Топонимиканың геоэкологиялық негіздері оқу цүралы • а тынп : т с ь са/ч ь, I павлодар, 2008 (,ж) с$5, У

кұнарлы  болып  келеді.  Шалғынды  өсімдіктермен  бірге  аласа 
бұталы  жеміс  беретін  мойыл,  қарақат,  жидек,  шие  өседі.  Сол 
жерді мекендеген халықтар табиғат жағдайларын игеріп Емиш 
(жеміс) топонимін қалыптастырған деуге болады. Емиштің «ем- 
ші»  сөзінен  шығуы да  ықтимал,  оған  себеп көлдің  физикалық 
қасиетіне  байланысты  пайдаланылып,  адам  өмірінде  маңызды 
рөл  атқарса  керек.  Ертіс  өзенінен  шығысқа  қарай  8  км  жерде 
орналасқан  көл  кезінде  осы  аумақта  мекендеген  тайпалар  не- 
месе  отырықшы  халыққа  септігін  тигізгені  анық.  Сонымен, 
осы  аумақта  кездесетін  топонимдерде  табиғат  жағдайларьга 
бейнелеудің өзіндік дэстүрлі заңдылықтары бар екенін аңғаруға 
болады. Қорытындылай келе «Ямьпп» атауы түпкі тамыры түркі 
тілінен  «емишин»,  «емші»,  немесе  «емиш»  (жеміс)  негізінде 
кальштасып, «емиш», «ямыш» болып орыс тілінде бұрмаланып 
транскрипциялық өзгеріске ұшыраған деуге  болады.  Павлодар 
облысының жерін орта жүз руларының қоныстанып отырықшы 
мекеніне айналдыруы XVII ғасырда басталған. Құлынды топо- 
нимі  қалыптасуы  жөнінде  екі  пікір  қалыптасып  отыр.  Тарихи 
деректерде XVIII ғасырдың басында Уәли ханға наразы болған 
керейлер  Ертістің  Алтай  жағьга  (он  жағалауы)  жайлағаннан 
кейін,  биелері  ерекше  көп  төлдеп,  эр  бұтаның  түбінен  бір-бір 
құлын көтереді. Содан былай бұл құтты дала Құлынды аталып- 
ты.  Ғ.  Қоңқапшаев 
Қүлынды 
топонимін  құлан  атауы  арқылы 
қалыптасып  Құланды 
«Қүлынды» 
болып  өзгеріске ұшыраған 
деп топшылайды. П.С. Паллас Ертіс өзені бойымен жүргізілген 
зерттеулеріне 
Бараба,  Қүлынды 
далаларында  марал,  құлан 
(тарпаң), бөкен, қабан т.б. жануарларды көргенін жазады. Оның 
дэлелі  кейінгі  плейстоңен  дэуіріндегі  Қазақстан  далаларының 
өсімдік жэне жануарлар дүниесі көп жағдайда Африканың саван- 
насына үқсас болғанын палеонтологиялық зерттеулер дәлелдеп 
отыр.  Ертіс  өзенінің  кең  байтақ  далаларында  көне  жылқылар 
(гиппарион) мен құландардың сансыз көп үйірлері даланың мол 
шөбіне  кенеліп  жүрген.  Көшпелі  қазақтар  құландарды  көптеп
67

аулап, Орталық Қазақстанның шөлейт жэне шөлді аймақтарына 
ығыстырып жіберген.  Қүланды  атауы, кейінірек Құлынды бо- 
лып өзгеріске түскен деп есептейміз.
Лебяжі Ертіс өзенінің бойында орналасқан елді мекендердің 
бірі.  Лебяжі деп  аталуы Аққулы (Лебяжье) көліне байланысты 
болып  келетінге  саяды.  Кезінде  бүл  көлде  аққулар  үя  салып, 
оган  сол  көлдің  аты  берілген.  XX  ғасьфдың  30  жылдарында 
колхоздар  үйымдастыру  кезінде,  бүл  маңайдағы  адамдардан 
қаймыққан  аққулар  қонысын  басқа жаққа ауыстырады.  Бертін 
келе  сол көлдің  суы тартылып,  ақыры  батпаққа айналады. 
Ле- 
бяжі 
мен 
Широкое 
ауылының  арасын  қамыс  басады.  Қамыс 
арасында  шүрегей,  үйрек  көптеп  үялайды. 
Шүрегей 
атауы 
орысша  бүрмаланып 
Широкое 
деп  аталып  кетеді.  Аққу  тура- 
лы  деректер,  аңыз,  ертегілерде  көптеп  кездеседі.  Кіші 
Лебяжі 
көлі, кемежай атауьгаа тоқталсақ,  1744 жылы 
«Почтовый двор» 
негізінде  салынған.  Патша  үкіметі  Ертіс  бойын  отарлап,  өзен 
бойында Омбыдан -  Өскеменге дейін эрбір 25км аралықта кеме- 
жайлар салып отырған.  Кезінде аққулар түрағы болған Лебяжі 
қазір  оларды  көруге  мүмкіндік  тумай  отыр.  Сонымен  Лебяжі, 
Черное (Қарақала), Подпуск (Босбос), Ямыш елді мекендер ата- 
улары XVIII ғасырдың басында қалыптасқан деуге болады.
Лебяжіні  жергілікті  қазақтар 
«Қиық» 
деп  бекерге  атаған 
жоқ  екен.  Ертістің  биік жарқабағының  астына  орналасқан  бұл 
станиңаның дөңінен қарағанда өзенге қарай сызылған көшелері 
қиғаштай қиығынан көрінеді  [26].  Қиық топонимінің этимоло- 
гиясы элі күнге дейін нақты анықталмай талас тудырып келеді. 
Тарихи түрғыдан қарастырсақ Аққу өңірінің аймағы Семей об- 
лысы,  Семей  уезіне  қарағаны  белгілі.  Керекудің 
(Коряков  яр, 
Керегежар) 
Семей  жағында,  Ертістің  екі  жағасы да  сыңсыған 
ел  екен.  «Қазақ  жағы»  деп  аталатын  тоғайлы  бетін  тасыған 
су  басқан,  қимыл  көрінбеуіне  қарағанда,  ауылдар  тасқыннан 
бүрын  қырға  көшіп  кеткен  болуы  керек.  «Орыс  жағы»  атала- 
тын  дөңестің  оң  жағында  жиі  орналасқан  қазақ,  орыс  стани-
68

цалары.  Олардың  атын  білетін  біреуден  Шоқан Уәлиханов  жа- 
зып  алған.  Бұл деректерде  берілген  географиялык  атаулардың 
орысша-қазақша  (балама)  атаулары  бар  Подстепной  -   Зергер, 
Ямышев -  Тұзқала,  Черное -  Қаражар,  Қиьщ  (Лебяжі),  Ақтас- 
(Белокаменка),  Тасқайнатқан  (Известка),  Долон  -   (Мақсым), 
Кривинка — (Соқыр), Грачевка — (Ақсақ), Семиярка — (Капитан) 
т.б.  аралары  25  км  жететін  бекіністер  Ертіс  өзенінің  бойында 
көрініс  тапқан.  Бұлардың  көпшілігі  Лебяжіден  жогары  қарай 
Семей аральпындагы Ертістің орта агысында орналасқан.
Мьщдаған  жылдық  тарихы  бар  қазақтар  жүздеген  жыл- 
дар  бойы  патшалық  империя  бодандығында  болып  келді.  Се- 
бебі  «Дала  ережесі»  бойынша  қазақтардьщ  көшіп  -   қонатын 
жерлерінің  барлығы  да  Ресей  мемлекетінің  иелігінде  болды 
деп танылған.  XIX ғасырдың  аяғы  мен  XX ғасырдың  басында 
Столыпиннің аграрлық реформасы жылдары шаруалардың Ре- 
сейден, Украинадан қоныс  аударуы бүқаралық  сипатқа ие бол- 
ды.  Сондықтан Аққу  өңірінде  орыс тілінен  енген  ойконимдер 
мен  комонимдер  қалыптасты.  Мысалы 
Новоастрахановка, 
Малиновка 
бүрьгағы елді мекен атаулары, Астрахань маңьгаан 
келгендер  қойған  деген  пікір  бар.  Кеңес  үкіметі  орнағаннан 
кейін  кеңестік идеологияны  дэріптеу мақсатында көптеген  та- 
рихи атаулар қальгатасты.  Кеңес үкіметін  қүрушылар  Ленино, 
Сталино, Кирова атымен, елді мекендер Октябрьск, Болыпевик, 
Красный Рыбак, Стахан, Веселый, 15 лет Каз. ССР, Третья Пяти- 
летка, Зори Октября, Жаңатаң, Жаңа ауыл, Жаңа База, Тегістік, 
Тілектес  т.б.  атауға  болады.  Үлы  Отан  соғысы  аяқталып,  елде 
тыныштық орнап, елді мекендер қалпына келтіріліп, колхоздар 
орнына  совхоздар  бой көтерді. 
Восточный,  XXIII  Партсъезд, 
атаулары, жайлау, қоныс атауларьгаан 
Верхнее Займище, Г араж, 
Заготскот, Племзавод 
пайда болды.  Славян тілінен енген бар- 
лық топонимдер саны 40-тан астам, яғни барлық топонимдердің 
8,1%  қүрап  отыр.  Еліміз  тәуелсіздік  алғаннан  кейін  көптеген 
бүрыңғы  топонимдер  өзгертіліп,  қалпына  келтірілді.  Аудан
69

топонимдерін  зерттеу  барысында  М:1:100.000  топографиялық 
карта,  этнографиялық  жэне  тарихи  мұрагаттар  негізінде  500- 
ден  астам  топонимдердің  этимологиясы  анықталды.  Олардың 
көпшілігі қайталаньш, кейде қоныс, көл, кейде елді мекен атауы 
болуы да мүмкін.
Кесте
  7
—Лебяжі ауданының топонимдер құрамының 
салыстырмалы сипаттамасы  (Қ.Т.  Сапаров бойынша)
Р/с
Топоним түрлері
Топоним
терминологиясы
Саны
100% есебімен 
алғанда
1
Жер бедерін сипаттайтын оронимдер
33
6,5
2
Өзен атгары
потомоним
12
2,4
3
Көл атгары
лимноним
82 
!
16,1
4
Бұлақ, құдық, жылга көз 
атаупары
>
микрогидронимдер
20
3,9
5
Араддар
инсулоним
9
1,8
6
Өсімдік атгары
фитоним 
1
42
9,3
7
Жануарлар аттары
зооним
31
6,1
8
Жайлау, қоныс
комоним
150
29,5
9
Елді мекен
ойконим
31
6,1
і °
Адам аты
антропоним
61
11,9
11  | Ру-тайпа аты
геноним, этноним
28
5,5
12  ! Зират, мола, ескі қоныс
некроним, комоним
1
0
1,9
Барлығы
509
100,0
Зерттеу  нэтижесінде  509  топоним  анықталып,  оның  91,2 
пайызы  қазақ тілінде,  яғни  барлық топонимдер  тамыры терең 
жатқан түркі  тілі  негізінде жасалынып,  мағынасын жоғалтпай 
осы күнгі қазақ тілінде қалыптасьга келді деуге болады. Қандай 
да  болмасын  географиялық  атау  сол  жердің  көрінісін  нақты
айқындайтыны анық.
Әрбір  географиялық  атаулар  жүйесі  өңірді  мекен  еткен 
халықтың үлтына, тіліне, мэдениетімен тығыз байланысты де- 
ген пікірге келуге болады. Сондықтан жоғарыдағы топонимдер 
қүрамының статистикалық көрсеткіштердің үлес салмағы Пав-
70

лодар  облысының  топонимдерін  зерттеп  қарастыруда  өзіндік 
сипатқа ие болып отыр деп есептейміз.
Тексеруге арналған сұрақтар
1.  С.У.  Ремезовтың картасынан Ертіс  өңірінің топонимдері 
жөнінде қандай ақпарлар алуға болады?
2.  Аумақта мекендеген (қимақ, қьгашақ) этностары туралы 
не білесіздер?
3.  Ертіс, Ямьпп, Лебяжі (Қиық), Черная (Қарақала) топоним- 
дерінің этимологиясын анықтаңыздар?
4.  Орта Ертіс өңіріндегі қимақ қалалары туралы не білесіздер?
5.  Лебяжі  ауданында  геоэкологиялык  жагдайды  анықтай- 
тын топонимдерге сипаттама беріңіздер?
6.  Ауданньщ экімшілік көрсеткішін қолдана отырып, басқа 
онимдер  негізінде  қалыптасқан  кейбір  топонимдерді  жазып 
алыңыздар.
7.  Көне топонимдерді талдай отырып, қандай геоэкология- 
лық ақпарат алуға болады?
2.3 Табиғи жағдайларын сипаттайтын топонимдер
мен географиялық терминдер тонтамасы
Кез-келген  аймақтьщ  топонимиялық  жүйесінде  жер- 
гілікті  табиғат  ерекшеліктерінен  хабар  беретін  атаулар  тобы 
көрнекті  орьга  алады.  Физикалық-географиялық  нысан- 
дарды  атауда  халық  ең  алдымен  табиғат  жағдайларының 
шаруашылық  үшін  маңызына  қатысты  белгісін  таңдап  алады. 
Қазақтың  географиялық  атаулары  жергілікті  жердің  бедері, 
ландшафт,  тау,  шың,  жағалаулық  ерекшеліктер  (Ертіс  маңы) 
яғни  геоморфологиялық  қүрылысы,  орман  т.б.  ландшафттың 
көріністерінің  нақты  бейнесін  айқындайды  деуге  болады.  Со-
71

нымен  табиғат  жағдайларын  бейнелейтін  географиялық  атау- 
ларды  топтастырудың  топонимиялық,  тарихи  географиялық, 
лингвистикалық  зерттеулер  үшін  маңызы  зор.  Е.  Керімбаев: 
«Географиялық  аппелятивті  топонимдерде  географияльщ  ор- 
таны  жан-жақты  белгілері,  қоғамның  рухани,  шаруашылық 
өмірі бейнеленеді» деп жазады.  Сонымен табиғи географиялық 
ортаның  бейнеленуі  тек  аппелятивті,  географиялық  лексика
деңгеиінде  емес  ономастикалық,  яғни  топонимдер  деңгеиінде 
қалыптасып пайда болады екен. Қазақстанда көшпелі жэне жар- 
тылай  көшпелі  мал  шаруашылығының қалыптасуына,  жерінің 
кеңдігі  мен  бірге  қолайлы  географиялық  орта  яғни  табиғат 
жағдайлары  ықпал  етті.  Аққу  өңіріндегі  топонимдердің  пайда 
болуы,  көшпелі,  жартылай  көшпелі,  отырықшы  түрмысымен 
кәсіп  тіршілігінен  туындаған.  Судың  қажеттілігі  мен  жетіспе-
ушшігі  су  нысандарын  қасиеттерше  қараи  терең,  толық  жік- 
теуге  себепші  болған.  Табиғат  жағдайларьшьщ  сан  түрлілігі, 
ландшафт  ерекшеліктері,  өсімдік  жамылғысының  сипаты 
жэне  т.б.,  мал  шаруашылығы  үшін  маңызды  рөл  атқарған. 
Өсімдік  жамылғысының  зоналық  таралу  ерекшеліктері  оны 
пайдаланудың  маусымдық  жүйесін  қалыптастырды.  Пайдалы 
қазбалардың  жергілікті  топонимдерде  бейнеленуінде,  тарихи- 
археологиялық  жэне  геологиялық  негіздеме  бар. 
Жосалы 
қонысы, 
Борлы 
колі, 
Шақа 
көлі  пайдалы  қазбалары  жөнінде 
мол  ақпарат  береді. 
Шақа 
(Шақатты)  деген  мағынада  айты- 
луы  мүмкін.  Шақаттар  (жайылымдық  термин)  туралы  дере- 
ктер  қазақ  шаруашылығьга  зерттеп,  есеп  жүргізу  мақсатында
XIX ғасырдың аяғында жүмыс істеген  орыс экспедициясының 
мэліметтерінде  көп  келтіріледі.  Шақаттар  негізінен  күз  айла- 
рьгада пайдаланылатыны туралы мәліметтер бар. Географиялық 
түрғыда  шақаттар  «тас  грунтты»  және  сортаңды  топырақтар 
кездесетін,  өсімдік жамылғысы  сирек жерлер ретінде  сипатта- 
лады. Шақаттар Қазақстанның солтүстік бөліктерінде таралған. 
Тіл  мамандары  терминді  «шақа»  (тақыр)  сөзімен  байланыста 
болуы  мүмкін  екендігін  ескере  отырып,  шақаттарды  «бетіне
72

соры  ақ»  болып  шығып жататын  өсімдігі шамалы жер деп  си- 
паттайды.  Аққу  өңірінің  Солтүстік  шалғай  бөлігінде  жатқан 
жерлерде  түзды,  түзтүнбалы  көлдердің  көпшілігі  тартылып 
тақыр,  шақаттарға 
айналып  отыр. 
Ащы 
мен 
ашылауыт
жаиылымдар  ретшде  өзен  аңғарлары  мен  жаиылымдарында, 
көлдер мен сорлардың ойыстарында орналасады. Белгілі ғалым 
Ғ.  Қоңқапшаев қазақ халқының 600-дей географиялық термині 
бар екенін айтады.  Олардың жартысына жуығы халықтық тер- 
миндер негізінде жасалғаны байқалады. 
Сорлар
—әсіресе көлдер 
маңында  шоғырланған.  Көбінесе  мүндай  жерлерді  біртекті 
өсімдіктер,  мысалы  көкпек  алып  жатады.  А.И.  Левшин  1825- 
1826 жж. қазақ даласының батыс бөлігін аралаған Эверсманның 
деректерінің негізінде сорларды төмендегідей сипаттайды:
-   жазда  онша  кебе  қоймайтын,  қыста  қатпайтын,  жүруге 
қолайсыз бүлақтар;
-  жазда кеуіп, бетін аппақ түз қабаты көмкеретін, өсімдіксіз
жерлер;
-  ащы-түщы көлдер ретінде сипаттайды [10].
Ақсор 
(2), 
Горькое,  Жалпақсор,  Жамансор,  Малсор, 
Ұзынсор 
(2), 
Шүңқырсор, 
сордың,  сорлы  көлдердің  аре- 
алының  кеңдігінен  хабар  береді. 
Қақ 
-   термині  көктем  айла- 
рында  ойгіан  жерлерде  жиналып  қалған  еріген  қар  суымен, 
жаңбырмен толығып отыратын жайпақ,  таяз көлдер,  жаз  айла- 
рында қүрғап, тақырлаға айналып кетеді.  Аққу өңірінде кезде- 
сетін 
Аққақ,  Әділқақ,  Қоңырқақ,  Түйежарқақ 
лимноним- 
дері  осы  мағынаға  сәйкес  келеді.  Түз  -   термині  гидронимдер 
қүрамында жиі кездеседі. Ғ. Қоңқашпаевтың анықтауынша бүл 
сөз  «Түз ондірілетін,  кеуіп бара жатқан көл»  дегенді білдіреді. 
Қазақстан лимнонимдерінде көлдердің түздылық дәрежесі мен 
деңгейі, түз кэсіпшілігі туралы мағыналық жүктемеге ие бола- 
ды.  Ертіс  өзені  маңындағы  көлдер  түз  түнбалы  болғандықтан 
түз  өндіріліп,  кезінде  Ресейдің  Батыс  Сібір  қалаларына  жет- 
кізілігі  отырған.  Түз  өндіру  саласы  XX  ғасырдаң  30  жылдары 
аралығында (Түзқала жэрмеңкесі) жабылғанға дейін біршама да-
73

мыды. Жақсытұз, Жамантұз көл маңы ерекшелігі, тұзды өндіру 
батпақтану  дәрежесі  т.б.  факторларға  байланысты  қойылған 
десе болады. Қызылтұз (2) елді мекен атауьга судағы тұздылық 
дәрежесі  жоғары  ұсақ  ағзалар  жарық  сәулемен  шағылысьш, 
өзіндік  жүктемеге  ие  болып  қалыптасқан  деп  топшылаймыз. 
Тұз,  Тұзшілік  көл  атаулары  осы  орайда  қалыптасқан.  Жер- 
гілікті  жердің  табиғи  ортасына  бейімделу  арқылы  жер  бе- 
дері,  климат  ерекшеліктерін,  су  көздерін  анықтау,  өсімдік  жа- 
мылғысы,  жайылымдардың  егжей-тегжейін  біліп  пайдалануда 
қазақтардың  көшпелі  өмірі  біршама  ықпал  жасады.  Көшпелі 
мал шаруашылығын ұйымдастырудың өзі  жер  бедерін  ажыра- 
тып,  бір  орыннан  екінші  орынға көшу  барысында  ерекше  жер 
бедері  пішіндері  бағдарлаушы  нүктелер  ретінде  таңдап  алуға 
негіз болды.
Аумақтың  табиғат  жағдайлары  мен  ерекшеліктерін  жетік 
білетін қазақ халқы жайылымдарға ат қою (номинация) принци- 
пі  арқылы  ажыратып,  жайылымдарды  эр  малға  тиімді  түрлік 
құрамын анықтағанын аңғаруға болады. Жер бедерінің тұрпаты 
мен пішіндерінің әрекелкілігі орографиялық терминологияның 
мейлінше  бай  болуына  алғышарт  жасалды.  Қазақ  оронимдері 
географиялық тұрғыдан Ғ.  Қоңқашпаев  еңбектерінде  айрықша 
көрініс тапты. Көптеген оронимдік терминдер: сай, кемер, өзек, 
айрық,  т.б. кейде гидроним,  ойконим қызметін  атқарады.  Аққу 
өңірінің жер бедері жазықты жерде орналасқандықтан, орогра- 
фиялық  терминдер,  гидрографиялық  терминдерге  қарағанда 
біршама  аз  кездеседі.  Ертістің  оң  жағалауьгадағы  аңғарларда, 
эртүрлі  әрекеттер  (жел,  су  эрозиясы)  нәтижесінде  жердің 
геоморфологиялық  құрылысын  айқьгадайтын  топонимиялық 
атаулар  мен  терминдерді  кездестіруге  болады.  Сай,  шұқыр, 
өткел,  шұңқыр,  ой,  жыра,  кемер,  кетік,  өзек  терминдерімен 
жасалған  топонимдер  жиі  кездеседі.  Подпуск  (Босбос)  Ертіс 
өзенінің жарқабағында орналасқан елді мекен атауы. Төбелермен 
құмды  төбелер  жолдары  аумақтың  оңтүстігімен  шығысында 
біршама тараған.  Төбе  дөңгелене  біткен,  биіктігі  әркелкі  бола-
74

тын  дөң  жерлер,  көл,  жайлау,  қыстау,  ескі  мекен  атауларында 
жиі кездеседі. 
Жар 
-  тікшіл немесе тік беткей, жарқабақтар өзен 
жағалауын  сипаттайтын  географиялық  термин.  Қызылжар 
осыған ұқсас жэне 
Қималы, 
Қиық (Лебяжі) қалыптасып отыр.
Сәбит Муқанов «Лебяжі қазақтар «Қиық» деп бекер атаған 
жоқ,  өзенге  қарай  созылған  кошелері  қиғаштай  қиығынан 
көрінеді» деп жазады («Аққан жүлдыз»). Академик жазушының 
бұл жолдарындағы шындық -  қазақтардың «Лебяжіні» ежелден
«Қиық» деп атауы. Алайда қиық ойконим атауының неге солай 
аталғаны  белгісіз  жэне  таласты  нәрсені  тудырады. 
Тұмсық  -  
таудың немесе төбелі жерлердің мұрынға ұқсап біткен бір  ете- 
гі. 
Актұмсык 
(Кордон)  қоныс  атауы  осы  жүктемеге  ие  болып 
отыр. Ертістің сол жағалауымен қатар оң жағалауын жергілікті 
қазақтар 
қыр 
терминімен  байланыстырады.  Қ.Т.  Сапаровтың 
пікірінше 
қыр 
деп  Ертіс  өзеніне  алшақтау  созылып  жатқан 
жал,  қырқалы  далалы  жерлерді  айтады.  Түркі  — монғол  тіл- 
дерінде  оба термині  шекаралық белгіні  білдіретін тас үйіндісі 
табиғатқа табыну белгісі жэне қасиетті үғым ретінде пайдала- 
нылады.  Аумақта  тарихи  оқиғалар  арқылы  қалыптасқан  оба- 
лар 
Сасыкоба,  Қараоба 
атаулары  кездеседі.  Жер  бедерінің 
пішінін бейнелейтін оронимдерге: 
Қүлаған, Тоңқара, Қараой, 
¥шқынқара,  Қазан,  Қазантай  е.м.  Кетет 
т.б.  географиялық 
атауларды  жатқызуға  болады.  Жер  бедерінің  ерекшеліктерін 
адам,  жануар,  дене  мүшелеріне  теңеу  (метафора)  арқылы: 
Ай- 
дарша (көл), Ақтүмсық, Басқайың, Қаракөз, Қаратөбе, Жам- 
бас,  Төсағаш, 
қоныс,  елді  мекен,  кол  атаулары  қалыптасып, 
нысанының сыртқы жэне ерекшеліктерін белгілі жүйеде сипат- 
тайды.
Тексеруге арналған сүрақтар
1. 
Е.  Керімбаевтың еңбектерін пайдаланып, географиялық 
ортаның  топонимдерде  бейнелену  ерекшеліктерін  атап  көрсе- 
тініздер?
75

2.  Орографиялық нысандар арқылы қандай ақпарлар алуға 
болады? 
,г  ,.  .
3.  Ғ.  Қонқашпаевтың  терминологиялық  сөздігін  пайдала- 
нып, табиғат жағдайларын нақты  сипаттайтын терминдер топ- 
тамасына талдау жасаңыздар?
4.  Гидрографиялық (сор, шақат, қақ, тұз) жэне орографиялық 
(жар, кемер, қыр, жол) т.б. терминдер нысандарды қалай сипат-
тайды? 
т 
■
  - 
-1
  -<•
5.  Метафоралық терминдер нені аньщтайды?
2.4 Гидронимдер мен климаттық (ықылым)
терминдердің аудан кеңістігіндегі бейнелену дәрежесі
Топонимиканың күрделі де ірі саласының бірі ғылыми тілде 
гидронимия деп аталады . Ол грек тіліндегі гидро -  су, оним  — 
атау,  яғни  су  атаулары.  Демек,  гидронимия -  өзендер  мен  көл, 
көлшіктер  мен  қайнарлар  мен  бастау,  бұлақ  құдықтардың 
жиынтық аты.  Қазақ халқы суды әлемнің жеті ғажабының бірі 
деп білгені де оның ерекше маңызына зор мэн бергендігі болса 
керек. Сондықтан «судың да сұрауы бар» деген нақыл сөз тегін 
айтылмаған.  Қазақ  халқы  өзен,  көл,  бұлақ,  құдықтьщ  өзіндік 
ерекшеліктеріне:  орналасқан  жері,  жер  бедері,  айналасындағы
өсімдік  жэне  жан  жануарлар  дүниесше  өзеннщ  жылдамдығы, 
ағысы,  тереңдігі,  көлдер:  пішіні,  ащы-түщылығы,  бүлақ 
козінің  қозғалысы,  қасиетіне,  құдық  атауларына,  тереңдігіне, 
тағы  басқа  белгілеріне  қарап  атаған.  Гидрографиялык  атау- 
лардьщ  айырықша  сипатында  ежелгі  түркі  халықтарының 
дүниетанымына  сэйкес,  табиғатқа табыну  арқылы  оны қорғау 
әрекеті  арқылы жүзеге  асқан.  Қазақ халқының негізін құраған 
орта  жүздің  ру-тайпалары  мал  бағумен  айналысып,  жаз-жай- 
лау,  қыс-қыстау қамымен меридиан бағытында көшіп қонумен 
жүре отырып, су көздерін пайдаланудың экологиялық жүйесін 
қалыптастырған. 
' 
-
76

Гидронимдер  жүйесінің  байлығы  көшпенді  шаруашылық- 
тың  табиғи  су  көздеріне  негіздеумен  анықталады.  Су  көздері 
маңындағы  өсімдік  жамылғысьшың  сипаты  да  мал  шаруа- 
шылығы  үшін  маңызды  рөл  атқаратынын  тарихи  деректер 
нақтылайды. Сонымен қатар қазақ гидронимдерінде жергілікті 
табиғат  жағдайларына  орай  қалыптасатын  су  нысандарының 
ерекшеліктері (үзындығы, тереңдігі, суының түздылығы мен ре- 
жимі жэне т.б.) көрініс тапқан. Павлодар облысының гидроним- 
дерін зерттеуге зор үлес қосқан белгілі ғалым В.Н.  Попованың 
ғылыми  зерттеу  жүмысында  Павлодар  облысының  гидро- 
нимдері  лингвистикалық  түрғыдан  талқыланып,  индикатор  — 
терминдер  арқылы  өзен  атауларын  5  топқа,  көлдерді  6  топқа, 
бүлақ,  құдық  (микрогидроним)  атауларын  жіктеп  көрсеткен. 
Қ.Т.  Сапаровтың  зерттеулерінде  Павлодар  облысының  гид- 
ронимдері  тарихи-географиялық,геоэкологиялык  түрғыдан
талқыланьт кесте, карта (микрогидронимдер) жүзінде жан-жақ- 
ты  түрде  сипатталған.  Аққу  оңірінің  аумағындағы  кездесетін 
өзен-көдцер,  бүлақ,  суат,  қүдық,  тағы  басқа  гидрографиялық 
нысандар  казактын  дэстүрлі  шаруашылығында  маңызды  рөл 
атқарады.  Табиғат жағдайларын  сипаттайтын  жер-су  аттарын- 
да жергілікті жердің ландшафт компоненттерін үштастыратьш 
(литология  жер  бедері),  климат,  су  көздері,  топырақ,  өсімдік 
жэне  жануарлар  дүниесі)  біртүтас  жүйесінің  ерекшеліктері
жерплікті топонимдерде оеинеленіп корініс тапты.

жүктеу/скачать 10,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: