Түркі халықтарының рухани қҰндылықтары және маңҒыстау жыраулық ДӘСТҮРІ

102 

 

зерттейтін  болсақ,  ұқсас  тұстары  өте  көп.  Ең  алдымен    осы  екі  халықтың    діні  тұрғысынан  

қарайтын болсақ, екеуіде мұсылман, тек  қана  бір Аллаға сенетін, соған  табынатын, ислам дінінің 

табынушылары болып табылады. Ислам – бүгін дүниежүзіндегі дәстүрлі үлкен діндердің бірі. Ол 

– өзіндік тарихы бар, таралу аймағы бар адамзаттың дамуына қомақты үлесін қосқан әлемдік дін. 

Орта Азия аймағында ислам діні Х ғасырда Қараханиттер заманында орнықты. Содан бері 

осы жерде өмір сүрген халық ислам мәдениетінің құндылықтарынан сусындап, ислам заңдарына 

сәйкес  өмір  сүріп  келеді.  Яғни  мың  жылдан  астам  мұсылмандық  нормалар  мен  ұлттық  салт-

дәстүрдің  синтезі  жергілікті  халықтың  тұрмысында  біте  қайнасып  кетті.  Егер  мұсылмандықтың 

негіздері  дегенді  жалпы  түсінетін  болсақ,  ұлттық  салт-дәстүр  дегеніміз  –  ғасырлар  бойы 

географиялық  ортаға  бейімделу,  табиғаттың  тылсым  күштеріне  икемделуден  қалыптасқан  өмір 

сүру салты дер едік. Яғни біздің ата-бабаларымыз, негізінен, көшпелі тұрмыс кешкендіктен, оның 

үстіне жаугершілік замандарды үнемі басынан өткізгендіктен, өмір сүрудің белгілі бір жолдарын, 

үлгісін  қалыптастырған.  Ал  ол  салт-дәстүр  исламды  тура  араб  еліндегідей  бұлжытпай  сақтауға 

мүмкіндік бермеді. Сондықтан да біз бүгін ата-бабамыздың мұсылмандық жайлы діни сауатының 

негіздерін анықтай отырып, өзіміз де сол жолды жалғастырушы ұрпақ ретінде өмір сүруіміз керек 

деп есептейміз. Бұл бірінші ұқсастығы болса. 

Екінші  ұқсастық  –  екі  халықта  жан-жануарларды    пір  тұтады.  Яғни,  көк  бөрінің,  иттің  

киелі  жануарлар    екеніне  сенім  артады  және  оларды  қадірлеп  қастерлейді  .  Келесі  үшінші 

ұқсастығы салт-дәстүррі мен тәлім-тәрбиесінде. Қазақ халқында   қызды қырық үйден тию деген 

мақалы,  осы  түрік    халықтарындада  кеңінен  пайдаланылады.  Демек  отбасында  қыздың    қадірі, 

ары, намысы  ең бірінші  орынға қойылады. Қазақтарда қыз ұзатылса, ал Түріктерде,  қына кеші 

өткізіледі    қыздың  артынан    жөн  –  жоралғысы  бойынша    жасауы  апарылады.  Қыз  баланың  

орнының    ерекшелігі  білінеді.  Төртінші  ұқсастықты  қарастырсақ    түрік  халқында    туыстық  әке 

жағынан есептелінеді. Бұл халықта  жүзге, руға бөліну деген жойылып кеткен, дегенмен  кейбір 

әулеттері  Али    балалары,  Кадир  балалары  деп  атайды.  Бесінші  ұқсастық  ер  адам  әйел    адамнан 

әрқашан бір саты жоғары тұрады  деген наным  бұл жақтада бар . Дүниеге ұл баланың келуі олар 

үшін үлкен қуаныш, ұрпақты жалғастырар ер-азамат келді деп қуанады екен. Алтыншы ұқсастық  

екі  халықта  да  орындалатын  дәстүр,  ол  сүндетке  отырғызу.  Ер  баланың    алты  жасқа    келгенде 

нағыз  мұсылман  болуы  .  Жетінші  ұқсастық  ең  қызығы    бұл  жақтада    алып  қашу    салтының  бар 

екендігі    бірақ    , қыздың    ата  –  анасын  көндіру  өте    қыйын  болады  екен.  Ал  сегізінші  ұқсастық 

олардың  ұлттық  киімінде. Киімнің сыртқы келбеті, ою – өрнекпен әсемдеп  өрнектелуі, киімнің 

ұзындығы    ешқандай  әурет  жерлерді    көрсетпеуі    өте  ұқсас  .  Тарих  көші  тоқтаусыз.  Тағдырдың 

жазуымен көк түріктер мекен еткен ұлы дала төсінде жаңа империя  – Алтын Орда өмірге келді. 

Бүгінгі қазақтың және Орта Азия аймағын мекендейтін түркі халықтардың ата-бабалары тұтастай 

Алтын  Орда  құрамында  бірікті.  Алайда  Шыңғыс  хан  ұрпақтары  құрған  Алтын  Орданың 

мемлекеттік діні тағы да ислам болды. Әлбетте, осы орайда көне замандардан бері тарихта дінді 

желеу  қылған  талай  соғыстардың  орын  алғандығын  білеміз.  Ал  Алтын  Орданың  жағдайында, 

керісінше,  отарлауға  келген  сырт  күш  жергілікті  халықтың  діні  мен  тілін  жоқ  қылмай,  соны 

мемлекеттік  дәрежеге  көтерді,  жалпыхалықтық  деңгейде  ұстанды.  Бұл  құбылыстың  сыры  қайда 

дейтін  болсақ,  оның  құпиясы  –  ислам  дінінің  асыл  қасиеттерінде,  жергілікті  халықтың  асыл 

тегінде деп есептейміз. Сондықтан сол заманнан бері исламды ұстанған түркілердің айы оңынан 

туып, олар бүгінде өсіп-өніп отырғанын жақсы білеміз. 

Бұл күнде тәуелсіз алты түркі мемлекеті бар болса, олардың бәрінде халықтың көпшілігінің 

ұстанатын  негізгі  діні  –  ислам.  Ислам  –  қазақ  және  түркі  халықтарының  көбімен  ықылым 

заманнан бері бірге жасап келеді. Исламды ұлықтаған, оның қасиетін дәріптеген халқымызда ұлы 

ойшылдар, шешен ақындар әр дәуірде көп болды. 

Түркі халықтарының көпшілігінде Қожанасыр 

(Насредин)  аңыз,  анекдотқа  айналған.  Орталық  Азиядағы  түркі  халықтарында  Қорқыт,  Алдар 

Көсе,  Жиренше  шешен,  Асан  Қайғы  бейнелері  аңыздың  прозаның  ортақ  кейіпкері  ретінде 

көрінеді. Бұның себеп-салдарын бүгінгі тарих, философия ғылымдары түсіндіруге көмекке келді. 

Халық  поэзиясындағы  отбасы  –  ғұрып  фольклоры  поэзиялары  барлық  түркі  тектес 

халықтарда  бар  және  идеялық  жағынан  ортақтаса  алатындығын  аңғартады.  Мәселен,  жар-жар, 

тойбастар, сыңсу, жұбату өлеңдері пішіні жағынан басқаша болса да, мазмұны жағынан үндестік 

танытады.  Көлемді  халық  поэзиясының  шырқау  биігі  эпостық  мұралар.  Түркі  тектес  халықтар 

103 

 

мұрасында  «Қозы  Көрпеш  –  Баян  Сұлу»  лиро-эпосы,  «Алпамыс  батыр»,  «Қобланды  батыр», 

«Көрұғлы»,  «Едіге батыр»,  «Ер Көкше»,  «Ер  Тарғын»,  «Шора батыр»  жырлары  жиі  ұшырасады. 

Бұның  мән-мағынасы  қоғамдық  бірлестіктер  мен  тарихи  оқиғаларға  қатысты  екендігін  көпшілік 

қауым жақсы түйсінеді. 

Түрік  қағанаты  дәуіріндегі  ерлікке  тұрғызылған  ғажап  ескерткіштердің  бірі  «Қорқыт  ата 

кітабы»  екендігі  ғылымда  бағасын  алған.  Қазақ  эпосын  зерттеуші  ғалымдар  ондағы  бірнеше 

жырлармен  «Алпамыс»,  «Қобланды»,  «Орақ-Мамай»  т.б.  жырлармен  үндестігіне  байланысты 

байыпты  пікірлер  айтқан.  Батырлықты  дәріптейтін  жырлардың  сюжеттік  ұқсастығынан  басқа, 

назар  аударарлық  жағдайдың  бірі  –  көне  таным  түсінікте  тұр.  Эпостың  ең  көне  варианттарында 

Көк Тәңірге және Жер анаға сыйыну қалыс қалмаған, «Шындығында, бүкіл түркі жұртында Тәңір 

– көктегі ер ролінде, ал Ұмай  – Жер-Ана болып қабылданады» Менің ойымша  өткенді ұмытпай 

ортақ  мұраларымызды қадірлеп  қастерлеуіміз қажет. 

Қыл-қобыздың дәстүрлі  түрі ұзаққа созылған, ал жетілдірілген түрі желім корпустарымен 

байланысты.  Құрал  қарағайдан  жасалады.  Соңғы  жылдары  құрал-саймандар  мен  мойынның 

корпусы ағаштардың басқа сорттарынан өндіріледі, мысалы жаңғақ, қайың, арша (т. б. Түркістан 

аршасы), бұл аспаптың дыбысталуының күшеюіне ықпал етеді. 

Басқа  түркі  халықтарының  хордофондарына  қатысты  әртүрлі  көрініс  бар.  Қырғыз 

комузының  өндірісінде  (үшкір  шертпелі  хордофон)  ағаштардың  (жаңғақ,  қайың)  сол  сорттарына 

артықшылық  беріледі.  Аспаптың  корпусы  ағаштың  бір  бөлігінен  шығарылады.  Deca  шырша 

немесе қарағай. Алтай тобшур (щипковый хордофон) жасайды тұтас кесек балқарағай. 

Көптеген ортаазиялық хордофондар "ең "ән айтушы" немесе өрік (сирек жаңғақ) ағашынан, 

сондай-ақ  арша  ағашынан  жасалады.  Олар  өзбек  және  тәжік  домбыраларын  (думбрак),  түркімен 

және  өзбек  дутарларын  (екі  жақты  шертпелі),  тәжік  және  өзбек  танбурларын  (үш  жақты  көбікті 

шертпелі қысқышты), соның ішінде тор мен көйлектерді – көп орынды жалтыратпаларды жасауда 

қолданылады. Корпус әзірбайжан саза (сегіз ішекті  хордофон) , ал белгісі – жаңғақ ағаштар. Дeкa 

үшін өзбек домбыра – жіңішке дайындалады негізінен тута деген ағашы. 

Өзбек  және  тәжік  домбыра,  ұзын  мойны  металл  алақаны  бар  түрікмен  дутары,  сондай-ақ 

танбур өндірісінде ұзын корпусы бар аспаптарға артықшылық беріледі.  

Жібек  және  өрік,  жаңғақ  немесе  бук  қандай  да  бір  шамада  дутар,  танбур,  тор,  көйлек 

сияқты  шертпелі  хордофондар  тембр  ерекшелігін  анықтайды.  Әрине,  аспаптың  бояуы, 

дыбысталуы тек ағашқа және оның қасиеттеріне ғана емес, сонымен қатар музыкалық тәжірибеде 

қолданылатын  ішекке,  сондай-ақ  декаға,  оның  сапасына  да  байланысты.  Осы  компоненттердің 

үйлесімі ерекше маңызға ие. 

Дыбыстық  көріністердің  қалыптасуына  құстар  мен  жануарлар  әлемі  әсер  етеді.  Орталық 

Азияда  (түркі  халықтарының  тұратын  аумағы)  түрлі,  соның  ішінде  құландар  –  күшпен  және 

төзімділігімен  ерекшеленетін  жылқы  мен  есектің  қоспасы  сияқты  сирек  жыныстар  да  кездеседі. 

Тауда  арқарларды-тау  ешкілерін  жоғары  көруге  болады.  Далада,  Сібір  тайгасында  көптеген 

құстар, ұсақ және ірі жануарлар мекендейді. 

Бұл  аймақта  дәстүрлі  түрде  қой,  ешкі,  жылқы,  ірі  қара  мал,  түйе  өсірді.  Солтүстік 

ендіктерде Сібірдің мал өсірушілері бұғы шаруашылығымен айналысады. 

Ежелгі  уақыттан  бастап  Орталық  Азияда  дыбыс  құралдары  мен  музыкалық  аспаптар 

өндірісінде  табиғи  материалдар  пайдаланылады:  осы  аймақта  мекендейтін  құстардың, 

жануарлардың және басқа сүтқоректілердің сүйектері мен терісі, ағаш, кейінірек металл, сондай-

ақ көбінесе жануар тектес ішектер. 

Көптеген қарапайым және құрамдас хордофондарда түкті, желілі (ішек), кейіннен  – жібек, 

металл  ішектер  созылды.  Дека  үшін  түйенің,  сыирдың,  қойдың  немесе  маралдың,    терісін 

пайдаланды.  Мамандардың  пікірі  бойынша    түйе  терісінің  және  жылқы  қылының  үйлесімі  қыл 

қобызына  дыбыс  шығару  үшін  өте  сәтті  болды.  Олардың  дыбысы  қоршаған  табиғи  әлеммен, 

сондай-ақ адамның ішкі жағдайымен үйлеседі. 

Жоғарыда  көрсетілген  "компоненттердің"  өзара  іс-қимылының  нәтижесінде  өз 

құрамдастарының 

әртүрлі 

жиынтығымен 

және 

тиісінше 

өзіндік 

тембр-дыбыстық 

сипаттамаларымен  тұтас  музыкалық-акустикалық  жүйелер  қалыптасады.  Жеткілікті  икемділікке 

104 

 

ие  бола  отырып,  олар  табиғи-климаттық  жағдайларға  және  этникалық  сипатқа  тең  дәрежеде 

бағдарланған, яғни белгілі бір этномәдени ортаның индикаторлары болып табылады. 

Демек,  музыкалық  практикада  пайдаланылатын  ағаштардың  белгілі  бір  сорттары  мен 

түрлері  тембрдің  әлеуетті  тасымалдаушысы  болып  табылады.  Нақты  табиғи-климаттық  аймақта 

өсетін,  олар  оған  сәйкес  келеді  және  оның  бұзылуы  болып  табылады.  Музыкалық  аспап-сыртқы 

(материалдық  ескерткіш)  және  ішкі  (шебер-жаратушының  сезімдері  мен  шығармашылық 

шабыттылығы)  дүние  арасындағы  үйлесімнің  нәтижесі.  Белгілі  музыкалық-акустикалық  және, 

тиісінше,  музыкалық-есту  жүйесі  бола  отырып,  ол  өзінің  этномәдени,  табиғи-географиялық 

қатыстылығына ие. 

Дыбысты  ұғымдарды  қалыптастыруға  шаруашылықтың  түрлері  –  мал  шаруашылығы  мен 

егіншілік,  сондай  –  ақ  оларға  сәйкес  келетін  екі  өмір  салты-көшпелі  және  отырықшы,  Орталық 

Азия аймағында қалыптасқан. 

Алдыңғы және Орталық Азияның басым бөлігінде көшпелі өмір салты кең таралған. "Мал 

шаруашылығының  жаңа  түрі  –  көшпенді"кейінгіандрон  дәуірінде  (б.  з.  д.  ІІ  –  І  мыңжылдықта), 

Еуразияның  таулы-дала  тайпалары  ортасында  қалыптасты.  Бұл  ауысу  бұрын  пайдаланылмаған 

жаңа  жерлерді  белсенді  игеру  мен  шаруашылық  айналымға  енгізуді  білдіреді  .  Және  I  мың  б.  э. 

дейінгі бағыттар перекочевок удлинились болды сезонными25. 

Көшпенді  мемлекеттер  бір  мезгілде  мобилдік  пен  өмір  сүрумен  ерекшеленді. 

Көшпенділерде әскери өнер ерекше дамыды. Әрбір көшпенді-ең алдымен жауынгер, ал көшпенді 

мемлекет-орталықтандырылған  күшті,  әдетте,  хан  билігімен  әскери  ұйым.  Еуразияның  көшпелі 

халықтарының  қару  түрлері  арасында  бұрын  қылыш  пен  пияз,  секира  (табарзин),  әскери  балта 

(балта),  найза  (найза)  және  т.б.  басым  болды.  Орта  ғасырларда  соғыс  қимылдарының  міндетті 

атрибуты  үрмелі  және  ұрмалы  музыкалық  аспаптар  –  құбырлар,  жауынгерлік  барабан,  литавр 

болды. 

Бір жағынан, қозғалмалы, екінші жағынан, қауіп-қатерлер мен сынақтарға, айырылулар мен 

қиындықтарға толы өмір салты. 

Әскери  өнермен  қатар  көшпенділердің  негізгі  сабақтарының  бірі  –  аң  аулау.  Әрбір  адам 

жауынгер, сондай-ақ аңшы болды. "Аң аулау әскери ерлікке дайын болды" . 

Тембр және дыбыс биіктігінің қосындысы 

 Түріктердің  дәстүрлі  музыкалық  мәдениетінде  синкретизмнің  үш  түрі  туралы  айту  керек: 

1) дыбыс және дауыс; 2) сөздер (сөйлеу) және музыка (ән айту), сондай-ақ 3) вокалдық, аспаптық 

және сөйлеу. 

Дыбыс пен дауыс бір-біріне тең болады, сол терминдермен (тавыш/товуш/дауыс, овоз, сес 

және  т.б.)  белгіленеді.  Дауыс/тавыш/товуш,  аваз/овоз  –  синонимдер  сөздерінің  салыстырмалы 

талдауы бір жағынан , ал екінші жағынан дауыстар мағынасында қолданылатын ыз/іс, дауыстар, 

дауыстар,  үнсіздік,    олардың  агыз  /авыз  /ауыз  сөзімен  ұқсастығын  көрсетеді  (қаз.  ауыз),  олар, 

шамасы, пайда болатын негізгі түсінік болып табылады. Соңғы астында ( түсіну сөйлеу , сөз , тесік 

,  есігі  ,  сағасы  (өзен),шатқалында  ,  өлкенің  ,  шамамен  ,  алу  ,  сондай-ақ  азық-түлік  ,  тамақтану 

.Олардың  кейбіреулері  негіздің  бірінші  бөлігінде  оған  жақын,  басқалары  екінші  бөлігінде: 

аваз/дауыс  ағыз/ауыз  ыз/ыс.  Дифтонги  –аг  -  и-ыз-өзгеріссіз  қалады.  Бұл  әртүрлі  мазмұндағы 

сөздерді тудыратын слог морфеманың синкретизмі көрінеді. Екі негіздің жақындығы - аг және ац 

(ағу  ,  құю  ,  ағу  ,  ағу,  арнаны  қараңыз  ).  Өйткені,  агыз  (ауыз)  сөзінің  мәндерінің  бірі  ауызға 

байланысты, онда дыбыстар (сөйлеу және музыкалық) "құйылады". 

Адам  дауысы  жетекші  болып  қалады.  Онымен  музыка  туралы  бастапқы  түсінік 

байланысты.  Дауыстың  көмегімен  ән  мотивтері,  әуендер  (әндер)  ғана  емес,  сондай-ақ 

сигналдарды, дыбысты еліктеу, сондай-ақ сөйлеу фонемаларын қоса алғанда, кез келген дыбыстар 

да алынады. Бұл туралы ұғымдар мен терминдердің қалған топтары (синкретизмнің екінші түрін 

бейнелейтін)  дәлелдейді.  Олар  түріктердің  музыкалық  шығармашылығының  белгілі  бір  түрлері 

мен  жанрларын  жанама  түрде  көрсетеді.  Олардың  кейбіреулері  тек  сөйлеу  және  музыкалық 

дыбыстарды ғана емес (ун, сес, дауысты қараңыз), бірақ мотив, әуен, бір мезгілде сөйлеу (аялга, 

тув.). 

Синкретизмнің  үшінші  түрі  халық  терминдерінде  көрініс  табады(күй,  жыр,  айдым  және 

олар белгілейтін құбылыстар, әртүрлі формада жұмыс істейтін). Мысал ретінде айдым-ән (түркм.). 

105 

 

Этимологиялық  тұрғыдан  ол  ай  сөзімен  байланысты  (  бұл  туралы  жоғарыда  айтылған)  -  айту  , 

сондай  -  ақ  айт  ,  айтым-айту  (Э.  Севортян  бойынша).  Бұл  тек  айту  ғана  емес  ,  ұйықтау  дегенді 

білдіреді, сондықтан сөйлеу мен музыкада бірдей кеңінен қолданылады. Айдым = айтым сондай-

ақ музыка (ән) мен сөздің тығыз байланысын көрсетеді. 

Музыкалық  аспаптар  туралы  да  айтуға  болады.  Олар  "ән  салады",  "ойнайды"  және 

"сөйлейді" . Түркілердің музыкалық аспаптары негізінен сөйлеуге байланысты. Ең типтік көрінісі 

"домбыра дейді". 

Ұғымдар  мен  терминдердің  екінші  блогына  көп  мөлшерде  бар  әуендердің,  әсерлердің, 

әуендердің, сондай-ақ түркі халықтарының музыкалық-поэтикалық шығармашылығының түрлері 

мен  жанрларының  белгілері  жатады.  Олар  қазіргі  заманғы  түсінігінде  музыка  категориясымен 

тікелей байланысты. Мұнда терминдердің лексикалық сөздігі әртүрлі. Мысалы, мотив, напев-эуен, 

саз  (қаз.),  куй,  оханг  (uzb.-  баптан  қараңыз)  акэн  -  татар),  саз,  хецг,  лабыз  (туркм.),  аялга  (тув.) 

(орта  ғасыр  мотив  –  наво;  напев  ,  әуен  -  оханг,  тадж.)  .  Осы  сөздердің  кейбірі  М.  Өскембаев  - 

белгілі  Маңғыстау  күйшісі,  науаи  деп  аталатын,  фарси  мотив  ,  әуен  дегенді  білдіреді  .  саз,  саз 

(қаз.,  тадж.),  куй  (квй)  (тат.,  узб.),  моц,  хец  (тат.,  узб.,  туркм.).  Тарон,  хаев  (әуен,  узб.).  Оларды 

әрбір нақты жағдайда пайдалану  байланысты. Полисемантичен және термин ыргщ қолданылатын 

мағынада  ырғағы  ,  напев  ,  манері  ,  стилі  (ән-куйдің  ыргагы  -  стилінде  ән-күй;  муңлы  ырғақ  - 

қайғылы ән; көңілді ырғақ - көңілді ән; күрделі ырғақ  ). 

Әуен  мен  кең  музыканың  синонимі  ретінде  (вокалдық-аспаптық  және  аспаптық)  мақам  / 

мукам терминін білдіреді. Макам (қазақ.)- жыршы (эпостың орындаушылары) напев, олар ертегіні 

орындау  кезінде  пайдаланады.  Әрбір  жыршы  өз  маскасына  ие.  Түрікменнің  мұкамы  -  ауызша 

дәстүрдің  кәсіби  музыкасының  түрі  (жанры)  ғана  емес,  сонымен  қатар  әуен,  музыка  (сонымен 

қатар, мукоми сетор-тәжіктердің торында орындалған әуен). 

Түркі халықтарының әні жыр (ыр) (тат., тув.), эн (қаз.), ашула, ялла (өзб.), айдым (түркм.). 

Өзбеков  катта  ашулада  (досл.  с  узб.  үлкен,  қатты  ән)  речитативті-әншілік  сипатымен 

ерекшеленеді, ашық ауада, аспапты сүйемелдеусіз, екі немесе бірнеше әнші кезекпен орындалады. 

Олардың басқа атауы - "патныс ашула" (астарлы әндер). 

Қазақтарда  ән  мағынасында  екі  термин  -  эн  және  үйеңкі  қолданылады.  Егер  олардың 

біріншісі музыкада жазылған ән болса, екіншісі-өлеңде жазылған ән. Сонымен қатар, үйеңкі сөзі 

кеңінен қолданылады (орыс тілінде айт-қаз. ән немесе Махамбеттыц влендері - Махамбет өлеңдері 

/ әндері). Эн сөзіне қатысты әдетте эн салды (каз. әріптер. "сложил", ән шырқады), эн шырцайды 

(қаз. "барынша" әнін, "бастау дауыстап ән салу"). Бұл өрнек күшті, күшті дауыстың болуын және 

тіпті  қандай  да  бір  дәрежеде  жоғары  орындау  техникасын  болжайды,  бұл  халық-кәсіби  әншілер 

үшін, ал влен айту әдеттегі ән айтуды білдіреді және негізінен әуесқой музыканттарға қатысты . 

Музыкалық дыбыстың биіктігін бағалаудағы субъективті параметрлер 

Хордофондардағы дыбыс биіктігі ішектің керілу тәсілдері мен дәрежесіне, сондай-ақ оның 

ұзындығы  мен  қалыңдығына  байланысты.  Бұл  аймақтың  хордофондары  керемет  ыңғайлылықты 

анықтайды. Қоңыраулардың арқасында олар кез келген биіктікке (кулак кюй, кулак Бурабай – каз. 

настройка).  Ішектің ұзын және қалың болған сайын, оның өңі соғұрлым төмен. Және, керісінше, 

қысқа  және  жіңішке  жол  жоғары  дыбыс  береді.  Тиісінше,  қатты  созылған  ішекте  дыбыс 

түсірілгенге қарағанда жоғары. 

Қазіргі  уақытта  домбырада  түрлі  диаметрдегі  жолдар  байланады.  Олардың  қалыңдығы 

құрылыс биіктігіне әсер етеді.  Домбыра музыкасының білгірлерінің (проф. А. тоқтаған) ескертуі 

бойынша ең оңтайлы ішектер 0,7 мм. 

Дыбыс  биіктігі  ішектің  сапасымен  анықталады.  Түркі  халықтарының  хордофондарында 

мынадай  ішектер  қолданылады:  а)  жүн  (жылқы);  Б)  желілі  немесе  ішек  (қой,  ешкі);  г)  жібек;  д) 

металл. Қазіргі уақытта олардың көпшілігінде (домбыра, комуз және т.б.) капронды легі (кетгут, 

жасанды талшық) тартылады. 

Бұрын  шертпелі  және  Қияқты  аспаптарда  ішектің  барлық  түрлері  ұсынылды.  Түкті 

Сібірдің,  Алтайдың  түрік-моңғол  халықтарының  музыкалық  аспаптарында  басым.  Қысқышты 

хордофондарда мұндай жол саңырау және әрдайым мәнерлі дыбыс береді. Орта Азия түркілерінің 

Ішекті  аспаптарында  (комуз,  домбыра  түрлері,  гиджак,  ауғандық  рубаб)  және  жібек  (Маңғыстау 

106 

 

домбыра,  түрікмен  және  өзбек  дутары,  Қашғар  жейдесі)  ішектер  пайдаланылады.  Азиялық 

музыкалық тәжірибеде металл ішектер кейінірек қолданыла бастады. 

Түркі халықтарының құрамдас хордофондарында қолданылатын ішектердің сапасын талдау 

оларды  "тірі",  органикалық,  табиғи  материалдардан  жасалған  (түкті,  ішек,  жібек)  және  "өлі", 

Органикалық емес (металл), сондай-ақ адам жасаған жасанды, синтетикалық (кетгут, полимерлер) 

деп саралауға мүмкіндік береді. Егер олардың біріншісі "тірі" болса, қалғандары "өлі" табиғатпен 

байланысты.  Сондықтан  кең  дыбыс  спектрі  бар  (дауыс  сияқты)  "тірі"  ішектерді  зерделеуде  тек 

физика-акустикалық  ғана  емес,  биофизикалық  заңдарды  да  ескеру  қажет.  Олардың  ішкі  құрамы, 

сондай-ақ  қол  саусақтарымен  өзара  әрекеттесуі  түркі  музыкалық  аспаптарының  дыбысталу 

сипатына  әсер  етеді.  .Ішектің  әлеуетті  мүмкіндіктері  әртүрлі  және  көп  жағдайда  дыбыс  шығару 

тәсілімен байланысты. Олардың түрі мәдениеттің белгілі бір түрін жанама көрсетеді. Түкті және 

ішек  (жолақ)  ішектері  көшпелі,  жартылай  көшпелі  түріктердің  музыкалық  құралдарына 

тән.Сонымен  қатар,  шаш  (қаз.  ыл  --  жылқы  жалы)  (басқа  атауы  қыл-қобыз  –  екі  қыл  –  "екі 

волосяные струны"; орта ғасыр с алт. икили және тув. сондай-ақ, ол үшін де, ол үшін де, ол үшін 

де, ол үшін де, ол үшін де, ол үшін де, ол үшін де, ол үшін де, ол үшін де, ол үшін де, ол үшін де, 

ол үшін де, ол үшін де, ол үшін де, ол үшін де, ол үшін де, ол үшін де. Жылқы шашы музыкалық 

дыбыс  шығару  үшін  ежелгі  адам  қолданатын  бірегей  табиғи  материалдарға  жатады.  Бұл  оның 

тарихи мәні. 

Шаш  жолдарының  ойын  сипаттамалары  да  ерекше.  Олар  бірнеше  кедір-бұдыр  беті  бар. 

Шашты бекіту үшін оларды жиі шайыр немесе канифольмен майлайды. Физикалық-механикалық 

қасиеттерге сәйкес, шаш ішектері таңқаларлық беріктікке ие, жеткілікті серпімділікке ие және ұзақ 

уақыт  өзінің  құрылымдық  ерекшеліктерін  сақтайды.  Әл-Фарабидің "музыка  туралы  үлкен  кітап" 

атты атақты еңбектерінде музыкалық тонды алу үшін ішектің жұқа және тегіс болуы керек екенін 

байқаған. 

Ішектің  әр  түрі,  шын  мәнінде,  дербес  музыкалық  жүйе  ретінде  ұсынылуы  мүмкін.  Түкті 

(қалың) ішектерде дыбыс шығару  жалаушалық принципін пайдалана отырып (осы туралы  бұдан 

әрі  қараңыз)  тембралық  бастауды  анықтауға  және  күшейтуге  бағытталған  орама  музыкасын 

ойнатуға  болады.  Қарамастан  белгілі  қондырғылар,  флажолеты  оларға  извлекаются  тағы  оңай 

қарағанда ұзын, жіңішке струнах еуропалық хордофонов . 

Шаш жолдары жұқа және өте икемді емес. Олардың түктерінің көптеген құрамдас бөліктері 

бір  мезгілде  тонның  белгілі  бір  биіктігіне  теңдей  алмайды.  Нәтижесінде,  ойын  кезінде  олар 

қосымша  шақыру  (обертондар)  пайда  болады.  Демек,  шаш  ішектері,  оның  барлық 

артықшылықтарына қарамастан, әрдайым биіктік, музыкалық дыбыс бере алмайды. 

Ішек  (қой,  ешкі)  немесе  жолақ  (қаз.  сонымен  қатар,  Жібек  (қазақ  тілінде),  қой,  ешкі 

ішектерінен  ішек;  цойдыц,  ешкіц  шегі  -  қой,  ешкі  ішектерінен  ішек),  сондай  -  ақ  Жібек  (қазақ 

тілінде).  -  жібек)  ішектер  шертпелі  хордофондарда  (қарапайым  және  құрамдас)  қолданылады. 

Олар  ХХ  ғасырдың  басында  оларды  қайта  құру  дейін  танымал  болды.  Ішек  ішектерінің  өндірісі 

қой  (сирек  ешкі)  ішектерін  өңдеумен  байланысты,  сондай-ақ  құстардың  өмір  сүруімен 

байланысты. Жібек — дайындалды негізінен "түрікмен жібекті" . 

Ішек (ешкі), Жібек ішектері музыкалық феномен ретінде дыбысты дамытудың жаңа кезеңін 

сипаттайды. Шын мәнінде, олар біздің ойымызша, диатоникалық музыкалық жүйемен байланысты 

дербес құбылыс. 

Домбыра күйіндегі сәнді тіректер жүйесі-токпе және табиғи (гармоникалық) қатар 

Айтылғандар  алдын  ала  қорытынды  жасауға  мүмкіндік  береді.  Қазіргі  заманғы,  халық 

домбырасы  сияқты,  аспапқа  арнап  отырғызылатын,  оларға  алынатын  тондар  РТС-мен  сәйкес 

келмейді. Бір жағдайда ауытқулар ең аз, басқаларында  — маңызды. Сонымен қатар, әуенді және 

бурдонды  ішектер  бір-бірімен  тең  емес:  олар  ұзындығы  бойынша  және,  тиісінше,  негізгі 

тондардың  биіктігі  бойынша  ерекшеленеді;  оларда  бір  сатының  түрлі  биіктік  нұсқалары  пайда 

болады.  Дәл  осы  фактор  микротонды  "ауытқулардың"пайда  болуының  объективті 

алғышарттарының бірі болып табылады. 

Аспаптағы  дыбыстың  регистрлік  жағдайы  да  ерекше  мәнге  ие.  Регистрдің  жоғарылауы 

кезінде  ішектің  қысқа  бөлігі  қолданылады,  және  саусақтың  басу  аймағының  көлемі  ішектің 

дыбысталатын  бөлігінің  ұзындығына  қатысты  артады.  Бұл  ретте  интонациялаудың  "тазалығына" 

107 

 

қол  жеткізу  қиын;  шамасы,  орта  және  төменгі  регистрлермен  салыстырғанда  жоғарғы  регистрде 

тіркелген дыбыс биіктігінің үлкен ауытқуы түсіндіріледі. 

Д. Нұрпейісованың "Ебек ері" күйінен алынған үзіндіні компьютерлік зерттеу белгілі халық 

орындаушысы 

ойнаған 

аспаптың 

(домбыраның) 

дыбыс 

құрылысы 

түпнұсқасымен 

ерекшеленетінін  және  "теориялық"  құрылыстармен  сәйкес  келмейтінін көрсетті;  октавада  12-ден 

көп сатылар санымен дыбысоряд қолданылады. Белгілі құрылыстарға жақын аралықтармен қатар 

(пифагорей,  таза  немесе  РТС),  "тар",  жақын,  сондай-ақ  тондар  кездеседі.  Олардың  қайталануы 

уақыттың  әр  түрлі  кезеңдерінде  дәстүрлі  музыканттардың  есту  қабылдауында  академиялық 

музыканттардың музыканттарына қарағанда сараланған дыбыс шығару шкаласының бар екендігін 

көрсетеді. 

Қыл қобыз дыбыстары мен дыбыстарының алғаш рет өткізілетін компьютерлік мағынасын 

ашу ерекше қызығушылық тудырады. Біз с. Үмбетбаев (исп.С. Ибраимов) және Қ. Қазақбаев (исп. 

А.  Қарсақбаев)  шығарған  екі  қыл  қобыз  дыбыстарының  сандық  мәндерін  салыстырдық.  Ашық 

Ішекті  (-16  ц)  және  а  (-49  ц)  негізгі  тондарының  ортондық  құрамы  қарастырылды.  Келтірілген 

графиктер  көптеген  шаштардан  тұратын  түкті  ішектің  дыбысты  шығару  үшін  мінсіз  материалға 

жататынын  көрсетеді.  Бұл  туралы  шамамен  1/100  Гц  тең  орташа  квадраттық  ауытқу  көрсеткіші 

куәландырады. 

Бір-бірімен  жеке  тондар,  басқа  тіркелімдердегі  олардың  октавалық  қайталанулары,  соның 

ішінде жалаушалар салыстырылды. Олар:  dis,  Е, gis,  a, d1, dis1,  е1 (с. Үмбетбаев аспаптарында), 

сондай-ақ  D,  Е,  g,  A,  d1,  е1  (Қ.  Қазақбаев  аспаптарында)  бірқалыпты-темперирленген  қатарға 

жақындады. С1 = 0 өлшеулерінде. 

Аталған  тондардың  әрқайсысы  қысқа  уақыт  аралығында  өлшенді.  Мысалы,  dis  (исп.  С. 

Ибраимова) ұзақ уақыт аралығында РТС мәндерінен ауытқиды.+49; +43; +31;+27 (-851, -857, -869; 

-873 цент сәйкес). Басқа сөзбен айтқанда, биіктік мәндері (+49, +43) немесе тіпті тонға (+27, +31) 

жақындайды.  Олар  тұрақты  болып  табылады  және  РТС  (dis  =  -900)  сандық  мәндерімен  сәйкес 

келмейді. 

 

жүктеу/скачать 3,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: