Төртінші бөлім қазіргі географияның Қалыптасуы
Физикалық географияның геосфералық және геокешенді тұжырымдамалары
жүктеу/скачать 35,32 Kb.
|
1 2
- Бұл бет үшін навигация:
- Альбинаніңкі бар
| 7.3 Физикалық географияның геосфералық және геокешенді тұжырымдамалары
Әлемдік география ғылымы өзінің екі қанатында (табиғи және әлеуметтік-географиялық) дәл XIV—XX ғасырлардың басында қалыптасты, физикалық географияда осы уақытта екі тұжырымдама пайда болды, олар негізінен географияның осы қанатының одан әрі дамуын анықтады: геосфералық және геокомплексті. Бірінші бағыттың маңызды ережелері Ф. Рихтофен, Д.Н. Анучин, А. Гейки, Ф. Ратцель, П. И. Броунов және басқа да ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапты. Бұл ережелер неміс географиялық мектебінің ірі өкілдерінің бірі Фердинанд Рихтофеннің (1833-1905) “Задачи и методы современной географии” ("Қазіргі географияның міндеттері мен әдістері") (1883) еңбегінде айқын көрсетілген . Рихтофеннің пікірінше, географияның пәні тұтастай алғанда жер шары емес (бұл геофизиканы зерттеу пәні), тек төрт саланың: лито-, атмо-, гидро- және биосфераның өзара әрекеттесуінен пайда болған біртұтас ұйым ретінде түсінілетін жер беті. Жер беті төрт деңгейлі сегменттерден тұрады-жердің негізгі бөлімшелері, негізгі аудандар, ландшафттар (шағын аудандар) және рельефтер. Жер бетінің бөлінуінің әр деңгейі өз әдісімен зерттеледі. Сфераларды зерттеуге келетін болсақ, олар формасы, құрамы, қайта құрылуы, шығу тегі тұрғысынан қарастырылады. Осылайша, Рихтофенде жердің сыртқы қабығының құрылымдық бөліктері арасындағы себептік байланыстарды зерттеу принципі қатты көрсетілген. Ғалым сонымен қатар жер шарының атмосферасын, гидросферасын және құрлығын зерттейтін физикалық Географияны бөліп көрсете отырып, география ғылымдарының классификациясын ұсынды; биогеография (фито және зоогеографияны қоса) және антропогеография, ол экономикалық географияны да қамтыды. Сол сияқты, бірақ Рихтофенге қарамастан, орыс ғалымы Роберт Иванович Аболин барлық жер үсті түзілімдері (эпигендер) "өзінің жалпы жиынтығында экватордан полюстерге дейінгі бүкіл құрлықты сызатын эпигенема түрінде бір күрделі географиялық құбылысты, күрделі кешенді түзілімді білдіреді" деп жазды. Әрі қарай ол осы құбылыстың иерархиясын белгілейді: эпигенема-эпизона-эпиоблыс-эпитип-эпиморфа. Сонымен қатар, ол терминологиялық тұрғыдан "ландшафттық" және "эпигенологиялық" зерттеу әдістерін ажыратпайды. Егер бұған Аболиннің эпигенеманы тек құрлықта шығарғанын қосатын болсақ, оның пікірінше, құрлық пен мұхиттың табиғаты айтарлықтай ерекшеленеді және эпигенологиялық тәсіл тек құрлыққа қатысты. Осылайша, ғасырлар тоғысында физикалық географияның объектісі оның жалпы жертану бағыты бойынша белгіленді. Бұл нысанды басқаша атаған: Ф.Рихтхофен бойынша жер беті, Е.Ю.Петри (1892) - сыртқы жамылғы, П.И.Броунов (1910) - сыртқы қабық, Р.И.Аболин - эпигенема, бірақ, бір жақты немесе екіншісі, нақты зерттеу әдістері әлі жасалмағанымен және осы зерттеулердің сәйкес нәтижелері әлі алынбағанымен, физикалық географияның негізгі теориялық зерттеу тұжырымдамасы жасалды деп айта аламыз. Сондықтан, сол кезеңдегі геосфералар тұжырымдамасы теориялық жүйенің толық формасын - ілімді әлі алған жоқ. Физикалық географияның тағы бір геокомплекстік бағыты жер бетінің табиғатының жергілікті бірліктерін зерттеуде өзінің негізгі міндетін көрді. Кейіннен ландшафттану деген атқа ие болған бұл бағыттың қалыптасуына көптеген елдердің ғалымдары үлес қосты. Географияны географиялық кешендерді зерттейтін ғылым ретінде 1889 жылы көрнекті орыс ғалымы Андрей Николаевич Краснов Харьковте география профессоры қызметіне кіріскен кезде сол кездегі әдет бойынша сөйлеген сөзінде сипаттады. 1906 жылы Мюнхендегі жағдай өте ұқсас болған кезде неміс кий географ Отто Шлютер (1872-1959) Географияны көруге болатын кеңістіктер — ландшафт туралы ғылым деп атады. Ландшафт элементтері ретінде ол саясатты, экономиканы, рельефті, климаттың орташа көрсеткіштерін және т. б. атады. «Ландшафт» ұғымының алғашқы нақты анықтамасын басқа неміс географы Зигфрид Пассарге (1867-1958) жасаған, ол Африканың табиғи ландшафттық аймақтарын бөліп көрсеткен (Оңтүстік Африка мысалында ол 12 ландшафтқа бөлінген 20 ландшафтты белгіледі. түрлері). Ол былай деп жазды: «Қазіргі заманғы география үлкен, біркелкі емес аумақтарды зерттеуде негізгі тапсырманы табиғи ландшафттарды, яғни топырағы мен климатының құрылымы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, сондай-ақ туысқан адамдары бар аймақтарды анықтауда көреді. олармен және олардың мәдениеті біртекті байланысты ашады. Кейіннен ол ландшафттың морфологиялық құрылымының иерархиясын да әзірледі, 1913 жылы ландшафттық география бойынша жарияланған арнайы теориялық еңбек дайындады, онда табиғи ландшафтты орография, геологиялық құрылым, геоморфология, климат, суару, суландыру, суландыру, суару, суару, табиғи ландшафттарды қамтитын аумақ ретінде анықтады. флора мен фауна, яғни аумақтың табиғатына қатысты барлық компоненттер «барлық маңызды нүктелерде» сәйкестікті табады. Францияда адамзат географиясының белгілі ғылыми мектебінің негізін қалаушы Поль Видаль де ла Блаш қызметінің арқасында адам мен қоршаған ортаның өзара тығыз байланысы бар біртекті аумақтар (peyy) идеясы пайда болды. . Бұл идеяны алғаш рет П.Видаль 1899 жылы профессорлық баяндамасында білдірді. Подпейи белгілі бір таксономиялық иерархиясы бар кеңейтілген кеңістікті білдірді. Сонымен бірге «ландшафт» термині табиғат пен халықтың тұрмыс-тіршілігімен жасалған аумақтың бір нүктеден қаралатын сыртқы түрін білдірді. Екеуі де географияның зерттейтін пәні. П.Видаль былай деп жазды: «Географияның алдында ғажайып және күрделі мәселе тұр – ол жердің физиогномиясын (пейі, – Авторлар), байланыстырушы тізбекті құрайтын сипатты белгілерді ансамбльде түсіну, ал бұл тізбекте – өрнектің көрінісі. жердегі ағзаның заңдары». 1905 жылы ағылшын ғалымы А.Дж.Гербертсон рельеф, климат және өсімдік жамылғысының бірлігіне негізделген дүниені схемалық түрде бөлді. Ол кеңістіктің бөлінбейтін сегментіне дейін әртүрлі масштабтағы аймақтарды ажыратуға болады деп есептеді. Гербертсонның аудандастыруын А.Г.Исаченко былайша бағалайды: «Э.Дж.Гербертсон әзірлеген жердің табиғи бөлінуі аймақтық-типологиялық сипатқа ие.беттік;екінші ретті бөлімшелер бойлық-климаттық фактор мен рельеф пен жердің үлкен ерекшеліктерін ескере отырып ажыратылады. осы терминнің қазіргі мағынасында «секторларға» жақындап келеді. Орыс жерінде ландшафттану ғылымы ең алдымен көрнекті орыс географы академик Лев Семенович Бергтің (1876-1950) есімімен байланысты. 1913 жылы 1 қазанда Орыс географиялық қоғамында жасаған баяндамасында географияның орнын, оның мазмұны мен міндеттерін анықтауға тырысып, бұл ғылымның кеңістіктегі заттар мен құбылыстардың көлденең және тік таралуын зерттейтінін атап өтті: жоғарғы жер қыртысының, атмосфераның және гидросфераның көкжиектері және Бергтің пікірінше, бұл зерттеу бүгінге, өткенге және болашаққа созылады. "Жер бетіндегі органикалық және бейорганикалық дүние объектілерінің қандай тұрақты топтасулары бар? Бұл ландшафттар. Демек, география пейзаждар туралы ғылым", - деп жазды Л.С.Берг. Ол біздің еліміздің ландшафттарының бірінші аймақтық-типологиялық бөлінісі мен ландшафт ұғымының алғашқы отандық анықтамасын иеленеді: «Табиғи ландшафттарды рельефтің, климаттың, өсімдіктердің және топырақ жамылғысының басым сипаты бойынша ұқсас аймақтар деп түсіну керек. басқа сөзбен айтқанда, ландшафттар – белгілі, үнемі қайталанатын кешендер немесе қауымдық рельеф формалары.Осыдан ландшафттар бойынша бөліну рельеф формаларына қарай бөлінуден жалпы, жекеден ерекшеленетіні анық. Бергтің әлдеқайда кейінірек жасаған ландшафттың басқа да анықтамаларына назар аударайық: географиялық ландшафт - бұл «табиғи шекаралармен шектесетін, өзара шартты нәрсені білдіретін, бөліктері тұтастыққа әсер ететін, ал объектілер мен құбылыстардың жиынтықтары немесе топтары. бүтін бөліктерге әсер етеді...». «Географиялық ландшафт - бұл рельефтің, климаттың, судың, топырақ пен өсімдік жамылғысының және жануарлар дүниесінің, сондай-ақ белгілі бір дәрежеде адамның іс-әрекетінің ерекшеліктері біртұтас үйлесімді біріктірілетін объектілер мен құбылыстардың жиынтығы немесе топтамасы. тұтас, әдетте жердің белгілі бір аймақтарында қайталанады. Л.С.Берг бойынша ландшафттардың мысалдары: ойпаттың орманды белдеуінің шыршалы ормандары, Валдай таулы қыраты, шөлді аймақтың құмдары, Орталық Сібір үстірті, Тянь-Шаньның қарлы аймағы. Ландшафттардың топтары ландшафттық белдеулерді құрайды. Бұл ретте ғалым: "Ландшафттың бір бөлігін басқасының бәрі өзгермейтіндей етіп өзгерту мүмкін емес. Географиялық ландшафттың денеге әсері екі жақты: түрлендіру және іріктеу", - деп атап көрсетті. Ландшафттануда Берг В.В.Докучаевтың классикалық шығармаларының ізбасары болды. Бұл бағытты дамытуға Докучаевтың көптеген шәкірттері – геоботаниктер, орманшылар, топырақтанушылар үлкен үлес қосты. Бұл ұлы орыс ғалымының география ғылымының дамуындағы рөлі ерекше назар аударуға тұрарлық. 7.4. Географиядағы эволюциялық (палеогеографиялық) концепция Жоғарыда атап өткендей, даму идеялары ежелгі натурфилософтардың еңбектерінде пайда болды. Орта ғасырларда актуалистік көзқарас көптеген зерттеулерді қамтыды, бірақ әлі табиғатты зерттеудің дербес әдісіне айналған жоқ (Леонардо да Винчи, Д. Фракосторо, Д. Кардано, Б. Палисси, т.б.). Кейінірек, 16 – 16 ғасырларда Жердің дамуы мен өзгергіштігі және жер бетінің табиғаты туралы ойлар Р.Декарт, Н.Стенон, Г.В.Ричман, М.В.Ва, П.С.Паллас, Дж. Буффон, Дж.Хаттон, И.Кант және т.б.Осылайша Н.Стенон 1669 жылы стратиграфияның негізгі принципін тұжырымдап, физикалық-географиялық жағдайы әртүрлі алты дәуірді сипаттау арқылы тарихи-геологиялық реконструкциялар жүргізді. Дж.Буффон 1749 жылы, И.Кант 1755 жылы бүкіләлемдік тартылыс заңына негізделген космогониялық ұғымдарды білдірді. Жердің жасын Дж.Буффон 75 мың жыл деп бағалап, өз тарихында жеті кезеңді бөліп көрсетеді, соңғысы – адам күшінің кезеңі. Палеогеографиялық идеялар тек М.В.Ломоносов пен И.Кант еңбектерінде нақты көрініс алады. М.В.Ломоносов бастамасымен Мәскеу университетінде жаратылыстану тарихы немесе жаратылыстану курсы енгізілді, оны құруда Мәскеу табиғат зерттеушілер қоғамы маңызды рөл атқарды, атап айтқанда К.Ф. билеушісі, ал шетел ғалымдары арасында – А.Гумбольдт. Олар табиғат құбылыстарының өзара байланысы мен тарихи дамуы идеясын дәйекті түрде ұстанды. Жердің үздіксіз және ұзақ мерзімді эволюциясы және жер бетінің табиғаты туралы олардың пайда болған сәттен бастап бүгінгі күнге дейінгі идеялары география, геология және биологиядағы тарихи бағыттың пайда болуының теориялық алғы шартына айналды. М.В. Ломоносов табиғаттың мәңгілік өзгергіштігі, геологиялық процестер мен құбылыстардың өзара тәуелділігі туралы идеяларды сәтті дамытады. Ол зерттелетін құбылыстарға тарихи көзқарасты қолдайды, қазіргі табиғат ұзақ мерзімді тарихи дамудың нәтижесінде пайда болды деген ойды алға тартады. Бұл идеяны ол келесі керемет сөздермен білдірді, айтпақшы, ғылыми әдебиеттерде алғаш рет "ежелгі География" (палеогеография)термині қолданылды: Біріншіден, жер бетінде көрінетін дене заттары мен бүкіл әлем қазір біз тапқандай жаратылыстың басынан бері ондай күйде емес екенін есте ұстаған жөн; бірақ онда ұлы өзгерістер болды. Бұл Тарих пен ежелгі Географияны көрсетеді, қазіргіден бастап бұзылған және біздің заманымызда болып жатқан жер бетіндегі өзгерістер. Бұл жерде "палеогеография" терминін Н. А. Головкинский 1870 жылы Қазан университеті жанындағы натуралистер қоғамының 17-ші отырысында қолданғанын атап өткен жөн. 1888 жылы "палеогеография" сөзі С. Н.Никитинмен де кездеседі, бірақ ол XIX ғасырдың аяғында А. П. Карпинскийдің арқасында орыс геологиялық әдебиетінде кеңінен қолданылады. Алайда, М.в. Ломоносовқа "палеогеография"деген сөз белгілі болды деп болжауға құқығымыз бар. Оның ғылымда орыс тілді терминдерді қолдануға деген ұмтылысын да ескеру қажет. Сондықтан Н. А.Головкинский М. в. Ломоносовтың "жер қабаттары туралы" шығармасымен таныс бола отырып, "ежелгі География" терминін "Палеогеография" терминімен алмастырды және бұл дыбыста ол жалпыға бірдей танылды деп санауға болады. Қазіргі процестерді ежелгі процестермен салыстыру мүмкіндігі мен қажеттілігі туралы Идея м.в. Ломоносовтың палеогеографиялық құрылыстарында айқын байқалады. "Піл сүйектері, өте үлкен" қазба қалдықтары (мамонт сүйектері, біз қазір білетініміздей) "олар үшін ыңғайсыз жерлерде, әсіресе Сібірдің түн ортасында қатал жерлерде" табылған, ол қазіргі уақытта экваторлық аймақтарда тұратын пілдердің қалдықтарымен салыстырады және палеоклиматтық қорытынды жасайды. мамонттардың табылулары мыналарды сипаттайды экваторлық климат жағдайлары. "Осыған байланысты, - дейді М. в. Ломоносов, - бұл солтүстік аймақтарда ежелгі ғасырларда пілдердің туып-өсуін және басқа жануарларды, сондай-ақ экватор маңындағы өсімдіктерді ұстауға болатын үлкен аптаптар болды; Сондықтан олардың қалдықтары табиғаттың ағымына жағымсыз болып көрінуі мүмкін емес. Бұл жұмыста палеогеографиялық қайта құрудың басқа мысалдарын табуға болады. Маңызды геологиялық әдіс ретінде актуализмнің негізін 1824-1827 жылдары неміс натуралисті к.Гофф қалаған. Ол, әрине, өзінен бұрынғы және замандастарының идеялары мен жұмыстарына сүйенеді (Дж. Геттон, Дж.Ламарк және т. б.), апатты сынайтын әртүрлі позициялардан. Ю. Я. Соловьев (1977) салыстыру немесе актуализм әдісін ортаға дейін азды-көпті интуитивті түрде қолданғанын байқайды. XVIII ғасыр, саналы түрде, ғылыми тұрғыдан - XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басынан бастап. XVIII ғасырдың аяғында шотланд ғалымы Дж. Геттон жердің баяу, эволюциялық дамуын басқаратын заңдар уақыт бойынша өзгермейтін формизм идеясын білдіреді.XVIII ғасырдың аяғында шотланд ғалымы Дж. Геттон жердің баяу, эволюциялық дамуын басқаратын заңдар уақыт бойынша өзгермейтін формизм идеясын білдіреді. Алайда, ғылымда даму идеясының пайда болуына қарамастан, зерттелетін табиғат құбылыстарына тарихи көзқарас мүмкіндігі ұзақ уақыт бойы жоққа шығарылды. Бұл көбінесе Кенигсберг университетінің профессоры И. Канттың географиялық жұмыстарына байланысты. Ол ғылымдағы бірінші болып ғаламды сол кездегі ғалымдардың дүниетанымына үлкен әсер ететін дамып келе жатқан материалдық жүйе ретінде ұсынады. Географиялық жұмыстарда ол осы көзқарастан алшақтап, география біржолғы жағдайларды зерттеумен айналысуы керек дейді. Бұл оның философиялық және географиялық сенімдерінің қайшылығын көрсетті. Сол жылдары Дж. Кювье және басқа да бірқатар ғалымдар табиғаттың геологиялық тарихын қате түсінуді енгізді, олардың пікірінше, себептері белгісіз жаһандық апаттармен үзілді. Ж. Кювьенің пікірінше, өмір формаларының өзгеруі үлкен кенеттен болған апаттар нәтижесінде жүзеге асырылады. Бұл теорияның қателігі келесідей: табиғаттың өзгеруіне осы формада жол беріледі, оның кез-келген табиғи дамуы туралы айту мүмкін емес. Апат қазіргі (және басқа тыныш кезеңдер) мен апаттар кезінде болатын оқиғалар арасындағы түбегейлі айырмашылықты тұжырымдайды. Дж. Кювьенің өзі керемет зерттеуші болды. Ол ғылым тіркелуі, жіктелуі және сипатталуы керек деп есептеді. Қажырлы және адал еңбегінің арқасында ол сипаттамалық палеонтологияның негізін қалаушы және сол кезде тарихи геология мен стратиграфияның негізін қалаушылардың бірі болды. Апаттар, тіпті өте үлкен апаттар бұрын болғанын есте ұстаған жөн, бірақ олар ешқашан планеталық масштабты қабылдамаған. Жақында апаттар теориясына деген көзқарас тез өзгеруде, тарихта бар екендігі туралы мәліметтер келтірілген жұмыстар пайда болды. Фауна мен флораның күрт өзгеруінің қысқа кезеңдеріндегі жерлер. Ықтимал себептердің бірі астероидтың жерге құлауынан туындаған апат болуы мүмкін. Алайда, апаттар теориясының қазіргі түсіндірмесі енді формизм мен эволюционизмге қайшы келмейді. XIX ғасырдың бірінші үштен бірінің соңына қарай. апат ғылымның одан әрі дамуына айқын тежегіш болады. Жердің тарихи дамуын жоққа шығарып, табиғатты танудың ғылыми әдісінің қалыптасуына жол бермейді. Ч. Лайелл геологиялық тарихтың белгілі бір сабақтастыққа, тұтастыққа ие екендігін білдіретін формизм ілімін дамытады. Ол өзінің "Гео негіздері" атты іргелі еңбегінде баяндалған палеонтология немесе жер бетіндегі ежелгі өзгерістерді қазіргі және қазіргі процестермен түсіндіруге тырысу", 1830-1833 жылдары жарық көрді. Ресейде бұл кітап "геологияның негізгі принциптері немесе жер мен оның тұрғындары Чарльз Лайелдің соңғы өлшемдері"деген атпен жарық көрді. Ф. Энгельс бұл кітаптың революциялық идеяларын жоғары бағалайды. "Тек Лайелл, - деп атап өтті ол, - геологияға ақыл-ойды енгізіп, кенеттен пайда болған. Жаратушының қыңырлығымен, революциямен, жерді баяу түрлендірудің біртіндеп әрекетімен жуынатын бөлме. Ч.Лайелдің ізбасарлары арасында Дж. Ламарк, К. Гофф және т. б. деп аталады, бірақ оның есімімен актуализм мен формизмнің ғылыми негіздемесі байланысты. Апатизм және оның орнын басқан формизм К.ф. Рулиер, ч. Дарвин және т. б. сияқты натуралистердің материалистік идеялары пайда болғанға дейін ғана өмір сүре алды. Өзекті әдіс жаңа сапалы мазмұн алады. Классикалық формизм идеялары ХХ ғасырдың басына дейін палеогеографиялық қайта құруда жүзеге асырылады. Сонымен қатар, оның ізбасарлары геологиялық тарихтың барлық кезеңдеріндегі әртүрлі агенттердің нәтижелері туралы тұжырымдармен шектеледі, өйткені егер органикалық әлемде өзгерістер нақты жазылса, онда Бейорганикалық жағдайда оларды байқау әлдеқайда қиын. Сонымен қатар, органикалық және бейорганикалық әлемнің үдемелі дамуы сөзсіз қазіргі заман мен өткен геологиялық дәуірлердің құбылыстарын салыстыруға диалектикалық көзқараспен қарауға мәжбүр етеді. 1839 жылы Д. И.Соколов физикалық-географиялық жағдайлардың үздіксіз өзгеруі жағдайлардың пайда болуына әкелді, кейбір жағдайларда кедергі келтіретін, ал басқаларында кез - келген минералдардың немесе тау жыныстарының пайда болуына ықпал ететін. К. Ф. Рулье 1852 жылы тірі және жансыз табиғаттың дамуы ұзақ геологиялық тарихта орын алған бірдей өзгерістердің қарапайым қайталануы емес, бұл жер қыртысының сапалы өзгеруімен бағытталған дамуының жалпы заңдылықтарымен сипатталатын қайтымсыз процесс деп жазады. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында бірқатар ғалымдар монотондылық принципін бейорганикалық табиғатты дамытудың міндетті заңы ретінде түсіндіруге толық келісе алмады. Олардың пікірінше, осы қағидаға сүйене отырып, өткен құбылыстардың барлық алуан түрлілігін түсіндіру мүмкін емес, өйткені органикалық және бейорганикалық әлемнің эволюциясы қазіргі факторлармен аяқталмаған күрделі тарихи процесс. 1854-1857 жылдары К. Ф. Рулье, 1856 жылы А. П. Богданов, 1859 жылы Ч. Дарвин және 1875 жылы В. О. Ковалевский жаратылыстанудағы салыстырмалы тарихи әдістің рөлін атап өтіп, табиғаттың дамуының қайтымсыздығы салыстырмалы тұрақтылықтың, ұқсастықтардың сақталуын ерекше сәт ретінде жоққа шығармайтынын көрсетеді. Яғни негізгі геологиялық процестер сипатының қайталануы. Бұл ой кейіннен ғылымда біртіндеп бекітіліп, тірі және жансыз табиғаттың дамуының қайтымсыздығы туралы идеяның негізінде эволюциялық ілім құрылады, ол палеогеографияның әдістемелік негіздерін қалыптастыруда өте маңызды рөл атқарды. 1859 жылы Ч.Дарвиннің «Происхождение видов путем естественного отбора» (табиғи сұрыпталу арқылы түрлердің пайда болуы) кітабы жарық көрді. Тарихи элемент, яғни салыстырмалы тарихи әдісті қолдану, Ч.Дарвиннің түрлердің трансмутациясы туралы көзқарастарының ажырамас бөлігі. Білімнің дербес саласы ретінде палеогеография өткен ғасырдың соңына қарай ресімделді деп айтуға болады. Оның геологияның жаңа бөлімі ретіндегі маңызы мен міндеттерін алғашқылардың бірі болып М.Неймайр (1902), И.Д.Лукашевич (1911) және Э. Даке (Dacque, 1915) анықтайды. Палеогеографияның пайда болуына геология бойынша орасан зор және алуан түрлі нақты материалдың жинақталуы және XIX ғасырдың екінші жартысында білімнің барлық салалары қамтылған ғылымды терең саралау ықпал етеді. Рас, осы уақыттағы көптеген геологтар палеогеографияны тарихи геологияның бөлімі деп санайды. Палеогеографияның негізгі міндеті - теңіз бассейндерінің шекараларын анықтау. М. Неймайр (1902) ХІХ-ХХ ғасырдың басында "әр түрлі дәуірлерде теңіз бен құрлықтың таралуын біле отырып, біз динамикалық геологияның бірқатар қиын сұрақтарына жауап бере аламыз" деп жазады. Төрттік кезеңнің геологиясы мен палеогеографиясына арналған бірқатар жұмыстар бар. Еңбектерде Дж. Гейки, П.А. Кропоткина, О. М. Торелл және Ф. Б. Шмидттің мұздық теориясы орын алады . Мұз дәуірінің көптігі (А. Пенк, Э.Брюкнер) және төрттік шөгінділердің бірқатар белгілер бойынша стратиграфиялық бөлінуінен (К. М. Теофилактов, А. Н. Криштофович және т. б.), А.П.Павлов 1922 жылы алғаш рет олардың генетикалық классификациясы жасады. А.И.Воейков, Л.С.Берг, В.А.Обручев, В.Н.Сукачев, П.А.Тутковский, И.Д.Черский және т. б. еңбектерінде мұздық және мұзаралық дәуірлердің климаты, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің ерекшеліктері, орман түзілу жағдайлары және т. б. айтылады. Сол уақытта Л.Доллоның «Этологическая палеонтология» (этологиялық палеонтология) (1909) кітабында қазіргі палеонтологияның негізін қаланды. Ол жануарлардың қоршаған ортаға қатынасының тарихи өзгеруін, яғни олардың бейімделу тарихын анықтауға деген ұмтылысымен сипатталды. Бұл биостратиграфия мен палеогеография үшін үлкен маңызға ие болды. ХХ ғасырдың бірінші жартысында геологияда палеогеографиялық талдау әдісі, оның ішінде геосинклинальды және платформалық аймақтардың даму ерекшелігін қалпына келтіруге мүмкіндік беретін шөгінділер мен шөгінділердің қуаты ерекше орын алады. Мұны, мысалы, Ю. Я. Соловьев (1966) атап өтіп, И.Д. Лукашевич 1911 жылы орыс геологтарының біріншісі «палеогеографияны геология мен географияның түйіскен жерінде пайда болған тәуелсіз білім саласы» ретінде анықтады. Тарихи геологияда фактілер негізінен уақыт бойынша топтастырылған. География жер бетінің нақты аймақтарында жүргізілген бақылауларды жүйелейді. Бұл комбинация екі маңызды категорияның - кеңістік пен уақыттың керемет бірлігін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, қазіргі заманды жан-жақты зерттеу арқылы жердің өткенін қайта құру мүмкіндігі жасалады. Физикалық географияның палеогеографиялық бағытын едәуір байытқан Л.С.Берг 1952 жылы жердің ежелгі климаты, оның соңғы және қазіргі өзгерістері, Каспий теңізі мен Қазақстан көлдері деңгейінің ауытқуы, мұз дәуірінің себептері, орман мен дала шекарасының динамикасы туралы жазады. Оның шөгінділердің жиілігі туралы жұмысы айтарлықтай қызығушылық тудырады, онда жиілік емес (яғни, жабық өзгерістер емес), бірақ қайталанбас табиғи өзгерістер - бұл сөздің шынайы мағынасындағы табиғаттың дамуы - жер бетінің табиғатының өзгеруіндегі ең бастысы. Палеогеография жазбаларында Берг "өлі" ғана емес, сонымен қатар "тірі" құжаттарды - қазіргі органикалық әлемнің формулаларын қолданады. Жоғары ендік фаунасының анализі оны бұрынғы Ч.Дарвин сияқты организмдердің тарихи өткеніне негізделген биполярлық таралу заңына әкеледі. 1918 жылы Петроградта географиялық институт құрылды. Онда А. Е. Ферсман, Я. С. Эдельштейн, Л. С. Берг, А. А. Борисяк, Д. В. Наливкин, М. М. Тетяев, Ю. М. Шокальский және т. б. 20-шы жылдардың екінші жартысы - 30-шы жылдардың бірінші жартысы Я. С. Эдельштейннің дәрістерінде кейіннен оның шәкірті К. К. Марков төрттік кезеңнің палеогвографиясының, яғни қазіргі табиғат тарихының негізін қалады. К. Марков 1926 жылы. палеогеографиялық зерттеулердің ауқымы мен бағыттарын едәуір кеңейту туралы ұсыныс жасайды және аналитикалық әдістер кешені негізінде КСРО аумағында тірек қималарын зерттеу жобасын әзірлейді. Бұл жоспарлар тек 60-70 жылдары жүзеге асырылды. Негізінен Я.С.Эдельштейн мен А.А.Григорьевтің идеяларының әсерінен 1938 жылы К.К.Марков палеогеографияның алғашқы географиялық тұжырымдамаларының бірі - табиғаттың дамуының жергілікті түрлері немесе метахронизм (уақыт бойынша ауысу) тұжырымдамасының негізін қалады. Болашақта география шеңберінде палеогеографияның қалыптасуы негізінен төрттік (антропогендік) кезеңнің табиғатын қарастыру негізінде жүреді, дегенмен теориялық және әдістемелік құрылымдардың көпшілігі ежелгі кезеңдерге де қатысты. Палеогеография география ғылымы ретінде көбірек таныла бастады. Бұған дейін Фин геологы және географы В. Рамсей су айдындарының тарихында метахронизмді атап өткен. Кейінірек өсімдік жамылғысының (Ф. Фирбас, М. П. Гричук және т. б.) және фаунаның (К. Адам және т. б.) метахронизмі белгілі болды. Осы ережелерді дәлелдеу үшін тарихи фактілер мен актуализм әдісі тартылады. Жергілікті жағдайларға байланысты мұздықтардың әртүрлілігі принципі үшін Д. М.Колосов, Л. А. Шумский, А. И. Попов, Д. Г. Панов, Н. И. Михайлов сөйледі. Мұздықтардың мысалымен шектеліп, К. К. Марков (1948) бұл құбылыстың мәні географиялық ландшафттың ерекшеліктеріне өзара байланысты тарихи және кеңістіктік даму жағдайлары кіретіндігінде жалпылама екенін атап көрсетеді. Кейінірек К. К. Марков метахронизм туралы идеялар негізінде жер бетінің табиғатындағы кеңістіктік-уақыттық өзгерістер заңдылығының тұжырымдамасын әзірлейді. Табиғаттың уақытша өзгеруін ол белгілі бір функция ретінде, олардың кеңістіктік сипаттамасымен бірге берілген нақты шарттардың көрінісі ретінде қарастыруды қажет деп санайды. Табиғаттың тұрақты қозғалысы мен дамуындағы уақытша және кеңістіктік қасиеттерінің байланысының үздіксіздігін баса көрсете отырып, К. К. Марков "кеңістік-уақыт мәселесі" өрнегін олардың объективті мәніне сәйкес талдаудың еріксіздігі мағынасында қолданады. Палеогеографияның әдіснамалық негіздерін жетілдірумен қатар нақты материалдың тез жинақталуы жүріп жатыр. 1932 жылы С. А. Яковлевтің редакциясымен КСРО-ның еуропалық бөлігінің төрттік шөгінділерінің картасы пайда болды (масштаб 1: 2500000). Бұл біздің еліміздегі антропогенді зерттеудегі үлкен оқиғаға айналуда. Соғысқа дейінгі жылдары антропогенді зерттеуге үлкен үлес қосқан зерттеушілердің қатарында Л. С. Берг, А. А. Борзов, В. А. Варсонофьев, В. И. Громов, И. И. Краснова, А. Н. Мазарович, С. С. Неустроев, В. А. Обручев, А. П. Павлов, В. Н. Сукачев, Н. Н. Урванцев, Я. С. Эдельштейн, С. А. Яковлев және басқалары. Палеогеографияны географиялық ғылым ретінде қарастыратын алғашқы жұмыстардың бірі - "Ледниковый период на территории СССР" (КСРО аумағындағы мұз дәуірі) (Герасимов, Марков, 1939). К.К. Марковтың (1986) таңдамалы жазбаларының алғысөзінде Л. Р. Серебрянный бұл кітаптың геологиялық басылымдардан табиғаттың дамуының жаңа тарихын түсіндіруге географиялық көзқараспен және қоршаған ортаның қазіргі жағдайымен, қазіргі физикалық географиямен органикалық байланысымен ерекшеленетінін атап көрсетеді. "Географиялық" палеогеография үшін К. К. Марков әрқашан қазіргі уақытта сақталған өткен табиғаттың ерекшеліктерін бағытталған таңдаумен ерекшеленді. К. К. Марков сонымен қатар іс жүзінде уақытша және кеңістіктік өзгерістердің тәуелсіздігіне (үзілуіне) жол берілетінін атап өтті. Мұндай жағдайларда біріншісі салыстырылатын объектілердің кеңістіктік сипаттамаларының айырмашылығын ескермей, өздігінен қарастырылады. Постулатқа рұқсат етіледі, бұл өзгерістер барлық жерде бір бағытқа бағытталған және бірдей жылдамдықпен жүреді. Мұндай теориялық негіздердегі палеогеографиялық құрылымдар қазіргі кезде де сирек емес. Мысалы, климаттың салқындауы барлық жерде міндетті түрде жабық мұзданудың басталуымен байланысты деген түсінік әлі де кең таралған. Алайда, бұл физикалық географияның көптеген маңызды ережелеріне қайшы келеді. К. К. Марков (1965) кеңістік-уақыт мәселесі география ғылымының әдіснамасына тікелей қатысты деп тұжырымдайды, өйткені ол кеңістіктік-уақыттық ғылым. Оның ерекшелігі оның "кеңістігінде" емес, география Қазіргі географиялық қабықтың компоненттер кешеніндегі кеңістіктік-уақыттық қатынастарды және оған сыртқы факторлардың әсерін зерттейді. Жекелеген аумақтарды дамытудың даралығы әр түрлі аудандарда географиялық процестер бірдей жүрмегендігінде болды. Мысалы, экстратропикалық кеңістіктердің табиғаты интертропиктікке қарағанда айтарлықтай көп өзгерді. Жер бетіндегі өзгерістердің сипаты белгілі бір аймақтың негізгі қасиеттеріне байланысты болды. Сондықтан Жер бетінде мұндай орын жоқ, оның табиғи өзгерістерін бүкіл беттің даму моделі (эталоны) ретінде қарастыруға болады. Ландшафттардың әртүрлілігі, сондай-ақ олардың кеңістікте орналасуы олардың уақыт бойынша өзгеруінің негізгі ерекшеліктеріне әсер етті. Табиғи геожүйелерді кеңістіктік-уақыттық талдау тұжырымдамасы Ю.Г. Симоновтың (1977 және т. б.) еңбектерінде одан әрі дамиды. Оның пайымдауынша, қазіргі кезеңде физикалық география географиялық процестерді зерттеу әдістерін, сондай-ақ оның теориясының кеңістіктік-уақыттық талдауға негізделген бөлігін жетілдіруді қажет етеді. Бұл саладағы жетістіктерге құрылымдық-жүйелік әдіснаманы енгізу, нақты географиялық циклдарды пайдалану әдістерін әзірлеу және кеңістіктік құрылымдардың иерархиясы арқылы қол жеткізуге болады. Отандық палеогеографияның дамуындағы маңызды оқиға 1968 жылы Мәскеу университетінде К. К. Марковтың бастамасымен плейстоцен палеогеографиясындағы ең жаңа шөгінділер зертханасын ұйымдастыру болып табылады, оны отыз жыл бойы профессор П. А. Каплин басқарды. Зертхана ұжымы Д. Н.Анучин, А. П. Павлов, А. А. Борзов, И. С. Щукин және т. б. дәстүрлерін жалғастыруда. Оның жиырма жылдық даму жолы 3-бапта көрсетілген. В. Алешинский және басқалар. 70-ші жылдары жаңа әдіснамалық тәсіл негізінде жаңа шөгінділердің тірек кесінділерін зерттеу кезінде - антропогендік шөгінділер мен оқиғаларды біріктірілген талдау - Үлкен нақты материал жинақталады, табиғатты дамытудың әртүрлі мәселелері бойынша көптеген басылымдар пайда болады, жаңа, (гиперзоналдылық) пайда болады және бұрынғы (автокербелсенділік, М. Миланковичтің астрономиялық теориясы) идеялар қайта жанданады, қайта қаралады және палеогеографияның қазірдің өзінде классикаға айналған кейбір ережелері (метахронизм, климат пен мұхит деңгейінің өзгеруінің синхрондылығы және т.б.). Палеогеографиялық зерттеулерді тәжірибеге абсолютті танысудың (14С, термолюминесценттік, ураноториялық), палеомагнетизмнің, изотопияның (180/160) және Геохимияның (Ca/Mg) заманауи әдістерін енгізе отырып, палеогеографиялық оқиғаларды және бұрын мүмкін болмаған неғұрлым сенімді алыс корреляцияларды терең зерттеу мүмкіндігі пайда болады. Ғылымның жедел дамуы мен практиканың сұраныстары палеогеографиялық ақпаратты қолдану аясының кеңеюіне, оны болжау және географиялық ортаны қорғау мақсатында пайдалануға әкеледі. Альбинаніңкі бар жүктеу/скачать 35,32 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2