр.), жер бетінің жамылғысы, 
бетіне  сары,  ақ  болып  шығып  жататын,  өсімдік дүниесіне  ке- 
дей,  суы  тартылып  қалған  көлдер  маңында  шоғьфланған. 
Такыр 
-   өсімдік  жамылғысынан  айрылған,  беті  тегіс  сазды 
жыныстардан түратын,  жазда суы тартылып, жарылып кететін 
жерлер. 
Тақыр,  Бала  тақыр 
е.м., 
Қабантақыр 
(Восточный
а.оқр.)  көлі,  қоныс  атаулары  өсімдік  дүниесінен  айырылған 
жерлерге тән келеді. 
Ащы 
мен ащылауыт жайылымдар ретінде 
өзен  аңғарлары  мен  жайылмаларында,  көлдер  мен  сорлардың 
ойыстарында орналасады.  Ғ.  Қоңқашпаев  ащылауыттың топы- 
рағыньщ  түздылық  дәрежесі  ащыға  қарағанда  төмендеу  ке-
114

летінін  жазады.  Бұл  жайылымдық  термин  малшылар  арасын- 
да  жиі  қолданылады:  «мал  ащыда  жатыр»  дегенді  жиі  естуге 
болады. 
Ащы  тақыр,  Ащы  қоныс,  Ащы  айрық,  Ащыбойы 
қоныс  монғ.  «бай»,  маңында  өсімдік жамылғысы қаулап  өскен 
жайылым  мағынасында  айтылады.  Құмдар  көшпенді  қазақ 
шаруашылығы  үшін  ғасырлар  бойы  қысқы  жайылым  ретінде 
пайдаланып  келген. 
Қүм 
сөзінің  ландшафттық  термин  ретін- 
де  қалыптасуында қүмдардьщ  шаруашылықтық маңызы,  яғни 
жайылымдық мүмкіншіліктері белгілі дәрежеде рөл атқарған.
Қүмды  жайылымдарда  жайылатын  мал  өте  күйлі,  етінің 
сапасымен  ерекшеленетін.  Орографиялық  нысандарды  анық- 
тайтын 
Қүм 
сөзімен 15-ке жуық географиялық атаулар кездесіп 
отьф. 
Қүмсуат 
е.м., 
Қүмқүдық 
(Қызылэскер  а.окр.)  қоныс  ат- 
тары  жайылымдық  атауға  негізделген.  Терминологиялық  лек- 
сикада  жиі  кездесетін  жайылымның  түсін  анықтайтын 
боз, 
қараот,  көк,  шүбар 
өсімдік  жамылғысының  әркелкілігімен 
ерекшеленеді.  Е.Керімбаев:  «Қазақтың  географиялық  терми- 
нологиясында түсті білдіретін сөздер жайылымдарды белгілеу 
үшін  қолдаішлады.  Түске  байланысты  калыптасқан  көне  то- 
понимдер,  көбінесе  жайылымдардың  өнімділігін  бейнелейді» 
деп жазады. 
Боз 
терминімен селеулі-бетегелі өсімдіктер басым 
өскен,  астык  түқымдасты  өсімдіктерден  тұратын  далаларды 
анықтайды.
Боз  деп  қазақ  селеудің  түрін  атайды.  Өсімдік  атының 
түсіне орай қойылған, мүндай өсімдік басым болатын далалық 
жайылымның  сыртқы  көрінісі  де  бозғылт  келеді. 
Боз 
се- 
леулі  жайылымдар  тобы  — эр  түрлі  бозды,  қылқан  селеулі, 
садақбозды,  қызыл  селеулі  бозды  жэне  бетегебоздылар  Аққу 
(Ертіс)  өңірінде үлкен  алаңдарды  алып  жатыр.  Қазақтар  ежел- 
ден  боздарды  жылқы  малы  үшін  ең  бағалы  жайылым  ретін- 
де  есептеген. 
Бозша 
е.м., 
Бозарал,  Бозшакөл,  Бозшасор, 
Бозалаң 
е.м,  боз  өсімдігінің  ареалының  кеңдігін  білдіреді. 
Қоңыр 
терминін  Ғ.  Қоңқашпаев  өсімдікпен  бекіген  қүмды
115

төбелерге  қатысты  түсіндірсе  Е.  Койшыбаев  фитоним  ретінде 
қарастырады.  Орографиялық  нысандар 
Қоцырша 
қоныс  ата- 
уы  өсімдік  жамылғысына  байлаиысты  қойылғаны  анық.  Ант- 
ропонимнен  туындаған 
Сейтенқоңыр,  Тоқанқоңыр 
және  т.б. 
атауға  болады. 
Шүбар 
термині  Е  Қоңқапшаевтың  топшыла- 
уынша қайыңды-көктеректі  шоқтар деген мағынаны  білдіреді. 
Орманды  дала  зонасымен  шекарада  жатқан  Железин,  Қашыр 
аудандарында  қайыңды  жэне  қайыңды-көктеректі,  даладағы 
шоптесінді  өсімдіктерін  коп  жағдайда  мал  жаюға  пайдаланса, 
тоғайлар  жойылып,  геоэкологиялық жағдайда дағдарыс  туьга- 
дап отыр. Ылғалы мол бағалы мал азығын қүруға пайдаланыла- 
тын жер қоры сортаңды кешендер мен батпақты телімдер болып 
табылады.  Қайыңды  жэне  қайыңды-көктеректі  шоқтар  орман 
ландшафтының  келбетін  қалыптастырады  мүндай  ормандар 
таспалы қарағай  орманы  арасында да көрініс тапқан деуге  бо- 
лады. 
Шүбартерек 
көлі, 
Терекше,  Басқайың 
(Майқарағай  а. 
окр.) атауларын қарастыруға болады.
Жайылымның  ылғалдылығы  жөнінде  хабар  беретін 
бидайық,  қақ,  қоға, 
саз, 
томар 
терминдері  гидронимдер 
қүрамында  жиі  кездеседі. 
Бидайық 
-   (фитоним)  терминін 
ЕҚоңқашпаев  «пішіні  табақ  тәрізді  түйықталған  өсімдіктер 
осетін жер ретінде сипаттайды». 
Қақ 
деп жаз айларында қүрғап, 
тақырларға  айналып  кететін  таяз  көлдерді  атайды.  Суы  ащы, 
кермектілігі  жоғары,  су  маңьгада  осетін  галофитті  өсімдіктер 
жайылым үшін пайдаланады. Қақ-көктемде қар суынан іркіліп, 
суат есебінде пайдаланылады. 
Қоңырқақ, Қарақақ, Жаманқақ, 
қон,. 
Қызылқақ 
колі  атауларын  қарастыруға  болады. 
Қопа  — 
қамыс  жэне  қоға  қаулап  өскен  көл,  батпақты  жерлерді  сипат- 
тайды. 
Күзеуқопа,  Қамыскопа, 
жүріп  өте  алмайтындықтан 
Айналмақопа,  Кішкенеқопа,  Ортақопа 
ағашы, 
Шегенқопа, 
Сарқопа 
т.б. атауға болады. Литологиялық түрғыда қүмды жы-
ныстармен қатар жаиылымдық жерлердщ топырақ жамылғысын 
қалыптастыруға сазды, әктасты, түзды жыныстар негіз болған.
116

Саздар топырақ құрамындағы судың мөлшеріне қарай  әркельсі 
болады. 
Бессаз 
қон, 
Сазқұдық, Сазағаш 
қоныс атауы бар.
Томар 
термині Солтүстік өңірлерде жиі кездеседі, шалғын- 
ды  өсімдіктер  өсетін,  жерасты  сулары  мен  қоректенетін 
төмпешікті-батпақты  сазды  жерлер.  Алтай  тілінде  төмпешік.
В.В. 
Радлов  сөздіғінде  «ағаш  түбірі»,  батпақты  төмпешікті 
жерлер.  Томар -   термині  негізінде. 
Томаршілік 
бүлақ  атаула- 
ры өсімдік жамылғысымен ерекшеленіп, жайылымның бағалы 
түрлерінің  қатарына  жатады. 
Тал,  шілік 
(жатаған  тал)  тер- 
миндері  жайылым  атауында  кездесуі  ландшафтық  ерекшелік- 
терден  хабар  береді:  өзен-көл,  сулы  жерлерде  кездесетін  бүл 
өсімдіктер  жайылымньщ  ерекше  сипатын  анықтайды. 
Тоғай 
деп  шалғынды  өсімдіктерге  бай  өзен  жайылмасьш  айтады. 
Ақтоғай 
аудан  орталығы  Ертіс  жайылмасында  орналасқан. 
Қаратоғай 
(2  бүлақ) 
Тоқтоғай 
қоныс  атауы:  топонимдерде 
бейнеленіп,  тоғайлы  жердін  көптеп  кездесетінін  аңғартады. 
Тал,  шілік 
(жатаған  тал)  терминдері  жайылым  атауында  кез- 
десуі  ландшафтық  ерекшеліктерден  хабар  береді.  Тоғайдың 
өзіндік  ерекшелігі  ірі  қара  малын  жаюға  өте  қолайлы  келеді. 
Ақтоғай 
е.м. аудан орталығы Ертіс жайылмасында орналасқан. 
Бозтоғай 
қон., е.м., 
Қаратоғай 
(2 бүлақ), 
Тоқтоғай 
қоныс атау- 
лары тоғайлы жердің ареалының кеңдігін білдіреді.
Халық  түсінігінде  қүйқалы  жер  деп  шөбі  қалың  өсетін 
Соны 
жайылымды  атайды,  яғни  мал  тісі  (түяғы)  тимеген 
қауданды жайылымдар қыстаулардан 20, 30,10 км қашықтықта 
елсіз  жерлерде  кездеседі.  Қос  маңындағы  жайылымның  оты 
сүйылған  кезде  жүрт  аударып  екінші  жерге  көшіп  отырған. 
Жал 
терминін  Ғ.  Қоңқашпаев  беткейі  тік,  етегі  мен  жонда- 
ры  ерекшеленіп,  созылып  жатқан  қырат  -   төбелерді  атайды 
[31].  Жал  мағынасы  жайылымдық  түрғыда  «жыртылмай  не- 
месе  шабылмай  қалған  жерлер  дегенді  білдіреді». 
Жал 
қон., 
Үшжал,  Қаражал  (4 
қон.), 
Үзынжал 
қон., 
Сарыжал 
көлі,  е.м. 
атаулары кездесіп  отыр.  Қазақ даласының  солтүстігіндегі  шет
117

аймақтарын  аралаған  А.К.  Гейнс:  Жұтта  малынан  айырылған 
қазақтар  отбасьшың  көмеғімен  шөп  шауып  альга,  кездейсоқ 
жағдайларға  ұрынудан  қорғануды  қамтамасыз  ете  алаты- 
нын  сипаттап  жазады.  Қазақтардың  шөп  шабуға  көшуі  мал 
шаруашылығына  белгілі  бір  тұрақты  сипат  берді,  оның 
қолайсыз табиғи  жағдайларға қарсыласа алуын күшейте  түсті. 
Ф.  Шербина  Павлодар  уезінде  жүргізген  зерттеу,  мәлімет  жи- 
нау  жұмыстарының  қорытындысын  былай  тұжырымдайды: 
«Қазақтар  өз  жеріне  иелік  ету  құқығынан  айрылған,  өз  жерін 
біреуге  не  сата  алмайды,  не  сыйлыққа  бере  алмайды».  Жалға 
алынған  жерді  пайдалану  ретінде  — жал  ақылардың  мынадай 
түрлері  төленетін  болған: 
«түтін  ақша»,  шабындық  алым, 
жайылым  ақы.  «Түтін  ақша» 
эрбір  үйленген  ер  адамдардан 
алынатын  болған.  Шабындық  шөптің  сапасы,  дайындалған
қыстауға  тасымалдауға  ыңғаилығына  оаиланысты  әр  түрлі 
болады.  Павлодар  уезі  бойынша  1897  жылы  жалға  берілген 
шабындықтардан 2236354 шөмеле пішен дайындалып, эр шөмеле 
үшін орта есеппен 3,4 тиын төленіпті. 
«Жайылым ақы» 
жалға 
берілген  жайылым үшін  үш түрлі  ақы төленетін болған: 
«көк 
алым», «түяқ ақша», «ақ торық» 
т.б.
Көк 
алым 
-  шабындықтағы шөп шабылып, маялар қыстауға 
тасылып  болғаннан  кейін  қазақтардың  жерлеріне  жайылымға 
мал  жіберу  үшін  мал  иесінің  беретін  төлемі. 
«Түяқ  ақша»  -  
эр түрлі себептермен шөбі шабылмай қалған тоғай арасындағы 
ашық жерлерге, көбінесе қар түскен соң мал жаю үшін төленетін 
төлем. 
«Ақторық» 
Ертістің жағалауындағы өсетін бозды-селе- 
улі жайылымдар саудаға түсіп, (торгқа) жалға беріліп отырған. 
Селеу  өскен  бозды  жерлерді  қазақтар  тілге  жеңіл  болу  үшін 
«ақ  торық»  деп  атаған.  Жыл  сайын  жергілікті  қазақтар  жерді 
пайдалану үшін (жалпы)  89219  сом  39 тиын жал ақысын төлеп 
түрған.  Шөп  шабу,  пішен дайындау  нәтижесінде 
Пішенді 
көл, 
қон., 
Пішенқүдық, Маяжон 
е.м., 
Маяшапқан, Бесмая 
атаула- 
ры қалыптасты.  Қайыңды-көктеректі  шоқтар, таспалы қарағай
118

орманы  арасында шөбі мол жайылымның ерекше түрі алаңдар 
жылқы  жаюға,  әдетте  қыс  айларында  қолайлы  болған.  Семей 
уезі Сейтен, Малыбай, Маралды болыстарына беделді,  қазақта 
алғаш  рет  қажылыққа  барған  Нүрекен  (Нүрмағамбет)  байға
12  мың  жылқы  біткен.  Ол қысқы жайылымдар  жетіспегендік- 
тен  Батыс  Сібір  өкіметінен  Ертістің  оң  жағалауында  11  мың 
десятина  жерді  жалға  алып,  қыста  жылқыларын  Қүлынды 
даласында  тебіндетеді  екен.  Жылқыларьш  қарағайдың  ішін- 
де 
«жылқы  алаңы» 
деген  үлкен  алаңға  иіргенде,  ол  толса, 
түгел деп  есептейді. 
Бозалаң 
е.м., 
Жаксы  алаң,  Үлкен  алаң, 
Кеңалац 
қоныс атаулары шөбі шүйгін бағалы жайылым ретін- 
де қарастырылады.
Жайылымдық,  құдық  түрлеріне  қатысты  атаулар,  төрт 
түлікке  (түйе,  жылқы,  қой,  сиыр)  байланысты  дәстүрлі 
шаруашылықта  қазақ  халқы  ландшафттық  ерекшеліктер- 
ді  кеңінен  пайдаланғанын,  яғни  географиялық  атаулардың 
геоэкологиялық  негізде  қалыптасқанын  көрсетті.  Сонымен 
қатар,  Лебяжі  (Аққу)  өңірінің  жайылымдық  ерекшеліктерін 
аныктайтын  аса мол топонимдер жүйесі,  табиғат ресурстарын 
тиімді пайдалану жэне қоршаған ортаның даму заңдылықтары 
жөнінде мол ақпарлар береді.
Тексеруге арналған сүрақтар
1.  Лебяжі  ауданы  бойынша  жайылымдық  жерлердің 
аумағын анықтаңыздар?
2.  Жазғы жэне қысқы кезеңдегі жайылым түрлеріне сипат- 
тама берініздер?
3.  Қағыл, қараш, желқара, соны терминдерінің этимологи- 
ясьга анықтаңыздар?
4.  Кошпелі  мал  шаруашылығының  өзіне  тэн  ерекшелігі
бойынша көшу маршруттарын сызып көрсетініздер?
5.  Жайылымдарға  экологиялық  нүқсан  келтірмеу  үшін 
қазақ халқы оларды қалай пайдаланған?
119

6.  Жайылымдық  ылғалдылығы  жөнінде  геоэкологиялық 
ақпар беретін фитонимдерді атап корсетініздер?
7.  Табиғат  ресурстарын  тиімді  пайдалану  жэне  қоршаған 
ортаның  даму  заңдылықтары  жөнінде  топонимдер  қандай 
ақпарлар береді?
3.5 Топонимдер негізінде аймақты геоэкологиялык
турғыдан  бағалау
Қоғам  мен  айналадағы  табиги  ортаның  арасьшдағы  озара 
эрекет жэне байланыс қазіргі таңда үлкен мэселелерге айнальш 
отыр.  Адамдардың  шаруашылық  әрекеттерінің  табиғи  ортаға 
тікелей  эсері  жэне  табиғи  ресурстарды  үздіксіз  пайдалану 
соңғы  кездері  күрт  өсті.  Атмосферадағы  ауаның,  топырақ пен 
өсімдік  жамылғылары,  су  жэне  басқа табиғи  компоненттердің 
қатты  ластануы  жылдан  жылға  көбеймесе,  азаятын  емес.  Бүл 
эрине, көп жағдайда табиғи ортаның заңдылықтарын сақтамай,
ірі  өндіріс  жэне  өнеркэсіптердің  тоқтаусыз,  қарқынды  жүмыс
істегенін көрсетеді.
Әрбір  ландшафт  табиғи  күйінде  өзін-өзі  реттеуші  жүйе 
бола отырып жэне белгілі бір қүрылыммен сипатталып геожүйе 
кеңістіктегі-уақытша  үйымдастырушы  болып  табылады.  Ан- 
тропогендік  әрекеттердің  эсерінен  болған  озгерістер,  геожүйе 
құрылымында ландшафттың қайта қүрылуына қатты ықпалын 
тигізеді. Кейін осыдан барып ланшафттың антропогендік моди- 
фикациясы пайда болады.
Антропогендік 
факторлардың  эсерінен  жэне  табиғи 
ресурстардың  қүлдырап,  нашарлау  деградациясын  есепке  ала 
отырып, Павлодар облысының геоэкологиялық картаға сүйеніп 
бірнеше экологиялық аудандарға бөлуге болады.
Алдын-ала  қүрылған  табиғи  аудандастыру  сызбасы- 
на  табиғи  ортаның  геоэкологиялық  деградациялық  критериі
120

қойылады.  Табиғат ресурстары  жэне  олардың  түрлерін  аудан- 
дастыру  жэне  карталау  территориялық  түрде,  соның  ішінде 
табиғи территориялық кешендер жүйесі мен негізделу қажет.
Лебяжі  ауданында  геоэкологиялық  деградацияның  мына- 
дай критериі анықталды: жоғары, қалыпты жэне төмен:
1) жоғары: Ертіс маңы жэне елді мекендері;
2) қалыпты: ауданның солтүстік жэне орталық бөлігі;
3) томен: ауданньщ шығыс бөлігі.
Павлодар  облысы  бойынша  жасалынған  геоэкологиялық 
карта  негізінде  территорияда,  деградациялық  жоғары  -   26%, 
қальшты —
  51%,  төмен  —
 23%  жуық  болды.  Сондықтан  да,  та- 
биғатты қорғау жэне табиғатты үтымды пайдалану мәселелері 
алдағы  уақытта  элеуметтік,  экологиялық  жэне  экономикалық 
түрғыдан шешілуі тиіс.
Айналадағы табиғи ортаның ластануын,  зиянын дэл анық- 
таумен бірге, экологиялық жобалардың тиімділігін анықтаудың 
жэне  оларды жүзеге  асырудың маңызы зор.  Аудандағы қалып- 
тасып  отырған  экологиялық  жағдайларға  байланысты  белгілі 
бір шараларды қолдану қажет.
Өртенген  орманда  ешкім  екпей-ақ  өз  бетімен  кішкене 
қарағайлар  өсіп-өрбіп  шыға  бастайды.  Сол  өрбіп  келе  жаткан 
жас  қарағайларды  коргеннен  кейін  мынадай  ой  келеді.  Неге 
орманды  тұкым  сеуіп  кобейтпеске?  Орман  шаруашылығының 
қызметкерлерімен ақылдасып, эрбір үш айда арнайы тапсырма- 
лар алуы тиіс.
Біздің  арнайы  жасалған  зерттеулеріміз  көрсеткеніндей 
2004  жылғы наурыз  айьшда өркеннің өсуі биіктігі орташа  1,5- 
1,7 см болды, ал сәуірде 1,7-2,0 см, мамырда 2,1-2,3 см, маусымда 
2,3-2,5 см, қыркүйекте 3,2 см-ге дейін жетті.
Күз  келгеннен  кейін  ағаштар  өсуін  тоқтатты.  Бүл  эзірше 
1  жылда  жасаған  жұмыстын  қорытындысы  бойынша  табиғи 
жолмен көбейіп келе жатқан көшеттер, олар мықты, желге жэне 
күн  сәулесіне  төзімді.  Жэне  де  олар  келешекте  тіршілік  ету
121

үшін  күресі  нэтижесінде  біздщ  ойымызша  сапалы  ағаш  жэне 
сүректерін бермек.
Табиғи  ортаның  болашағын  геоэкологияльщ  түрғыда  бол- 
жаудың  үлкен  ғылыми-практикалық  маңызы  бар. 
Геоэко- 
логиялы қ  болжау  келесі  жағдайларды  қамтамасыз  ету  үшін 
қажет: 
•  ...* 
г
1)  табиғи ресурстарды тиімді пайдалану жэне қорғау;
2)  табиғатты жоспарлы түрде өзгерту мақсатьшда;
3)  қазіргі  кездегі  жэне  келешектегі  ұрпақтың  қолдануына 
келетін  таза  экологиялық  орта  қалыптастыру  мақсатьгада 
жүзеге асырылуы. 
. <  =
Антропогенездің эсерінен пайда болатьга ландшафттардың 
табиғи жағдайларының өзгерісі соншалықты тез жэне қарқынды 
түрде  өтеді,  яғни  адамзат  жағьгаан  бақылауға  алу  өте  қиынға
түседі.. 
, 
. <:•  ,  -.м-ч.
Болашақта  Лебяжі  ауданы  геожүйелерінің  экологиялық 
тұрақтылығы профилактикалық жэне геоэкология лық тұрғыдан 
қарастыру  шаралары  арқылы  қалпына  келтіріледі  демекпіз.
Атап айтса:
1)  атмосфералық ауаның ластануьга тоқтату;
2)  жер асты жэне жер бетіндегі сулардың ластануын тоқтату 
жэне ыза сулардың деңгейін реттеу;
3)  су және жел топырақ эрозиясын болдырмау;
4)  мал  жайылымы  мен  өсімдік  дигрессиясы  нэтижесінде 
бұзылған жайылымдарды қалпьгаа келтіру;
5)  зерттеу  полигондарының  жерлерін  жэне  радиациялық
қауіпсіздігін қайта құру;
6)  қалалық,  ауылдық  жэне  басқа  жұртшылықтың  эколо- 
гиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Сонымен  қатар  қоғам  мен  табиғаттың  өзара  әрекеттесу 
мэселесі табиғаттың өзгеруі бойынша ірі шаралар іске асуьгаың 
геоэкологиялық  салдарын  алдын-ала  қарастыру  қажет.  Бұл 
өзекті  мәселелер  өнеркэсіптік  технологияларды  жетілдіруді,
122

аз  қалдықты  жэне  қалдықсыз  өндірісті,  қолданбалы  экология 
шенберіне енетін сумен жабдықтау айналымы мен экологиялық 
эрекеттің басқа түрлерін қозғайды.
Түрақты  экологиялық  даму  элеуметтік-экономикалық 
артықшылықтардың:  жерде  адамзаттьщ  сақталуының,  халық 
денсаулығы  жэне  өмірін  қолдануының,  әрбір  жеке  адам  үшін 
қолайлы  жағдайларды  қамтамасыз  етудің,  экожүйелердің 
тұрақты дамуын қолдаудың, болашақ ұрпақтың қоршаған орта 
сапасын  қамқорлаудың  жэне  т.б.  дэйекті  орындалуын  алдын- 
ала қарастырады.
Тексеруге арналған сұрақтар
1.  Ландшафттың  антропогендік модификациясына түсінік 
беріңіз?
2.  Павлодар  облысы бойынша геоэкологиялық деградация 
критерилері қалай анықталады?
3.  Геоэкологиялық болжау не үшін қажет?
4.  Лебяжі 
ауданының 
профилактикалық 
жэне 
геоэкологиялық тұрғыдан қарастыру шаралары қандай?
5.  Қалдықсыз өндіріс дегеніміз не?
123

Қорытынды
Қандай  да  болмасын  аумақтың  жер-су  атауларының  өзіне 
тэн  сыр-сипаты,  оның  пайда  болу,  жасалу  заңдылықтарында 
өзіндік  ерекшеліктер  байқалып  отырады.  Осы тұрғыдан  алып 
қарасақ,  халықтың  сан  ғасырлар  бойы  табиғатты  пайдалану 
барысында жинақтаған геоэкологиялық білімі шаруашылықты 
тиімді  ұйымдастыруда  негіз  болды.  Аумақтың  географиялық 
жүйесінің  озіндік  ерекшеліктерін  анықтау  мақсатында  Аққу 
өңірінің  топонимиялық  бірлестігіне  талдау  жасалынды.  Зерт- 
теу  аймағындағы  топонимдерді  топтастыру,  талдау,  жасау 
барысында  Лебяжі  ауданында  500-ден  астам  топонимдер 
анықталып,  ауданға қатысты топонимиялық карталар мен кес- 
телер қүрастырылды.
Жұмыстың озектілігі мен жаңалығы оның теориялық жэне 
практикалық  маңыздылығын  анықтайтын  негізгі  қорытын- 
дылардың төмендегіше түйіндеуге болады:
1)  зерттеу  барысында  аумақтың  топонимдер  бірлестігінің 
қалыптасуының кешенді түрғыда талдау қажеттілігі негізделіп, 
оларды  географиялық  ғылымдар  түрғысынан  топтастырудың 
алғашқы қадамы жасалынды;
2)  Ертістің-Аққулы  өңірі  аумағындағы  топонимдер  жүк- 
темесінің  қалыптасуына  тарихи-географиялық,  картография- 
лық,  лингвистикалық,  археологиялық  эдіс-тэсілдер  мен  жүйе- 
лік  талдау  нәтижесінде  509  топоним  анықталып,  оның  92,2 
пайызы  қазақ  (түркі),  7,8  пайызы  орыс  тілінде  қалыптасқаны 
анықталды;
3)  Аққу  өңіріндегі  оронимдер  геоэкологиялық түрғыда қа- 
лыптасып, маңызды ақпарат жүйесін атқаратыны анықталды;
4)  табиғат  жағдайларын  сипаттайтын  жер-су  атауларында 
ланшафттардың  құрамдас  бөліктерін  (литология,  жер  бедері, 
климат,  су  коздері,  топырақ,  өсімдік жэне  жануарлар  дүниесі)
124

ұштастыратын біртұтас жүйесінің ерекшеліктері топонимдерде 
бейнеленіп, нақты көрініс тапты;
5) гидронимдер Ертістің-Аққулы өңіріндегі топонимдердің 
29,4% (152), оның ішінде 2,4% (12) өзен,  16% (82) көлдер қүраса,
11%-ын  микрогидронимдер  (бұлақ,  құдық)  құрайтынын,  жэне 
ол  атауларда  су  көздерінің  нақты  сандық,  сапалық  (тереңдігі, 
ұзындыгы, су ресурсы, ащылыгы, тұщылыгы т.б.) сипаттамала- 
ры берілетіні  анықталды. Ягни нақты геоэкологиялық ақпарат 
көзі больш табылады;
6) Аққу өңірінде фитонимдер мен зоонимдерге жүргізілген 
талдаудың  нэтижесінде  аумақтагы  топонимдер  құрамьгада 
қарагай  атауы  осы  реликт  агаш  түрінің  ареалыньщ  элдеқайда 
кең болгандығын, ал аю, аққу, бөкен, бұгы, қабан, құлан, ма- 
рал  сияқты  зоонимдер  жиынтьпы  бір  кездерде  жануарлардың
осы  аумақта тіршілік еткендігінен мол ақпарат оереді,  реконс- 
трукция (қалпына келтіру) жасауга негіз болады;
7)  орман  шаруашылығын  қазіргі  талаптарга  сай  жүргізу 
үшін  осы  салага  геоақпараттьгқ  (ГАЖ)  жүйені  кеңінен  енгізу 
қажет.  ГАЖ  енгізу  саланың  карта жасагандагы  өзіндік  құнын 
азайтуга,  болып  жатқан  геоэкологиялық  өзгерістерді  тезірек 
картографиялық  ақпараттарда  пайдаланып,  орманшылардың 
ақпараттық базасын кеңейтуге үлкен септігін тигізеді;
8)  агаштарды  оруды  өз  ретімен,  белгіленген  уақытында 
гана  жүргізу  қажет.  Әр  орман  учаскесін  мұқият  зерттеп,  оны 
бұрынгы қалпына келтіру үшін негізінен табиги жагдаймен ке-
луіне аса көңіл қою қажет;
9) егер жалпы оруга тыйым салынса, онда агаш кесу жекеле- 
ген учаскелерде жүргізілуі тиіс,  оның  озінде негізгі мақсат ор- 
манды сақтап қалу.  Санитарлық ору арқылы орман  ағаштарын 
(ауру мен жәндіктердің кері әсерінен) сақтап қалу мүмкін  бол- 
маса,  онда ол учаскелерде бірден  (ауру ағаштар саны көбеймеу 
үшін)  жалпы  оруды  жүргізеді.  Бұндай  орулар  негізінен  орман
125

өрті  арқылы  80%  ағашы жанған,  қатты желдерде зақымдалған 
ағаш саны көп учаскелерде алдымен жургізіледі;
10)  ағаш  аурулары  мен  оларға  зақым  әкелетін  қүрт- 
кұмырсқаларды  (жэндіктерді)  құрту  үшін  химнялық  эдісті 
пайдалану ең соңғы, басқа эдістердің көмегі тым нашар болғанда 
ғана  жасалатын  агрономиялық  эдіс  болып  есептеледі.  Ондай 
әдістер  ағаш  ауруы,  немесе  оны  зақымдап  жатқан  жэне  көрші 
ормандарға да қауіп тугызған жағдайда пайдалану керек;
11)  геоэкологиялық  әдістерді  пайдаланъш,  табиғатгы 
пайдалануда экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етіп, табиғат 
қорғау  мәселелерін  шешу  жэне  оның  шараларын  жүзеге  асыру 
да  табиғаттағы  экологиялық  мәдениет  жүйесін  қальштастьфу 
болып табылады.
126

жүктеу/скачать 10,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: