Түркі дүниесі мифологиясына ортақ кейіпкерлер
ТҮРКІ МИФОЛОГИЯДАҒЫ ДӘУДІҢ БЕЙНЕЛІЛІК СИПАТЫ
жүктеу/скачать 1,41 Mb.
|
stud.kz-68700 (копия)
| ТҮРКІ МИФОЛОГИЯДАҒЫ ДӘУДІҢ БЕЙНЕЛІЛІК СИПАТЫ
Түркі халықтарының мифологиясында басты кейіпкердің жауы болып, бақыт жолында оған қарсы тұрып, онымен соғысып, бөгет жасайтын мифологиялық озбыр күштер, дәулер мен айдаһарлар немесе жезтырнақ, жалмауыз кемпір сияқты дүлей, қаскөй, зұлым күштер кездесіп отырады. Сондай-ақ, басты кейіпкерге жолдастық қызмет ететін, оған қол ұшын беріп, көмек жасап жүретін Самұрық құс, алыптар, (Таусоғар, Көлтаусар, Желаяқ, Саққұлақ, т.б.), қасқыр, т.б. секілді жағымды мифологиялық кейіпкерлері де бар. Түркі мифологиясының негізгі тақырыбы адалдық пен зұлымдықтың, жақсылық пен жамандықтың айқасы арасында өрбиді. Түркі халықтарының барлық ертегі мифологиясында тек жақсылық жолындағылар мұратына жетіп, басты кейіпкер қалған өмірінде бақытты болып, не патша болып жеңіске жетеді. Орта Азия, Түркия, Иран, Ауғанстан, түркі халықтарының мифологиясында бір-біріне өте жақын, бір-бірін жиі қайталайтын ұқсас сюжеттер молынан кездеседі. Мұның өзі түркі халықтарының түпкі ата тегі бір жерден шыққандығын дәлелдейді. Мифологиядағы кейіпкерлердің ортақ болуын анықтау үшін сол халықтың генетикасын, ежелгі дәуірдегі наным-сенімін салыстыра қарап, айырмашылығын, басты ерекшеліктерін айта аламыз. Мифология саласының өзі – алғашқы қоғам дәуірінде өмір сүрген адамзат баласының наным-сенімдерінен бастау алған туындылар. «Мифология жанры өз-өзінен немесе ойдан тумаған. Оның негізін қалаған көне прозалық жанрлар алғашқы қауымдық қоғамның түсініктері мен салтын, әдет-ғұрпын, яғни, сол заманның шындығын өзінше бейнелеген. Демек, мифологиядағы бізге түркі болып көрінетін кейбір нәрселер болмыстың, құбылыстың сәулелері. Бұл айтылғанға қоса мынаны да ескерту керек; мифология пайда болып, қалыптасуының алғашқы кездерінде ел оны қиял деп ойламаған, онда баяндалатын оқиғаға сенген, себебі, ол шақта мифология өз төркінінен алыс кете қоймаған, сондықтан көркемдік қызмет те атқармаған» [7, 184б.]. Зерттеу барысында түркі халықтарының мифологиясында кездесетін ұқсастықтар көптеп кездеседі деп айтқан болатынбыз. Енді сол мифологиядағы Самұрық құс, Дәу сияқты кейіпкерлердің шығу тегін сөз етіп қарайық. Көптеген халықтардың мифологиясында дәулер кездесіп отырады. Дию (дәу) – түркі мифологиясында жиі кездесетін мифологиялық кейіпкерлердің бірі. Ежелгі үнді-европа халықтары мифологиясында дию құдай бейнесінде суреттеледі. Мәселен, бұл сөз «daіva» (түптөркіні dіu – «жарық беру, сәуле түсіру», «аспан») деген түбірден туындаған. Кейіннен, нақтырақ айтқанда б.з.б. ғасырда иран патшасы Ксерокс диюға қарсы үкім шығарып, Ахурамазда (Заратуштра) культін халыққа дәріптейді. Сол себептен де «Шахнамада» парсы батыры Рүстем диюға қарсы күресуші қаһарман ретінде сомдалады. Осындай өзгерістердің салдарынан дәудің жағымсыз тұлғасы қалыптасады да, біртіндеп парсы тілінде «dіv – жын-шайтан, қаскөй күш, құбыжық, нақұрыс» деген мағынаға ие болады. Тәжіктерде «сафед–дәу», яғни ақ дәу мейірімді, ал қара дәу қаскөй күш. [7,132б.] «Мифологияда, тегінде, жеке адамның характері көрсетілмейді. Онда жеке адамның тағдыры баяндалады. Бұл тұрғыдан келгенде, әсіресе, прозалық фольклор өте мәнді материал береді. Мәселен, мифологияда бас кейіпкер өз арасынан дара алынып көрсетіледі: ол қалыңдығын іздеп тау-тасты кезеді, демек, мифология кейіпкері өзін қоршаған дүниемен ерекше қатынаста бейнеленеді, тіпті ол бүкіл маңайындағы тылсым күштерге қарсы қойылады» [7, 26б.]. Алғашқы қоғам дәуірінде өмір сүрген адамзат баласының ұғымында кез келген мекеннің, таудың, даланың тоғайдың, орманның, көлдің, т.б. өзіне тән киесі, сол жерді қорғаштап жүретін өз құдайлары бар деп түсінген. Мифологияда кездесетін дәулер сол кездегі адамдардың ұғымындағы әр мекеннің, жердің иесі, ұсақ құдайлары болып есептелген. Түркі мифологияда басты кейіпкер белгілі бір себептермен алыс сапарға шығады. Жүріп келе жатып жапанда, елсіз-сусыз жерде тұрған бір сарайға кездеседі. Ол сарай жалғыз көзді дәудің сарайы болып шығады. Немесе жігіт жердің астына түседі, оған жер астында тағы да дәулер кездесіп жолыына кедергі жасайды. Сол кездегі адамдардың түсінігі бойынша өздері білмейтін, адам аяғы баспаған жерлерде, сол жердің иесі, құдайлары немесе дәулері мекен етеді деп сенген. Мифологияда ол мекенге басқа жақтан адам келсе, дәулер оны исінен-ақ сезіп, жетіп келіп: «Бұл жерден адам исі шығады» дейді қазақ ертегілерінде. Қазақта дәу ертекте кездеседі, ол алып денелі, жалғыз көзді, кейде екі басты, үсті түкті құбыжық кейпінде, демек оның бойында хаостың қалдығы бар. Ол ертегіде әйелдерді ұрлайды, оны зорлықпен иеленіп отырады, иен таудың үңгірінде өмір сүреді, адамның етін жейді, қара күштің иесі, аңғал, сонымен бiрге адамға жат әрекетке баратын қатігез кейіпкер. Кейде өзінен әлдеқайда әлсіз кейіпкерге алданып, оның қызметшісіне айналады. Мысалы, Қаңбақ шал диюмен сайысып, оны өзіне бағынышты етеді. Қазақ ертегілерінде немесе түсінігінде дию соншалықты қаскөй күш ретінде суреттеле де бермейді. [7,192б.] Парсыларда дию – керісінше зұлымдықтың иесі, оны парсылар дүлей-күш қаскөй ретінде бейнелейді. Тәжіктердің ұғымында қара дәу – қаскөй күш, ол адамдарды жадылап, ақ жолдан тайдырады. Сол себептен де тәжік бақсылары дәуге қарсы әрекет ететін магиялық шаралар өткізеді.[50,186б.] Шамандық мифологияда дәулерден бақсының өзі қорқатындығы және Көрқаптан бейнеде келіп, түрі сұсты, айбатты екендігі айтылады, тіпті олардан адамзат баласы қорқады деген сенім болған. Ал башқұрттар мен Қазан татарларында «дию-пері» демонологиялық кейіпкер болып табылады. Олардың түсінігінде дию-пері жер астында, терең судың түбінде өмір сүреді, адамдарды есін адастырып ұрлап әкетеді, үйленеді, кейде үйіне қонақ етеді, ас береді. Дию-пері әртүрлі пішінде болады, негізінен адам келбетті, олар дастарқан жайғанда «бисмиллә» деп қалсаң, ұсынған тамағының бәрі жылқының құмалағына айналады да, өздері зым-зия жоғалып кетеді-мыс. Сонымен бірге башқұрт мифологиясында дию-пері желдің иесі, адам секілді тіршілік етеді-мыс. Башқұрт халқындағы «Кузы-Курпес, Маян-Хылу» эпосында тағы бір дию-пері деген жаны берік мақұлық кездеседі, оның тек қана өкшесін жаралап өлтіруге болатын көрінеді. [63,110б.]. Кейін адам санасы дами бастаған уақытта, табиғаттың тылсым күшін ұғынып, өз-өзін тани бастағаннан кейін, сол ескі сенімдегі дәулер енді өз қуатын жоя бастаған. Ескі түркі мифологиясында тау мен тасты көтеріп жүрген дәулер батырға көмекке келсе, одан кейінгі мифологияда батыр дәумен алысып, оны жеңіп мұратына жеткен. Бертін келе қоғам дамығаннан бастап қалыптасқан мифологиясында, дәу Қаңбақ шалдан жеңіліп жүрген ақымақ, жарым ес кейпіне түсіп, тек қара күшінен басқа ештеңесі жоқ бейшара ретінде алынып, ажуа мен күлкіге қалады. Шындығына келгенде, дәу сөзінің өзі – Европа мен Азия халықтарының көпшілігінде кездесетін жалпы атау. Соған қарағанда бұл ұғым ең ежелгі адамдардың санасында пайда болған болса керек. Бұл сөзді нақты бір халықтың меншігіне теліп қарау немесе бастапқы мағынасын бір халықтан іздеу қиынға соғады. Алайда, арий тайпалары мен сақ, ғұн тайпалары Орта Азия мен Қазақстан жерінен көшпей тұрған кезінде, сол жерді мекендеген тайпалардың ішінде пайда болған болуы мүмкін. Ол жағын кейінірек сөз ететін боламыз. Ал, «Дәу» сөзі түркі халықтарында дәу деп, кейде дию деп айтылса, ол басқа халықтарда былайша айтылады. Мысалы, Авестада daeva, пехлева тілінде dev деп, ежелгі түркі тілінде deva болып айтылады. Барлығының да бастапқа мағынасы құдай дегенге келіп саяды. [38,210б.]. Парсы халқының атақты ғалымы Әли Акбар Деһхода осы дәулер жайында мынадай түсініктер келтіреді: «Дию-шайтан мен ібілістің бір түрі. Бұл сөз (дәу) ежелгі арийлықтардың құдайларының тобынан бөлініп шыққан. Кейін заратуштра дүниеге келіп және Ахура Мазда белгілі болған соң, ескі дәуірлердің құдайлары тура жолдан тайдырушылар немесе адастырушы шайтан деп ұғындырылған. Алайда «дию» сөзі (дәу) ирандық тайпалармен тығыз қарым-қатынаста болған түркі мен европаның көпшілік халықтарында сақтала білген. Мысалы, deva түркілерде әлі де құдай мағынасында қолданылады. Devs – латындардың құдайларының аты. Zevs - гректерде үлкен құдайларының аты екені белгілі. Diev – сөзі француздарда да сол мағынаны береді» [82, 486б.]. Мифологияда дәуден адам билігінің өсіп бара жатқандығын, уақытында шығыстанушы-ғалым И.С.Брагинский де айтып кеткен болатын. Ол жайлы былай дейді: «В мифологической части показано, как постепенно возрастает власть человека над демонами зла, над дэвами, этими и по духу и «этимологически» родными братьями бога – «Deva» - «Devs» - «Zevs». Власть человеческого рода нарастает из царство, достигая, казалось бы, апогея при мудром Джамшиде» /82, 255/. Жоғарыда сөз еткеніміздей, ежелгі арий тайпаларының Орта Азия мен Қазақстан территорияларында өмір кешкендігі белгілі. Ирандық ғалым Әли Акбар Деһходаның пікірімен келісер болсақ, онда, біздің дәуірімізге дейінгі үшмыңжылдықта Орта Азия мен Қазақ даласында көшпелі өмір сүрген арий тайпаларының діни наным-сенімдерінен келіп «дәу», «дию» сөздері келіп тарайды. Сонда ғалымдардың жалғыз көзді дәудің өмір сүрген жері деп, бірі Орал тауын, ал, енді бірі Алтайды атауы немесе Х.Г.Короғлының ол қазақ даласында, нақтырақ алтын кені өндіретін Степняк қаласының төңірегінде көшіп-қонып жүрген сақ тайпаларының арасында пайда болған деген пікірлері негізсіз айтылмаған болуы керек [12, 134б.]. Евразия халықтарының көпшілігінде кездесетін осы дәулер Қазақстанда немесе Грецияда т.б. өзінің бастапқы мағынасын қалай сақтай білсе, түркі халықтары мен иран тектес халықтарда ол керісінше, алғашқы түсінігінен айырылып, тек мифологияда ғана кездесетін мифологиялық рудимент (қалдық белгі) ретінде сақталып қалған. Бұған зороастризм дінінің әсері қатты болған болса керек. Себебі, кез келген жаңа дін кең құлаш жаюы үшін сол жергілікті халықтың бұрынғы сеніп келген құдайларын жойып жіберу мақсатында күресетіндігі белгілі. Сонымен, көшпелі сақ тайпаларының ежелгі сеніп келе жатқан ірілі-ұсақты құдайларын санадан жойып жіберу үшін зәрдушт дінінің өкілдерінің де аянбай күрес жүргізгендігі сөзсіз. Соның салдарынан барып дәулер бұрынғы қадір-қасиетінен айырыла бастаған. Дәулерге қарсы, ескі құдайларды жамандап ымырасыз күрес жүргізгендігін «Авеста» кітабынан да байқауға болады. Мысалы, 12-ші Яштда («зороастризмге сену символы» деп аталатын бөлігінде) дәулер жөнінде былай деп жазады: «Отрекаюсь от сообщества с мерзкими, вредоносными, неартовскими, злокозненными дэвами, самыми лживыми, самыми зловонными, самыми вредными для всех существ, (отрекаюсь) от дэвов и их сообщников, от колдунов и их сообщников, от тех, кто насильничает над живыми существами. Отрекаюсь в словах, мыслях, в знамениях. Отрекаюсь от всего друджевского, рашевского» [82, 10б.]. Мұндағы «друдждың» - мыстан кемпір екендігін Фирдоусидің «Шахнама» дастанынан көруге болады. Ол түріктер жағында болғандықтан, ирандықтарға қарсы соғысатын сиқыршы әйел бейнесінде суреттеледі. Мыстан кемпірді «Ер Төстік» ертегісінде дәудің шешесі етіп бейнелейді. Дәулердің шешесі ретінде Түркия мифологиясында ылғи да мыстан кемпір алынады. Мифологиядағы басты кейіпкердің елін азат етуі мақсатында қарсы кездескен дәумен немесе айдаһармен соғысуы, оның басты кейіпкерлерден жеңілу сюжеті – жаңа діннің ескі дінге қарсы жарияланған ымырасыз күресі жайында таратқан діни аңыздары мен уағыздары. Жаңа аңыздар мен мифологияның дүниеге келуі жаңа бір діннің негізінде туындайтыны анық. Түркі мифологиясындағы дәу, дию образдарының әр халықтағы бейнесінің әртүрлі екендігі белгілі. Дәу, дию бейнелері түркі мифтерінде құдай дәрежесіне дейін көтеріле алмаған болса, ал, Грецияның мифологиясындағы Зевс те құдай атын беретіндігі белгілі. Антика дәуіріндегі Грецияда көпқұдайлық дін қалыптасып, бұрынғы ұсақ «тәңір-иелері» (духа-хозяева) құдайларға айналып, олардың иерархиясы гректердің құл иеленуші империясының иерархиясын қайталады. Бұрынғы жекелеген мифтер топталып, жүйеленіп, көркем шығармаларға айналды, сөйтіп, дамыған мифология пайда болды [7, 91-92б.]. Осылайша, біздің заманымызға дейінгі ІІІ-І мыңжылдықтарда Қазақстан мен Орта Азия даласында өмір сүрген арий, сақ, массагет тайпаларының генеологиялық тарихы мен олардың сол кездегі мекендерін, тыныс-тіршілігін зерттеп салыстырғанда, олардың ортақ сыйынған культтарының да атауларының сол жерде мекендеуші халықтардың ауыз әдебиетінде әлі күнге дейін сақтала білгендігінің куәсі боламыз. Жоғарыда сөз еткен дәу бейнесі кейін Евразия халықтарының барлығының мифологиясының образына айналып үлгереді. Түркі мифологиясын зерттеген уақытта оның мотивтік құрылымына, сюжеті мен композициясында бұрынғы наным-сенімдермен қатар ежелгі зороастризм дінінің сарқыншақтарының да араласып отыратындығын аңғаруға болады. жүктеу/скачать 1,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|