Топонимиканың геоэкологиялық негіздері оқу цүралы • а тынп : т с ь са/ч ь, I павлодар, 2008 (,ж) с$5, У

трлігі,  орман және  аңшылық шаруашылық комитетіне қарасты 
мемлекеттік табиғи орман резерваты Бесқарағай филиалы «Ер- 
тіс  орманы» деген  атауға  ие  болды.  Қазіргі  уақыттағы  антро- 
погендік әрекеттер  шектен тыс  жүктеме  түсіргендіктен  (өртеу, 
кесу)  қатаң  бақылауға  альгаған.  Сондай-ақ  орман  фаунасының 
да қорын молайту ісі көзделіп отыр. Республикалык маңызы бар 
табиғи нысандардың ішінде «Ертіс  өзені жайылмасы» -  мем- 
лекеттік қорықшасын ерекше атауға болады.
Ертіс  өзені  жайылмасындағы  қорғауға  алынған  аумақтык 
көлемі  377133  га жайылмальщ  экожүйелерді  сақтау  әрекетінде 
үйымдастырылды.  Қорыта  келгенде,  қорықшыларды  табиғат 
қорғаудың бүгінгі таңдағы тиімді  формаларына жатқызуға бо- 
лады.  Қорықшыларды геологиялық құрылымы, жер бедері,  си- 
рек кездесетін өсімдіктер, қазба байлықтары мен жан-жануарлар 
әлемі бай жерлерде ұйымдастырылатынын ескерсек, тиімділігі 
еселене  түспек.  Соған  орай  келешекте  осы  аумақта  қорықтар 
мен  табиғат  парктерін  ұйымдастыруға  толық  мүмкіндік  бар. 
Ертіс-Баянаула  өңіріндегі  келешегі  бар  қорықшалар  және 
республикалық  маңызы  гидрографиялық  нысандардың  тізімі 
жэне  орналасқан  орны  Қ.Т.  Сапаровтың  еңбектерінде  көрініс 
тапты.  Табиғатты  қорғау  жөніндегі  шаралар  барған  сайын 
айқын  әлеуметтік-саяси  мәселеге  айнальш  отыр.  Табиғатты 
қорғау  жөніндегі  шаралар  көбінесе  тек  экономикалық  жэне 
экологиялық қана емес, сондай-ақ саяси міндеттерді шешу үшін 
пайдаланылады.  Табиғатты  қорғау  проблемалары  сан  қырлы. 
Оларды шешуде бірін-бірі толықтырып  отыратьга экологиялық 
жэне географиялық зерттеу эдістері маңызды рөл атқарады.
Тексеруге арналған сүрақтар
1.  Аумақта ерекше қорғауға алынған жерлер бар ма?
2.  Палеоландшафтарды зерттеудің маңыздылығы неде?
3.  Ландшафт өзгерістерін аньщтаудағы топонимдердің рөлі 
қандай?
18

4.  Ландшафттық индикаторларға сипаттама беріңіздер?
5.  Реликті ландшафтарды қорғау ісі қалай жүргізіледі?
6.  Аумақта  қандай  қорықшалар  бар?  Оларды  қолдану 
мақсатына қарай қалай топшылайды?
7.  Болашағы бар қорықшаларды атап көрсетініздер.
1.3 Геоэкологиялық ақпараттардың топонимдердегі
(жер-су атаулары) көрінісі
1.3.1 Тонырақ жамылғысы
және ландшафттарының жағдайы
Топырақ  жамылғысы  мен  ландшафттар  жағдайын  қарас- 
тыратын болсақ, бұл кезең казіргі ұнамсыз жағдайға ұшыратып 
отырғанын  көрсетеді.  Лебяжі  ауданы  ылғал  жетіспейтін  қуаң 
далалы  аудандар  санатына  жатқандықтан  осал  жайылымдық 
экологиялық жүйелер ең алдымен адамның жэй эрекетіне төтеп 
бере  алмады.  Академик Қ.А.  Асанов  және  т.б.  зерттеуі  бойын- 
ша  қазіргі  уақытта  елімізде  мал  жайылатын  15  млн.гектар 
жер  тозып,  63  млн.  га,  яғни  Қазакстанның  үпгген  бірі  әрқилы 
дәрежеде құнарсыздануда. Демек,біз мемлекеттің негізгі өсімдік 
байлығьгаан — жыл сайын 0,5 млн.  га жайылымнан мүлде айы- 
рылып, 2 млн.га жайылымды нашарлатып жібереміз. Бұл -  жел 
эрозиясы,  шаңды  дауыл  едәуір  аумақты  топырақ  құнарлығы-
ның жойылуы.
Аудан  бойынша  бұл  көбінесе  өнімі  мен  қарашіріндісі 
түзды,  жел эрозиясына үшыраған  жерлер,  бірақ олардың  ішін- 
де  салыстырмалы  өнімді,  жаңа  қүрылған  ауылшаруашылық 
үжымдарға қажетті болмаған жерлер де бар жэне дэл осы жерлер 
ауылшаруашылық өнімдерін алуға тиімсіз  болуына байланыс- 
ты бос жатьф. Сонымен қатар, облыстың барлық елді мекендері 
шалғайдағы табиғи шабындық жэне жайылым жерлерді пайда-
19

ланады, себебі оларға жақын жерлердін барлығы деғрадацняға, 
яғнн  өнімділігі  төмен  жэне  жел  эрозиясына ұшыраған.  Бұның 
барлығы  ауданның  экологиялық  жағдайьш  одан  сайын  на- 
шарлатуда.  Бұл  мэселенің  шешімі  -   ол  жерлерді  қалпына  кел- 
тіру,  суландыру  жэне  ауылшаруашылық  айналымына  алып, 
шабындық ретінде мал өрісіне пайдалану жэне екпе шөптер егу 
әдісі арқылы жаңартып отыру.
Лебяжі ауданының территориясының:
1) ауыл шаруашылық жерлер -  608323 гектарын;
2) егістік жерлер -  153338 гектарын;
3) жайылым жерлер -  384748 гектарын;
4) батпақ көл -   1137 гектарын;
5) шабындық жерлер -  40297 гектарын;
6) ағаш, орман, қарағай — 143884 гектарын алып жатыр.
Бұрнағы  жылға  қарағанда  жер  ресурстарын  қолдану  алға
қарай  дамуда  жайылымды  шабындыққа  айналдыру  арқылы, 
жарамсыз, қолданылмайтын жерлер саны азайғанын көрсетеді.
Жерді қоргау, жердің онімділігін арттыру, су жэне жел эрози- 
ясынан аман сақтау, тұзданудан, ластанудан, ауыл шаруашылық
жерлерді зиянкестерден,арамшөптерден сақтау, қайта құрылған
жерлерді  қалпына келтіру,  оларды  ауыл  шаруашылық  айналы- 
мына қолдану болып табылады. Ауданда өнімділігі аз жерлердің 
бонитет  мөлшері  20  балдан  томен  жерлерді  анықтау  саласьш- 
да  жұмыстар  жүргізілуде.  Жерде  өсетін  өсімдік  өнімділігіне 
кері  эсерін тигізетін  факторлардың бірі -  топырақ тұздылығы. 
Топырақтағы  тұздың  қоспасы  10%  артық  жерлер  дихан 
шаруашылығына  жарамайды.  Қазіргі  кезде  Лебяжі  ауданы 
бойынша жер көлемінің үштен бір бөлігі жыл сайын шабылмай 
бос жатыр.  Өнімділігін  арттыру үшін  бұл жерлерді  суландыру 
қажет. Осыған байланысты бос қалған жерлер мәселесі туындап 
отыр жэне оларды есепке алу қажет. Сонымен қатар, нақты жер 
меншігі жэне жер қолданушыларды қалыптастыру жұмыстарын 
тоқтатпау  керек.  Бірқатар  мәселелер  санатьгаа  географиялық
20

ақпараттық жүйелерді  (ГАЖ)  кеңінен  енгізу  қажет.  ГАЖ  енгі- 
зу  саланың  карта жасағандағы  өзіндік  құнын  азайтуға,  болып 
жатқан  геоэкологиялық  өзгерістерді  тезірек  картографиялық 
ақпараттарда  пайдаланып,  орманшылардың  ақпараттық  база- 
сын  кеңейтуге  үлкен  септігін  тигізеді.  ЮНЕСКО  мәліметтері 
бойьшша  жер  жырту,  қүрылыс  және  тағы  басқа  жүмыстар 
кезінде  барлық  әлемде  4000  текше  шақырьш  топырақ  және 
грунт  орнынан  жылжиды  екен,  жер  қойнауынан  120  млрд.  т 
руда, қүрылыс материалдары (жер бетінің эр тұрғынының 20 т 
шикізаты) алынады; бұзылған жерлердің жалпы ауданы 20 млн. 
шаршы шақырым, ол ауылшаруашылық жерлерінен бірнеше есе 
артық.  Соңғы  жағдай  тамақ  мәселесін  қалыптастырды,  себебі 
әлемде жер жетіспеушілігі пайда болды, яғни тағы да жерлерді
қалпьгаа келтіру өте қажет екені анық.
Лебяжі  ауданында  дағдарысқа  ұшыраған  жерлерді  қайта
қалпына  келтіру  саласында  жұмыстар  жүргізілуде.  Бірақ,  бүл 
жұмыстар элі де өз нәтижелерін бермей келеді (кесте  1).
Кесте 1 -  Павлодар облысындагы дагдарысца үшыраган 
жерлердің көлемі, (га, есебімен)
Қалалар мен аудандар
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Павлодар қаласы
2043,6
1966,6
1966
1966
1966
1966
Екібастұз қаласы 
Ақсу қаласы
10374
4386,4
10351
1389
10351
1244
10351
1118
10351
912'
10161
794
Ақтоғай ауданы
284
284
243
225
175
175
Баянауыл ауданы
1297
1144
1004
864
864
826
Железин ауданы
397
331,2
276
221
181
141
Ертіс ауданы
551
461
375
293
223
167
Қашьф ауданы
850
316
290
245
208
225
.............................................
Лебяжі ауданы
351
266
191
141
112
92
Май ауданы
143
141
90
69
69
73
Павлодар ауданы
88
76,3
71
71
71
71
Успенка ауданы
385
360
354
352
352
352
Шарбаюы ауданы
13
13
5
14
14
12
21

Облыс  бойынша  жерді  қайта  қалпына  кслтіруді  қажет 
ететін  жерлердің  орташа  пайызы  5,9-7,1.  Лебяжі  ауданын- 
да  бұл  көрсеткіш  сәл  жоғары  (кесте  2)  [84].  Қайта  қалпына 
келтіруге  ұшырамаған  жерлерде  су  жэне  жел  эрозиясының 
белгілері  байқалады.  Эрозияға  қарсы  шаралар  ретінде  ағаш 
егу,  эрозияға  қарсы  салынатын  гидроқұрылыстар,  эрозияға 
ұшыраған  жерлерді  суландыру  болып  саналады.  Оның  үстіне 
өсімдік жэне жануарлардың қауіпсіздігі үшін  1  жэне 2 топтағы 
пестиңидтердің (өте улы) ауылшаруашылық шабындықтарында 
жэне өрістерде қолдануды мүмкіндігінше азайту қажет. Топырақ 
жамылғысының ластануын  зерттеудің  ең  басты  себебі  -  зерт- 
теліп  жатқан  аймақ  жерінің  ластануының  ретроспективті 
жағдайы туындап отырғандығы.
Кесте 2
  -
 
Павлодар облысындагы ңайта ңалпына келтірілген 
жерлердің көлемі.  (га, есебімен)
2000
2001
2002
20003
2004
Павлодар қаласы
77
85,6
95
201,7
100
Екібастр қаласы
150
185
187
190
190
Ақсу қаласы
217
145
165
206
155
Актоғай ауданы
45
77
55
49,8
51
Баянауыл ауданы
153
140
140
110
87
Железин ауданы
66
55,2
55
40,2
40
Ертіс ауданы
90
86
82
70
56
Қашьф ауданы
105
101
80,3
79
67
Лебяжі ауданы
85
75
60
50
47
Май ауданы
38
51
44
48,55
42
Павлодар ауданы
60
37,3
44,7
32
32
Успенка ауданы
26
15,1
15
15,7
12
Шарбакты ауданы
13
24
24
14
14
Лебяжі  ауданын  басқа  облыс  аудандармен  салыстырғанда 
бұл көрсеткіш орташа деңгейді көрсетіп отыр.  1999-2004  жыл- 
дар  аралығында  орнына  қайта  келтірілетін  жерлердің  көлемі 
азайып  келеді.  Бүны  біз  жоғарыдағы  4  жэне  5  кестелерден
22

көреміз,  өйткені  ауданда  дағдарысқа  ұшыраған  жерлерді
қалпына келтіру шаралары жүргізілуде.
Ауданда  жерді  тиімді  түрде  пайдалану,  топырақ  қүнар- 
лылығьга  арттыру  топырақ  жамылғысьгаың  ластануьга  бол- 
дырмау үшін бірқатар шаралар өткізу қажет. Олар:
1) жалпы агроэколоғиялық кадастр жүйесін қалыптастыру;
2)  шаруашылыққа пайдаланылмайтын  бос  жерлерді  эколо- 
гиялық есепке  алу,  бүзылған  фермаларды  сонымен  бірге  басқа 
да игерусіз жатқан нысандарды жою (немесе қолдануға беру);
3) жердің ластануын органикалық тыңайтқыштарды пайда-
лану арқылы төмендету, улы химикаттарды паидалануды азі
туды жобалау;
4)  ауыл шаруашылығыньтң аудан бойынша барлық пайдаға 
асатьга  жерлерін есепке  алып,  оларға экологиялық қорытынды 
жасау;
5)  дәнді  дақылдардың  осы  аймаққа  төзімді  жаңа  аудан- 
дастырылған сорттарын таңдап алу жэне олардың сапасына аса
көңіл бөлу;
6)  арамшөптермен  күресуде  негізінен  биологиялық  күрес
шараларын кеңінен пайдалану.
Тың жэне тыңайған жерлерде топырақ эрозиясымен күресу 
үлттық  жэне  шаруашылық  мәселе  болып  табылады.  Топырақ 
жамылғысын  эрозиядан  қорғау  үшін  ғалымдар  арнайы  жер 
өңдеу  жүйесін  ойлап  шығарған  болатын.  Оның  қүрамына 
кіретін негізгі элементтер:
а) жолақтық жер өңдеу;
б) топьфақты шығынсыз өңдеу (культиваторлармен сыдыра
жырту);
в) орман өсімдіктерін егу;
г) өсімдік егілмеген демалып жатқан жерлерде (пар) ықпалы 
(ықтьгрма) өсімдіктер егу;
д) жолақпен шөпті шаппай қалдырып кету.
Қатты  эрозияға  ұшыраған  жерлерге  көпжылдық  шөптер 
егілген  болатын.  Қазір  бүл жерде  шөпті  жинаудың  ең жоғарғы 
көрсеткіші  15-20 ц/га жэне түқым жинау мөлшері  1,5-2 ц/га.
23

Осы аудандардағы жерлердің кезінде көп жыртылып таста-
уы  жағдаиындағы  жедел  игерілетін  жаиылым  учаскелерінщ 
тозығы жеткен жэне жемшөп өз өнімділігін күрт азайтқан.
Топырақ жамылғысын және ландшафттар  өнімділігін,оның 
сапасын  сараптай  келе  астықтұқымдас  -   түрлі  шөп,  боз  шөп- 
бетеге және астықтұқымдас-жусан өсетін жайылым типтерінде
оларды  экономикалық  жэне  экологиялық  жағынан  тиімді  паи-
даланудың және жәндеудщ негізгі үш жүиесін қолданған жөн.
Бидайықтың,  арпабас,  еркекпюп,  судан  шобі,  тары,  сабақ 
бұтақшалардың қалыпты  күйде  пайда  болуын  қадағалау,  көде, 
бетегенің  жэне  басқа  шөптер  тұқымының  пісіп  жетіліп,  топы-
раққа шашылып, қаита өсш-әніп шығуын қамтамасыз ету қажет.
Барлық  мал  азықтық  шөптерде  пластикальщ  (қоректік) 
заттардың  қалыпты  қорларының  сақталуын  қамтамасыз  еткен 
жон, себебі бұл қорлар әсімдіктің келесі көктемде ерте жетілуі- 
не жэне жақсы қыстан шығуына себін тигізеді.
Ауылшаруашылығы 
саласындағы 
ғалымдардың 
көп
І Ц   ІШ   ■ііГГ■ 
і
  I  і  Гі 
і  і  і 
іНГИІ 
1
 *
жылдық  зерттеулері  көрсеткеніндеи  аудандағы  жаиылымдар
паидалану  мерзімдерін  озгерту  және  олардағы  жаиылатын 
мал  санын  азайту  үшін  мал  басы  толықтырылған  (жылдан- 
жылға  көбейді)  копжылдық  екпе  шоптерді  немесе  көк  шопті 
көбірек пайдаланған жөн,  малдарды  осы фермалардың ауыспа- 
лы  жайылым танаптарына  орналастыра  отырып,  кірме  учаске- 
лерде  жаңадан  «жылжымалы»  (киіз үйді  пайдалану)  фермалар 
үйымдастыруға болады.
Ауданның  ойпаңды  немесе  жыралы  бетеге,  боз-түрлі  шөп 
өсетін,  астықтұқымдас  өсімдіктері  басымырақ  жайылымдар- 
да  жайылым  шөбіне  мүқтаждық  неғұрлым  қанағаттанарлық 
дэрежеде болуы мүмкін. Оны тиімді пайдалану үшін төрт жыл-
дық  ауыспалы  жаиылым  шараларын  ұиымдастырған  тиімді 
демекпіз.  Жылдар  бойынша  ауыспалы  жайыламды  пайдалану 
мынадай жүйемен асыруға болады:
-  1  жыл -  көктемнен бастап шөбін екі дүркін жегізу;
24

-  2 жыл -  шөбін екі дүркін жегізу (алғашқысы-көктемде не- 
месе жаз басталарда (көктемгі ауа райына байланысты);
-  3 жыл -  масақ салғаннан кейін күзде шөбін бір дүркін же-
гізу;
4 жыл -  жазда шөбін бір дүркін жегізу.
Ал шөбі шамадан тыс малга жегізген жайылымдарда ауыспа-
лы
үтттш бесінші танапты қосқан жөн. 
Жайылымды  пайдаланумен  к
ұйымдастыруга
кіндік  болса,оган  пішенге  арнап  шауып  алу  мүмкіндігіне  бай-
ланысты бір немесе екі танап қосылады.
Жалпы сараптай келе ауданның қуаң даласының көктемгі —
 
жазгы-күзгі жайылымдары үшін мынадай сызба (жоба) үсынуга
(М
Кесте 3
жазгы-күзгі жайылымды пайдалану жобасы
Пайдалану
жылы
Бірінші
Ауыспалы жайылым учаскесі
Шөпті бір дүркін 
жегізу (маусым)
ЕкшшІ
Үшінші
Шөпті екі дүркін 
жегізу (мамъф -  
пгілде)
Тамыз бен 
қьфкүйекге өріске
гығару
Шөпті екі дүркін 
жегізу (мамьф және
шідде)
Тамыз бен 
кыркүйекте 
еріске шыгару
Шөпті бір дүркін 
жегізу (маусым)
Тамыз бен қыркүйекте 
өріске шығару
Шөпті бір дүркін 
жегізу(маусым)
Шөпті екі дүркін жегізу 
(маусым -  шілде)
бүкіл
келтіру  шараларын  қолдана  отырып,  ауыспалы  жайылым-
Бүл  жағдайда  екпелі  шөп  егумен  қабат
дұрыс
ұсьгаылатын талап ауыспалы жайылым талаптарына бірте-бір-
те ауысатын болады.
Дегенмен  аудан  жайылымдарын  осындай  жүйелеп  пайда-
лануды  іске  асыру жэне  олардың  өнімділігін  қалпына  келтіру
25

үшін аудан басшылары жэне ауыл экімдері бірқатар ұйымдық  -  
шаруашылық шараларды атқаруы қажет.
Соңғы  жылдары  өсімдіктер  мен  басқа  да  тірі  ағзалардың
мекені  оолған  топырақ  антропогендік  эсерлері  арқылы химия- 
лық  қосылыстардың  аккумуляцияланған  табиғи  қорына 
айналған.  Бұған  топырақтың  түрлі  химиялық  жэне  минерал- 
ды  қосылыстар  мен  ластануы,  агрожүйедегі  микрофаунаның 
биологиялық  түрлерінің  азаюы,  түздану  дәрежесінің  артуы, 
топырақ  эрозиясының  өріс  алуы  себеп  болуда.  Соньщ  салда- 
рынан табиғи қүрамы күрт өзгерген жаңа агроландшафт пайда 
болды. 
1 
?і
Павлодар  облысының  территориясында  ландшафттардың 
географиялық  орналасуында  белгілі  бір  заңдылық  бар.  Күн 
жылуының  көбеюіне  жэне  атмосфералық  ылғалдың  азаюы- 
на  байланысты  облыстың  солтүстігінен  оңтүстігіне  қарай 
орманды-дала  ландшафтының  далалы  жэне  қүрғақ  далалы 
ландшафтқа ауысады.
Лебяжі  ауданы  қүрғақ  далалы  ландшафт  түрімен  ерекше- 
ленеді.  Қүрғақ  далалы  ландшафт  жауын-шащынның  жыл- 
дық  түсу  мөлшері  250-300  мм  жағдайында  пайда  болатын 
атмосфералық  қүрғақшылық  әрекетінен  қалыптасады.  Қою 
қызғылт топырағында табиғи астықты өсімдіктер алып жатқан 
далалар басым, сонымен қатар қүрғақ түрлі шөптердің түрі аз.
Ертіс өзенінің жайылмасы ерекше табиғи ландшафт санаты- 
на жатады.  Оның ауданы 371  шаршы шақырым.  Ол табиғаттың 
ғажайып  қүбылысы  болып  саналады.  Лебяжі  ауданында  бүл 
жайылманың абсолюттік биіктігі 110 м. Ертіс өзенінің жайылма- 
сын зерттеу барысында территорияны келесі бөліктерге бөлуге 
болады:  террасалық  жайылым,  ортальгқ  жайылым,  арналық 
жайылым т.б.
Зерттелу ауданы аймағында арналық жайылым (0,2-0,3  ша- 
қырым)  жолмен  түп  жаға  бойымен  созылады  және  жайылым 
үстіндегі  террасалармен  созылады  десе  де  болады.  Ол  үнемі
26

топырақтың  ыза  су  горизонтымен  толықтырылып  отыра- 
ды.  Көктемгі  тасқын  судың  молырақ  тұруына  байланысы  су 
тасыған  кезде  ыза  су  мөлшерінің  топырақ  бетіне  көтерілуі 
(0,2-0,8 м) байқалады. Дегенмен ыза су мөлшері жаз айларында
төмендейді.
Өсімдік  әлеміне  зиянын  келтіретін  факторлардың  бірін 
қарастыра  отыра,  В.  Прокопьев  (1978)  Ертіс  өзеніне  ауыл 
шаруашылығының  жануарларға  тигізілетін  жэне  өсімдіктерді 
улауда  айқындалатьш  антропогендік  эсерді  анықтаған.  Соны- 
мен қатар,  биоценозды байыту жэне  өнімділігін  арттыруда Ер-
тіс өзені шешуші фактор болып есептеледі.
Тасқын  су  кезінде  айдын  сулары  мен  ішкі  сулар  қабысады 
және  уақытша  топырақ  түзілудің  анаэробты  жағдайлары 
қалыптасады.  Тасқыннан  кейін  топырақтың  ыза  сулары  ақы- 
рындап төмендейді, көбінесе,  1,5-3  м-ге дейін жэне  сол себепті
анаэробты жағдайлар біртіндеп аэробты жағдайларға ауысады. 
Сонымен,  шөптің тығыздығы жэне  оның вертикалъді құрылы- 
сы  көбінесе  геоморфологиясына  топырақтан,  тасқын  судың 
үзақтығынан  және  онымен  байланысты  гидрогеологиялық 
жағдайларға  тэуелді  болады.  Тасқынның  ұзақтығына  қарап 
жайылымды  шабындықтар  арасынан  қысқажайылымды,  орта- 
жайылымды,  ұзақжайылымды  шабындықтарды  айырады.  Ле- 
бяжі  ауданы  тоғайы  негізінен  қысқажайылымды  шабындыққа 
жатады,  мұндағы  тасқын  судың  тоғайдағы  тұратын  уақыты 
орташа  есеппен  10  күнге  созылады.  Мұңдай  алқаптар  көлемі
22%-ға жетеді.
Тоғай  жайылымын  зерттеген  көптеген  ғалымдардың  есеп- 
теуі  бойынша  өнімді  мүмкіндігінше  көп  алу  үшін  жэне  эко- 
логиялық  жағынан  өсімдікке,  тоғай  топырағына,  гидрогео- 
логиялык  жағдайына  да,  ондағы  балықтардың  көбеюіне  де  ең 
тиім ді тасқын судың жайылымда тұратын у ақыты ең кемі  15-20 
тэулік  болуы  қажет.  Осы  себепті  қазіргі  кезде  Лебяжі  ауданы 
бойынша Ертіс тоғайынан алынатын орташа өнім (шөп) эр гек- 
тардан бар жоғы 5-7 ц болып отыр.
27

Г идрологиялық жағдайларға байланысты шабындықтардың 
келесі  түрлерін  айыруға  болады:  қысқажайылымды  жерлерде- 
астықты  -   жусанды-түрлішөпті;  ортажайылымды  жерлерде- 
қияқөлең  дэнді-алуан  түрлі  шөп,  үзақжайылымды  жерлерде- 
қамысты, қүрақты келеді.
Қысқажайылымды  шабындықтар  глюкофитті,  голофитті 
түрде берілген; эр түрлі -  астықты шабындықтар — 20 ц/га өнім 
береді. 
"
Шаруашылыққа  қажетті  ағапггарды  кесу  олардың  өсіп- 
өнгеннен  кейін  ғана  жүргізіледі,  кей  уақытта  тасқын  судан 
сақтану  үшін,  орманның  санитарлы-гигиеналық  қасиеттерін 
қорғау мақсатымен, ең негізгісі ол ағашты егуде орманшылардың 
есептеуімен  жэне  кесілген  жерлерде  ағаштардың  қайта  өніп- 
өсуіне жағдай жасау мақсаты бірінші болып түруы қажет.
Лебяжі  ауданында  ағаштарды  кесу  «Қазақстан  Республи- 
касының  1995  жылғы  13  қаңтардағы үкімет қаулысына» байла- 
нысты реттеліп отырады. 
Н 1
Орман кодексінің мәтіндері  бойьшша (1995 ж.) мемлекеттік 
үлттық  парктерде,  мемлекеттік  арнайы  отырғызылған  орман 
жолақтары,  жасыл  аймақтар,  топырақ  бетін  жел  эрозиясынан 
қорғау  үшін  отырғызылған  ағаштарды  сол  сияқты  аса  қымбат 
және  өте  сирек  кездесетін  ағаштарды  кесуге  қатаң  тыйым 
салынған (тек оларды тазалау жэне санитарлық орудан басқа).
Топырақ  эрозиясынан  қорғау  үшін  арнайы  отырғызылған 
ағаш жолақтарын кесуге мына жағдайларда тыйым салынады:
а)  егер  егілген  ағаштардың  жалпы  ені  200  м  болса,  орман 
көлемі  100  га дейін  болса,  егілген  ағаштар  орманы  жоқ далада 
(табиғи кездесетін шоқ ағаштардан басқа) болса;
б)  жыра,  орлардың,  көктемгі  қар  суымен  жуылып  кететін 
жерлерде,  ылғалы көп тоғайларда (тоғай  ағашынан басқа) жал- 
пы ені  100 м дейін жететін жерлерде;
в)  демалыс  орындарынан,  пансионаттардан,  балалардың 
жазғы  лагерлерінен,  туристік  базалар,  адам  денсаулығын  қал- 
пына  келтіру  үшін  арнайы  жасалған  мекемелерден,  ауыл  мен
28

поселкелерден жэне минералды бұлақ суы шығып жатқан жер- 
лерден  1  км көлеміндегі учаскелерде;
г) қорықтарда;
д)  арнайы  шаруашылыққа  арнап  қалтырылған  учаскілер- 
де  (тұқым  алуға,  жеміс-жндек  жинауға,  бал-шырын  жинауға,
генетикалық резерваттарда т.б.);
е)  жарлар,  құмдауыт  жерлер,  топырағы  жиі  опырылатын,
жағаларының ені  100 м-ге дейін жететін жерлерде;
ж) қайта өңдеуге (рекультивация) қалтырылған учаскелерде.
..рв-
Тек кейбір жағдайларда ғана жоғарыда аталған жер учаске- 
лерінде жекелеген ағаштарды, шоқтарды кесуге арнайы зертте-
уден кейін ғана рұқсат беріледі.
Ағаштарды кесуге арналған жер учаскелерінде, олар оталған 
соң  ағаштардың  болашақта  табиғи  ретімен  өніп-өсуі  үшін 
қарағай учаскелерінде мал жаюды 5 жыл бұрын тоқтату қажет.
Жалпы  кесуге  арналған  орман  учаскелерінде  ағаштардың 
өздігінен  өсуі  үшін  ол  аймақтарда  жаңа  өніп  келе  жатқан 
өркендердің  одан  эрі дамуы үшін жэне  өркендердің бас жағын 
қырқып тастамас үшін ол жерлерде шөп шабуға және мал жаюға
тыйым салынады.
Шаруашылықта орман  өнімін тиімді  пайдалану үшін  жэне 
олардың  болашақтағы дұрыс  өсіп-өркендеуін  еске  ала отырып 
ағаштарды кесу реті төмендегідей жүргізілуі тиіс:
а)  өсіп-өнген  жэне  ору  уақыты  асып  кеткен,  түрып  қалған
ағаштар;
б)  ағаштары сиреп кеткен (тығыздығы 0,3-0,4 м),  өркендеуі 
нашар дамыған жапырақты ағапггар;
в) екі бөлек өсіп-өнетін ағаштардың төменгі болігінің өнім- 
ділігі 0,3 м, ал екіншісінікі -  0,4 м болса;
г) тығыздылығы 0,3-0,5 м-ге жететін, ал түпкі бұташалардың 
өнімі  орташа  болса  (егер  өркендер  ағаш  кесілген  соң  1-2  жыл
мерзімінде өніп-жетілетін болса);
д) таза жэне аралас өсетін ағаштардың тығыздығы 0,5 м жэне 
одан жоғары болса, тұрып қалған, ору жылы жеткен ағаштар.
29

Ағаштарды  кесу,  бұтадан  тазарту,  қалдықтарды  жинау 
бекітілген (1995 ж.) заңға байланысты реттеліп отыруы қажет.
Жапырақты  ағаштардың  төменгі  жағында  өркендердің 
жақсы  өніп-дамыған  жағдайда  оларды  жаппай  кесуге  болады 
(кесте 4). 
' 
^ 
■
Жаңа 
өркендердің 
жақсы 
дамуы 
үшін 
ағаштарды 
қазанның  екінші  жартысынан  бастап  сәуірдің  ортасына  дейін 
жүргізген дүрыс.  Ал егер  орылған жерлерге жаңадан  өркендер 
отырғызылатын  болса,  онда  ол  жерлерді  жыл  бойына  кесе  бе- 
руге болады. 
'
Кесте 4 -  Шаруашылық қажетіне агаштарды ору рет і

жүктеу/скачать 10,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: