ИСЛАМ ӨРКЕНИЕТІ АЯСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ

200 
сияқты топырақта осындай зәулім, әрі көркем құрылымның пайда 
болуын, тіпті, дінге сенбейтін адамның өзі мұғжиза демесе де, 
таңқаларлық оқиға деп табады. Бұл құрылым таза ұлттық сипаттағы діни 
қауымнан діни, ұлттықтан да жоғары тұрған және сондай-ақ өзінің өмір 
сүру мен мемлекеттік мәртебеге құқығын сақтай отырып, мәдени 
қауымдастыққа айналуы арқылы өз өміршеңдігін көрсетті [152, 13 б.].
Ислам өркениеті б.з. VІІ – ІХ ғасырлар аралығында араб-мұсылман 
жорықтары және сауда-экономикалық қарым-қатынастар барысында 
қалыптасты. Ислам өркениеті кеңістігі Жерорта теңізі, Батыс және 
Орталық Азия сияқты ежелгі дамыған өркениеттерді қамтыды. Олар 
ислам өркениетінің қалыптасуының мәдени субстарты болып табылды. 
Сол уақыттарда ислам әлемінің шеткі, перифериялық аймағы болып 
табылған Солтүстік Еуразияға, Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс Азияға, 
Қытайға, Африка мен Балқан түбегіне ислам өркениеті араб және иран 
елдері арқылы таралды. Тарихи тұрғыдан алғанда аз уақыт аралығында 
ислам өркениетінің үлкен аймақтарға таралып, әр түрлі халықтардың 
әлеуметтік-рухани дамуына қандай себептер мен факторлар ықпал етті? 
Бір қарағанда, қарапайым бұл сұрақ байыпты талдау мен терең 
пайымдауды талап етеді. Ислам өркениетін осы өркениеттің рухани 
қайнары – ислам дінінсіз көз алдымызға елестету мүмкін емес. Яғни, 
ислам өркениетінің терең мәні мен мазмұнын түсіну үшін ислам дінінің 
пайда болуы мен қанат жаюының алғышарттары мен себептерін саралап 
алған жөн.
Ислами түсінікте «дін – ақыл-есі дұрыс адамдарды өз қалауымен 
дүниеде және ақыретте жақсылық пен бақытқа жеткізетін иләһи 
(тәңірілік) заң» [153, 3 б.]. Басқаша айтқанда, дін – Құдайылық 
кұдіретті мойындау, иләһи үкімдер мен заңдардың игілікті мәнін түсіну, 
қабылдау және орындау. Дін уахи арқылы пайғамбарларға түседі, ал 
олар өз кезегінде уахилерде ашылған ақиқаттарды адамзатқа жеткізеді. 
Алайда, діндер адамдар тарапынан бұрмалануы, өзгертілуі мүмкін 
мұндай діндерді мұхарраф діндер деп атайды. Кейбір діндерді адамдар 
ойдан шығарулары мүмкін. Ондай діндер батыл, яғни жалған діндер деп 
аталады. Жаратушы Аллаһтан пайғамбарлар арқылы жетіп, бастапқы 
тазалығын сақтаған дін – хақ дін деп аталады. Осы тұрғыда дін 
дегеніміз адамдарға ақиқат пен игілік жолын көрсететін дұрыс бағдар. 
Дін Жаратушының мұқтаждығынан емес, адамдардың қажеттілігінен 
туындайды. Сондықтан теологиялық тұрғыдан келгенде, дінге деген 
қажеттілік адамзатта әу бастан болады.
Ал әлеуметтік теория тұрғысынан алсақ, кез-келген әлеуметтік 
құбылыс сияқты діни наным-сенімдер мен ілімдер белгілі бір қоғамдық 
қажеттіліктерден туындайды. Діндер қоғамдық болмыс пен сананың 
даму сатысын бейнелейді. 

201 
Исламның пайда болуының өзіндік бір тұжырымдамасын біз 
отандас ғалымымыз Санжар Асфендияровтың өткен ғасырдың 30-
жылдары жарық көрген «Ислам және көшпелі қоғам» атты мақаласынан 
кездестіреміз. Алаш азаматының дін генезисі туралы көзқарастарында 
сол уақыт пен дәуірдің қолтаңбасы басым болғанымен, оның ой қисыны 
мен дәйектілігі, әдіснамалық ұстанымы, рухани құбылыстарды 
әлеуметтік кең мәтінде талдауы үлкен қызығушылық тудырады. Әрине, 
автордың ислам және оның туындауы туралы ой-пікірлеріне толық 
қосыла қою қиын. Дегенмен, қазақ ғалымы исламның әлеуметтік 
алғышарттарын аша алған деп ойлаймыз. Енді өзіміздің сындарлы 
пікірлерімізге сүйене отырып, ғалымның жоғарыда аталған мақаласына 
талдау жасайық. С. Асфендияров: «... басқа да діндер сияқты исламның 
да ұзақ тарихы бар, ол бірнеше тарихи кезеңдерден өтті, оның бірқатар 
соңғы қабаттары да бар. Қазіргі ислам мен Мұхаммед дәуіріндегі 
исламның айырмашылығы жер мен көктей, ал ұқсастығы тым 
мардымсыз. Сондықтан ислам пайда болған қоғамдық-экономикалық 
формацияны, осы формацияны айқындайтын өндіріс тәсілін, сонда 
қалыптасатын таптық қатынастарды ғана емес, тұтас алғандағы Таяу 
Шығыс тарихының барысына тоқталып өтуіміз қажет», - деп атап 
көрсетеді [154, 1б.].
С. Асфендияров зерттеуінде діни наным-сенімдердің пайда болуын 
шаруашылық типімен байланыстырады. Алайда автордың «көшпенді 
халықтарда магиялық және магиялық-діни практика жұтаң, сондықтан 
біз көшпенді халықтар монотеистік нанымда болғанын жиі 
кездестіреміз» [154, 8 б.] деген пікірі шындыққа сәйкес келмейтін 
сияқты. Мәселе көшпенді халықтарда діни және күнделікті тұрмыстық 
салттар отырықшы халықтардікіндей дифференцияланбайды. Әрине, 
ғылыми-дінтанулық тұрғыдан келсек, діни ілімдердің дүниеге келуі сол 
дәуірдің қалыптасқан ахуалына да байланысты болмақ.
Монотеистік діни түсініктер - адамзаттың рухани эволюциясының 
жемісі. Магиялық-діни практиканың көптүрлілігі политеистік наным 
ерекшеліктерімен 
байланысты. 
Өйткені, 
көп 
құдайшылдық 
құлшылықтың және сонымен байланысты рәсім-рәміздердің, жөн-
жоралғылардың да көп түрлілігін талап етеді. Сондықтан монотеистік 
идеяның себебін шаруашылық типінен ғана емес, адам болмысының 
рухани-әлеуметтік қайнарларынан қарастырған дұрыс. Көшпенді 
арабтардың немесе еуразиялық дала көшпенділерінің діни көзқарастары 
мен санасын тарихи дамуда болатын құбылыс ретінде қарастырсақ оның 
политеистік нанымнан монотеистікке біртіндеп көтерілгендігін 
байқаймыз. Бірақ қазіргі мәселе, жалпы монотеистік дін мен 
дүниетанымның генезисі мен дамуы туралы емес, соның нақты бір 
көрінісі – исламның пайда болып, қалыптасуының алғышарттарын 
айқындау.

202 
С. 
Асфендияров 
көшпенді 
мал 
шаруашылығын 
осы 
алғышарттардың бірі ретінде қарастырады. «Бұл аймақтардың басым 
шаруашылығы көшпелі шаруашылық болды. Арабияның көшпенді 
тұрғындарының жалпы мөлшері 60-70%. Арабия түбегі үшін басты 
шаруашылық 
формасы 
көшпенді 
мал 
шаруашылығы 
болып 
табылғандығы күмән туғызбайды, исламның түп-тамырын б.з. ҮІ-ҮІІ 
ғасырларындағы Арабияның нақты тарихи жағдайындағы қоғамдық-
экономикалық процестерден іздеуіміз қажет» [154, 8-9б.]. Қазақ 
ғалымының пайымдауынша исламның пайда болуы көшпенді 
шаруашылықтың дағдарысымен, шөл жерлердің тұрғындарының 
санының күрт көбеюімен байланысты. «Жайылымдар мен су 
бастаулары мәселесі араб тайпаларының тіршілік ету мәселесі болып 
табылды. Солар үшін бітіспес соғыстар мен тартыстар орын алды». 
Яғни, исламның пайда болуының басты себебі көшпенді шаруашылық 
дағдарысы және ол халық санының артуымен, тіршілікке қажетті 
қорлардың тапшылығымен тығыз байланысты. Бұл дағдарыстан 
шығудың жолы тіршілік кеңістігін кеңейту немесе әлеуметтік өмірді 
жаңа негізде қайта құру. «Негізгі көшпенді шаруашылықтың дамуы 
арабтардың жаппай қозғалысына алып келді. Осы әлеуметтік 
процестердің бейнесін біз исламнан көреміз. Әрине, бұл Құранда, 
арабтардың діни нанымдары мен рәсімдерінде басқа да ықпалдар 
байқалмайды дегенді білдірмейді. Бірақ біз сыртқы, діни қабыршақтың 
астарынан араб қозғалысын туындатқан себептің нағыз мәнін көре 
білуіміз керек».
С. Асфендияров осы мақаланы жазған өткен ғасырдың 30-жылдары 
кеңестік ғылымда маркстік методологияның үстемдік етіп тұрған кезі 
болатын. Ғылым тарихы көрсеткендей, қалыптасқан парадигма 
зерттеушіні мәселені белгілі бір қырынан, ұстаным тұрғысынан 
қарастыруға итермелейді. Ғылыми парадигмалар әмбебапты және 
мәңгілік болып табылмады. Олардың әрқайсысының өзіндік ұтымды 
тұстары мен кемшіліктері болады. Олардың жетістіктерін әсірелеп, 
кемшіліктері мен шектеушіліктеріне назар аудармау ойдың қатып-
семуіне алып келеді. Алайда, белгілі бір тарихи немесе әлеуметтік 
құбылыс немесе факті туралы айтқанда оны туындататын басты себеп 
мынау, ал қалғандары осы себептің сепшілері деу көп жағдайда бізді 
шындықтан алыстатып жіберуі ғажап емес. Сондықтан аталған 
құбылысты себептердің кешенді ықпалы немесе олардың бірлескен 
күштік өрісі тұрғысынан түсіндіру біз үшін анағұрлым тартымды болып 
табылады. Исламның пайда болуын осы тұрғыдан талдап көрейік.
Исламның әлемдік дін ретінде пайда болуының бірқатар 
алғышарттары бар. С. Асфендияров атап көрсеткен көшпенді қоғамның 
дағдарысы солардың бірі ғана. Алайда Мұхаммед пайғамбар 
шаруашылық-экономикалық және әлеуметтік күйзелістен шығудың 

203 
жолын ұсынған реформатор емес. Қазіргі тілмен айтатын болсақ, сол 
дәуірдегі араб тайпалары ғана емес, жұмыр дүние жүйелі дағдарысты 
бастан кешіріп жатты. Кез келген дағдарыстың түп тамырына терең 
үңілсек, оның себебі адамзат болмысының ерекшеліктерінде жатқанын 
байқаймыз. Алайда, батыстық ғылыми рационалдылық осы дағдарыстың 
тек көзге көрінетін себептеріне көп мән береді де, одан шығудың 
жолдары мен тәсілдерін адам болмысының сыртқы факторларынан 
іздестіреді. Адамның тіршілік етуінің материалдық негіздерін өзгерту 
адам болмысының тұтастай өзгеруіне алып келетіндей болып көрінеді. 
Бірақ, Сократтың «өзіңді өзің танып біл» деген қанатты сөзін сәл 
өзгертетін болсақ, «дүниені өзгертем десең алдымен өзіңді өзгерт» деген 
тұжырымның алдымыздан шығатынын көреміз. Осы тұрғыда Құранда 
көрініс тауып, Мұхаммед пайғамбар арқылы жеткен қоғам мен адамды 
жетілдіру 
жолдарының 
батыстық 
рационализмнен 
түпкілікті 
айырмашылығы бар екендігін аңғарамыз. Қазіргі әлемді қамтып 
отырған қаржы дағдарысы да біраз мәселенің бетін ашты және көптеген 
сарапшылар оның негізгі себептерінің бірі тұтынушылық қоғам моралі 
мен құндылықтарында жатқандығын алға тартады. О. Конттың 
айтқанындай, «идеялар әлемді басқарады және өзгертеді». Әрине заман 
адамды өзгерте ме немесе адам заманды өзгерте ме деген сауалдар 
төңірегінде ұзақ пікір таластыруға болады. Алайда О. Конттың 
жоғарыда келтірілген ойының жаны бар. Марксизм классиктерінің 
«болмыс сананы айқындайды» деген тұжырымының жалғасына көз 
жүгіртсек, сананың да болмысқа пәрменді ықпал ететінін жоққа шығара 
алмаймыз. Исламның пайда болуын таза теологиялық тұрғыдан емес, 
әлеуметтанулық – аксиологиялық қадым тұрғысынан қарастырсақ, оның 
бар болмысты және сол болмыстың негізінде жатқан құндылықтарды 
түбегейлі сынап, қайта қарастыру арқылы жаңа құндылықтар мен 
әлеуметтік 
қатынастарға 
негізделген 
адамзат 
қауымдастығын 
қалыптастыруға бағытталғанын аңғару қиын емес.
Исламның пайда болу қарсаңындағы әлем тарихына көз салар 
болсақ, қай тұрғыдан алып қарасақ та бұл дәуірдің адамзат 
қауымдастығы үшін өте күрделі де шиеленіскен кезең болғаны күмән 
туғызбайды. Осы уақытта Батыс Еуропа елдері феодалдық 
бытыраңқылықты бастан кешіріп жатты. Антикалық өркениет ыдырап, 
жаңа өркениет негіздері әлі қаланып болмаған еді. Өзара қырқысудан 
шаршаған Еуропа сорақы тіршілік шырмауынан шығудың жолдарын да 
аңдамаған күйде еді. Ислам ойшылы Абу-ль-Хасан Aли Надви бұл 
туралы: «Солтүстік Еуропа халықтары адамзат өмірінің негізгі 
ағымынан шет қалды және олардың өздерін қоршаған дүние туралы 
білімдері тым мардымсыз болды. Діни тұрғыдан алғанда олар жаңа 
туындаған христианшылдық пен көне пұтқа табынушылық аралығында 
болды», – деп жазады [155, 14 б.]. Еуропа тарихындағы ерте ортағасыр 

204 
атауына ие болған V-Х ғасырлардың «мәдени үнсіздік дәуірі» атауына 
ие болуы да араб ойшылының пікірін растайды.
Византия 
империясы 
сыртқы 
сән-салтанаттылығы 
мен 
маңғаздылығын сақтап қалғанымен, ішкі тұрақсыздықтан қалжырап 
қалған еді. ІV-V ғасырлардың басында Византияда құлиеленушілік 
қоғам ыдырап, жаңа феодалдық қатынастар орныға бастады. Шығыс 
Рим империясының жүргізген экспансиялық сыртқы саясаты 
мемлекеттің күшін сарқыды. Батысында готтармен және вандалдармен, 
ал шығысында Иранмен жойқын соғыстар жүргізген империя қазынасы 
үнемі қыруар қаржы мен басқа да ресурстарды талап етті. Соның 
нәтижесінде әлеуметтік қақтығыстар жиі орын алып, шегіне жетті. Әр 
түрлі салықтар мен алымдар адамның еңсесін көтертпеді. Ал 
мемлекеттік бюрократиялық аппарат пен сот жүйесі парақорлық пен 
ашкөздіктің тұңғиығына батты.
Сонымен қатар ІV-Ү ғасырларда Византияда христологиялық, 
діни-философиялық пікір-таластар толастамады. Олар негізінен Исаның 
табиғаты және Құдайдың үштік бірлігі (Троица) төңірегінде өрбіді. Осы 
пікір-таластар 
мен 
қағидаттардағы 
айырмашылықтар 
христианшылдықтың түрлі ағымдарға жіктелуіне және олардың 
арасындағы алаауыздық пен өшпенділіктің өршуіне алып келді. 
Христианшылдықтың бір бағыты Исаның табиғаты әрі Құдайылық, әрі 
адами, яғни оның табиғаты екі ұшты деп пайымдаса, басқалары 
(монофизиттер) оның табиғаты толығымен Құдайылық, оның адами 
табиғаты Құдайылыққа сіңіп кеткен деп тұжырымдады. Бірінші бағыт 
ресми сипат алды және Византия императорлары оны бірден бір 
шынайы сенім ретінде орнықтыруға бар билігі мен күшін жұмылдырып, 
өз қарсыластарын аяусыз қудалады. Бірақ қарсыластары қанға 
тұншыққанымен айтқандарынан қайтпады, жікшілдік жарасы одан әрі 
ушығып, емі табылмады. 
Бір сөзбен айтқанда, христианшылдық Надви Әбу-л- Хасан Әли 
атап 
көрсеткендей, 
«грек 
мифологиясының, 
римдік 
пұтқа 
табынушылықтың, мысырлық неоплатонизм мен монахтықтың 
түсініксіз сығындысы болды» [155, 12 б.]. Византиямен көршілес 
жатқан Парсы империясының болашағы да бұлыңғыр еді. Парсыда 
кеңінен тараған әр түрлі діни ағымдар мен идеялар соның көрінісі 
болды. Сасанидтік империяның мемлекеттік дініне айналған 
зороастризм өзінің бастапқы мәнін жоғалтып, отқа табынушылықпен 
алмасты. Бұл діннің биік мұраттары ұмытылып, формальды белгілері 
ғана сақталып қалды. Жақсылық пен жамандықтың, жарық пен түнектің 
күресі және осы күрестегі адамның еркін таңдауы сияқты 
зороастризмнің негізгі идеялары Мани ілімінде мазмұндық өзгеріске 
ұшырап, бастапқы мәнінен тым алыстап кетті. Мэри Боистың «өмір 
орнықтырушы» деп сипаттаған зороастризм діні Мани ілімінде Л. 

205 
Гумилевтың атап көрсеткеніндей «антижүйеге» айналды. Мани адам 
жанын құтқарудың бірден бір жолы тәннің тіршілігін тоқтату деп 
уағыздады. Адамның тәнін азаптауы, тіпті өзіне - өзінің қол жұмсауы 
жақсылық, зұлымдықпен күрестің көрінісі ретінде қабылданды. Мани 
іліміне сай адамзат тіршілігін тоқтатқанда ғана зұлымдықтан еркін бола 
алады. Отбасылы болу, дүниеге бала әкеліп, ұрпақ жалғастыру 
зұлымдықтың тіршілігін ұзарту болып табылады.
Парсы империясының сол дәуірдегі нақты жағдайының тағы бір 
көрінісі маздақшылар қозғалысы болды. Маздақшылдық бұқара 
халықтың шексіз қанауға деген қарсылығының формасы ретінде дүниеге 
келді. Маздақ бір ата тектен тараған адамдар байлық пен меншікке, 
әйелдерге тең құқылы деп санады. Оның уағыздауынша, егер осылардың 
бәрі ортақ болса, адамдар арасындағы алаауыздық тоқтайтын еді. Бірақ 
бұл ілім Парсы қоғамындағы әлеуметтік жағдайды одан әрі ұшықтырып 
жіберді. Меншікке деген маздақшылдық қөзқарас тонаушылыққа, 
зорлық-зомбылыққа алып келді.
Жоғарыда аталған екі империямен салыстырғанда, Арабия түбегін 
мекендеген тайпалар тұрақты мемлекеттік құрылымдарды қалыптастыра 
алмады. Негізгі саяси-әлеуметтік бірлік тайпалық ұйым болып табылды. 
Тайпаның негізін үлкен отбасы құрады. Саны басым отбасы басқа 
отбасыларына өз ықпалын жүргізіп, үлкен отбасы отағасының беделін 
мойындауға мәжбүрлеп отырды. Еуразиялық дала көшпенділері сияқты 
шөл көшпенділері бедуиндер үшін де қандас туысқандықтың маңызы 
зор болды. Бұл тайпалар негізгінен мал шаруашылығымен, аңшылықпен 
және саудамен айналысты. Сонымен қатар басқа тайпаларға 
шапқыншылық жасап, мал-мүлкін, бала-шағасын айдап кетіп, артынан 
олар үшін құн алып отырды. Сондай-ақ бедуиндер сауда керуендерін 
ұры-қарыдан қорғап, өз жерлерін басып өткендігі үшін де алым-
салықтар алып отыратын.
Оңтүстік Арабиядан солтүстікке қоныс аударған лахм, ғассан, қынд 
тайпалары Арабияның саяси тарихында маңызды рөл атқарды. Византия 
мен сасанидтік Иран арасындағы шиеленіскен қарама-қайшылықтар б.з 
ІІІ ғасырының орта тұсынан бастап Таяу Шығыстың тарихи дамуына 
ықпал ететін басты факторға айналды. Үндістан мен Сирияны 
байланыстырып жатқан сауда жолының тек осы аймақ үшін ғана емес, 
әлемдік маңызы бар еді. Сондықтан екі империя Арабия сауда 
жолдарын өз бақылауында ұстауға талпынды. Сонымен қатар, 
империяның көшпелі араб тайпаларымен көршілес жатқан шекаралық 
аудандарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Византия мен Иран 
шекарада әскери гарнизондар ұстады, алайда тек әскерилердің 
көмегімен толық қауіпсіздікке қол жеткізу мүмкін емес еді. Сондықтан 
екі алып империя араб тайпаларымен келісімге келуге мүдделік 
танытты. Бұл жоғарыда аталған лахм және ғассан тайпаларының 

206 
күшеюіне алып келді. Сасанидтік Иран лахмидтерге, ал Византия 
ғассанидтерге 
қолдау 
көрсетіп 
отырды. 
Бұл 
мемлекеттер 
христианшылдықтың несториандық (лахмидтер) және монофизиттік 
(ғассанидтер) қабылдады. Исламның пайда болуы қарсаңында олар 
өзара және өздерінің «қожайындарымен» қақтығыстан әбден 
қалжырады. 
Қынд тайпасына келетін болсақ, олар лахмидтерден жеңіліс 
тапқанымен алғаш рет араб тайпаларын біріктіруге талпынды. Бұл 
талпыныстың тарихи маңызы зор болды. Өйткені араб тайпаларының 
алдыңғы қатарлы өкілдері сыртқы дұшпандарға тек бірігіп қана қарсы 
тұра алатындықтарын сезіне бастады. Бірақ дегенмен, әзірше араб 
тайпаларының арасында бір орталыққа бағытталған ұмтылыстан гөрі өз 
дербестігін сақтауға деген тенденция басым еді. Арабтар арасында ру-
тайпалық қатынастар әлеуметтік байланыстың негізгі формасы болды 
десек артық айтпаймыз. Өйткені көшпенді бедуиндер сияқты қалаларға 
шоғырланып, отырықшылыққа өткен арабтар арасында да ру-тайпалық 
қатынастар өте маңызды рөл атқарды. «Сондықтан оазистегі сияқты 
шөлейттегі индивидиуум да өзін бірінші кезекте өз тайпасының мүшесі 
ретінде сезінді. Тек тайпа ішінде соның арқасында ғана ол тіршілік ете 
алатын және жеке қауіпсіздігін қамтамасыз ететін. Сөз тек тайпа 
сыртындағы оның мәртебесіне байланысты туындайтын оған деген 
құрмет туралы ғана емес, тайпаның өзі туралы – оның осы тайпадағы 
руының орны туралы болып отыр. Өз руынсыз ол тіптен тұлға деп те 
қабылданбады, себебі өзімен тең дәрежедегі тайпаластарының 
ешқайсысымен ол қанды кек алу міндетімен байланыспаған еді. Тек 
қанды кек алу ғана тайпалар арасындағы зорлық-зомбылықты шектеп 
отырды», - деп жазды Г.Э. фон Грюнебаум [152, 15-16 б.].
Арабтар арасындағы тайпааралық одақтар тұрақты болмады. Бұл 
одақтар белгілі бір қысқа мерзімді мәселелерді шешу үшін ғана жасалды 
(басқа тайпаны тонауға өзінің шамасы келмегенде немесе керуен 
жолдарын бірігіп бақылауға алу және т.б.). Тайпа көсемі – сейид 
тайпаның саяси-экономикалық өміріне басшылық жасады. Ол көшіп-
қону, басқа тайпалармен қарым-қатынас орнату мәселелерін шешті. 
Тайпа көсемінің билігі оның мал-мүлкіне, яғни экономикалық ықпалына 
емес, жеке басының қасиеттеріне байланысты болды. Сейид араб тілінен 
аударғанда шешен, яғни қисынды, әрі мәнді сөйлеу өнерін игерген адам 
дегенді білдіреді. Исламға дейінгі арабтар арасында ақындық пен 
шешендік өнері жоғары бағаланды. Сондай-ақ арабтар әділдік пен 
шыншылдықты, уәде мен аманатқа берік болу сияқты қасиеттерді аса 
құрметтеді. Әр түрлі даулы мәселелерді шешкенде олар осындай 
қасиеттерімен ерекшеленетін тұлғаларға жүгінді. Мұндай тұлғаларды 
арабтар хакамдар деп атады. Хакам – әділетті шешім шығаратын адам, 
өз шешімінде ол өз беделіне, сөзінің дәйектілігіне сүйенді. Исламға 

207 
дейінгі арабтар еркіндікті, ар-ұждан мен абыройды өмірден де құнды 
деп санады. Олардың еркіндікке деген ұмтылысын ешқандай саяси билік 
немесе құрылыммен шектеу мүмкін емес еді. Араб тайпалары деспотизм 
мен жеке билікті жан тәнімен жек көрді. «Тайпа басқа тайпаларға өз 
үстемдігін орнатқанды мақтан тұтты, бірақ жат жерліктің немесе 
жергілікті тиранның езгісінен құтылу да сондай мақтаныш сезімін 
тудырды және арабтардың темпераментіне анағұрлым сай келді» [152, 
17 б.]. Белгілі американдық исламтанушының бұл пікірі аса құнды және 
исламның тез қарқынмен таралуының этнопсихологиялық аспектілерін 
ашуға мүмкіндік береді. Өйткені көптеген әлеуметтік-саяси құбылыстар 
мен оқиғалардың ментальдық астарлары ғылыми зерттеулерде 
жеткілікті ескеріле бермейді.
Американдық исламтанушы Солтүстік және Орталық Арабияның 
исламға дейінгі он алты ғасырлық тарихында шекаралық аймақтар мен 
өзін - өзі басқаратын қалалық қоныстарды санамағанда, жергілікті 
бедуиндердің өз ырықтарымен ешқандай мемлекеттік құрылымдарды 
дүниеге әкелмегендігін және араб әлемінің өкілдері ретінде басқа 
елдермен келіссөздер жүргізген лахм, ғасан, қынд сияқты мемлекеттік 
құрылымдардың бедуиндарды анархияға деген бейімділіктен бас 
тартқыза алмағандығын алға тартады. Сонда ғасырлар бойы әр түрлі 
әулеттер мен саяси реформаторларға бой бермей, қарсылық танытқан 
бедуиндердің осыншама тарихи қысқа уақыт аралығында исламды 
қабылдауына не себеп болды дейтін болсақ, біз бұл ілімнің рухани 
беделі мен ықпалын сөзсіз мойындауға мәжбүр боламыз. Яғни, 
арабтардың басын қосу үшін олардың табиғаты мен ментальдылығына 
сай келетін рухани ілім қажет болды және ислам осы қажеттілікке 
берілген тарихи жауап еді. Бұл тарихи фактіні жете түсіну үшін 
арабтардың исламға дейінгі наным-сенімдерін терең талдап алған абзал. 
Арабиядан табылған тастағы жазулар олардың діни наным-
сенімдерінің Таяу Шығыс халықтарынікімен ұқсастығын байқатады. 
Арабтардың Ассар, Син, Накрух сияқты құдайлары Шумер-Вавилондық 
Иштар, Сина, Макру құдайларын еске түсіреді. Ал арабтарда еркектік 
бастауды білдіретін ай құдіретіне табынудың әйелдік бастау-күн 
құдіретіне табынуды ығыстырып шығаруы матриархаттықттан 
патриархаттық қоғамға өтумен байланысты деп тұжырымдауға болады. 
Солтүстік батыс арабтарының арасында Ваад, Узза, Хубала 
құдайларымен қатар, Лат (немесе Илат) атты әйел құдайының да есімі 
жиі кездеседі. Осы аталған құдайлармен қатар, әрбір тайпаның, қала мен 
елді мекеннің өз құдайлары да болды. Адамдар пұттарды жинап, оларға 
ғибадатханалар тұрғызуда бір-бірімен бәсекеге түсті. Ал бұған шамасы 
жетпегендер Кааба алдына тас қойып, оны айналып шығу рәсімін 
жасады. Кааба алдына қойылған бұл тастар ансаб деп аталды. Тасқа 
табыну арабтар арасында кең таралғандығы соншалық олар: «біз 

208 
тастарға табындық. Өзімізде болған тастан жақсысын тапқан кезде біз 
ескіні тастап, жаңасын алып отырдық. Егер тас табылмаса құмды үйіп, 
оның үстіне ешкі сауып соған табындық» деп жазады [155, 24 б.]. 
Сондай-ақ исламға дейінгі арабтар құдайларына арнап әр түрлі хош иісті 
өсімдіктер жақты.
Арабтар арасында бейіттерге табыну да кең таралды. «Бейт эл» 
семит тілінен аударғанда «құдай үйі» дегенді білдіреді. Арабтар оны 
«нусуп» дейді. Бейіт тігінен қойылған тастардан тұрады. Арабтар осы 
тастарды айналып, оған алақандарын тигізеді, сөйтіп одан қуат аламыз 
деп санаған. Бейіттер белгілі бір жерлерге орнатылған, ал кейбіреулерін 
көшпенді бедуиндер өздерімен бірге алып жүретін болған. Олар бұл 
бейіттер өздерін қорғап, қолдап жүреді деген сенімде болған. Кейін 
уақыт өте бейіттердің үстіне шатырлар тұрғызып, әр түрлі діни және 
көріпкелдік әдет-ғұрыптар өткізілген. Арабтар арасында жұптасқан 
бейіттер де жиі ұшырасатын. Олар ерте кездерден қалыптасқан бинарлы 
оппозиция мен аналогиялық ойлау тәсілінің жемісі. Қоршаған әлемді 
осылай, яғни дуалистік тұрғыдан түсіну және қабылдау барлық 
халықтарға тән және адамзат дамуының бастапқы сатыларында 
ойлаудың бұл тәсілі әмбебапты сипатта болды.
Бейіттермен қатар, ежелгі арабтар арасында ата-баба аруағына 
табыну да кең таралды. Адам жерленген моланың қасынан өткенде 
бедуин оның үстіне тас немесе тал шыбық қойып кететін. Көшпелі 
арабтарда қайтыс болған адамды құрбандық шалып жерлейтін дәстүр 
қалыптасқан. Құрбандыққа көбінесе түйе шалынатын, өйткені түйені 
арабтар қасиетті мал деп санайтын. Құрбандыққа шалынған түйенің 
аяқтарының сіңірі кесіліп, моланың жанында қалдырылатын. Бұл дәстүр 
исламды қабылдағаннан кейінде жаңа діннің қатаң айыптауына 
қарамастан ұзақ сақталды. 
Арабтардың анимистік көзқарастары мен түсініктері де басқа 
халықтардікінен ерекшеленбейді. Оларда жанның мәңгілігіне сенген. 
Алайда ажал жанның тәннен бірден бөлініп шығатынын білдірмейді. 
Исламға дейінгі арабтардың жан туралы түсінігінде де біз жоғарыда 
аталған ойлау тәсілімен істес боламыз. Олар адамның ұйықтау процесі 
мен ажал арасында салыстырмалы ұқсастық бар деген сенімнен адамның 
жанын тәнге қайтаруға болады деген тұжырым жасайды. Әйелдер тәнді 
тастап шығуға асыққан жанды тым болмаса біраз уақытқа кідірту үшін 
дауыс шығарып, әр түрлі дұғалар оқыған, ал ер адамдар егер ол жау 
қолынан қаза тапса, қанды кек қайтаруға ант берген. Талион жүйесі көне 
мәдениеттерде кең таралған әлеуметтік құбылыс және көптеген 
ғалымдар 
оны 
адам 
бойындағы 
жыртқыштық 
агрессияны 
ауыздықтаудың сол заманғы тиімді механизмі ретінде қарастырады. Кек 
алу тотемдік түсінікпен тығыз байланыста болған деп тұжырымдауға 
болады. 

209 
Тотемистік түсінік пен қауымдық тұтастықтың арақатынасын жан-
жақты зерттеген француз ғалымы Э. Дюркгеймнің пайымдауынша тотем 
ең алдымен, үлкен отбасының (кланның) атауы. Мұндай отбасы 
мүшелері өздерін туыс деп санайды, алайда бұл байланыс қандық 
туыстыққа емес, олардың әрқайсысының өзін белгілі бір жануар немесе 
өсімдікпен туыспын деп санауына негізделеді. Яғни, тотем - топтық 
бірегейліктің, барлық мүшелерін тұтастыққа біріктіретін ұжымның 
рәмізі. Бастапқы қарапайым қауымдастықта тотем топтастырушы және 
сонымен қатар ажыратушы қызмет атқарады. Тотем топ ішіндегі 
интеграцияны қамтамасыз етуімен бірге осы топтың өзін басқалардан 
ажыратуына мүмкіндік береді. Сонымен қатар қанды құрбандық шалу 
архаикалық 
мәдениеттерде 
аса 
маңызды 
оқиғалармен 
байланыстырылады. Уақыт өте бұл қанның да қасиетті сипатқа ие 
болуына алып келеді. Тотем мен құрбандық шалу арасында өте тығыз 
байланыс бар. Алғашқы діни түсінік бойынша тотемге арнап құрбандық 
шалуға болады, бірақ тотемнің өзіне қол тигізуге болмайды. Тотемдік 
жануар немесе өсімдікпен туысқандық байланыстағы адамды өлтіру 
тотемнің өзін өлтірумен теңестіріледі. Сондықтан басқа топтың, басқа 
тотемдік тұтастықтың мүшесін өлтіргені үшін оған сәйкес келетін жауап 
қайтару керек. А. Массэ «қанды кекте өмірлік принцип көрініс тапты. 
Ол соқыр сезімді қанағаттандыру үшін емес, қоғамның негізгі бірлігі 
отбасына келтірілген шығынның орнын толтыруға бағытталған діни 
сезім ырқымен жүзеге асырылды», - деп жазады [156, 21 б.].
Тотемизм мен қанды кек алғашқы тұрпайы қоғамда маңызды 
әлеуметтік қызмет атқарды. Тотемизм қауымның ішкі бірлігін 
қамтамасыз етсе, қанды кек белгілі бір деңгейде жеке индивидтің 
қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Жауапсыз қалған кек қауым тұрақтылығы 
мен тұтастығы үшін қауіп тудырды. Өйткені, бұл қауымның беделіне 
өте үлкен нұқсан келтіретін еді. Қауым мүшелерінің өзара байланысы 
тобына деген берілгендікке ғана емес, оған деген сенімділікке де 
негізделетін. «Бәріміз біріміз үшін, біріміз бәріміз үшін» дейтін кеңестік 
пионерлер ұйымының принципі қауымның өмірлік ұстанымы болды 
десек қателеспейміз. Сондықтан қанды кек шығынның орнын өтеу, 
қарсыласына дәл осындай шығын келтіру мақсатында ғана емес, діни 
парыз ретінде жүзеге асады. Яғни өтелген кек өлген адамның жаны мен 
рухының 
тыныштығын 
қамтамасыз 
етеді. 
Осылайша 
оның 
қауымдастары өз сезімдерін дұшпан қолынан қаза тапқан адамға таңады. 
Шындығында, қанды кек өлген адамның емес, оның артында қалған 
қауымдастарының әлеуметтік-психологиялық тұрақтылығын сақтаудың 
маңызды тетігі болып табылады. Сол арқылы қауым өзінің тіршілік ету 
құқының аяққа басылмайтынын басқаларға танытады. Қоғам дамуы 
жаңа сапалы деңгейге көтерілгенде қанды кек құн төлеумен 

210 
алмастырылады. Бұл ежелгі халықтардың бәріне, соның ішінде 
арабтарға да тән құбылыс. 
Исламға дейінгі арабтарда құдайлар пантеоны болмады. Оның 
себебін бедуиндердің көшпенді тұрмысымен ғана түсіндіре алмаймыз. 
Мәселе олардың әлеуметтік ұйымдасу формасына байланысты. Біз 
жоғарыда көшпелі арабтардың тарихында бір орталыққа бағынған 
мемлекеттің болмағанын атап өттік. Яғни арабтарда біріңғай құдайлар 
пантеонының болмауының негізгі себебі де осында деген тұжырым 
жасауға болады. Егер Еуразиялық көшпенділер мен Арабстандық 
көшпенділердің әлеуметтік-саяси болмысын салыстыратын болсақ, бұл 
тұжырымымыздың шындыққа сай келетінін байқаймыз. Еуразиялық 
дала тарихында мемлекеттердің түзілуі мен ыдырауы жиі қайталанып 
отыратын үрдіс болды. Мемлекеттер ыдырағанымен оның 
қалыптасуына негіз болған идеологиялық базис, яғни наным-сенімдер 
мен түсініктер сақталып қалды. Ал бұл өз кезегінде жаңа мемлекеттік 
құрылымдардың тез арада (тарихи уақыт тұрғысынан алғанда) түзілуіне 
немесе қалпына келуіне ықпал етті. Арабтарда ортақ пантеонның 
болмауының тағы бір себебі, Арабстанның этникалық жағдайына да 
байланысты болса керек. Этникалық тұрғыдан алғанда Еуразиялық 
даламен салыстырғанда Арабия түбегі бір текті болмады. Бұл жерлерді 
арабтармен қатар, Таяу Шығыстан шыққан басқа да этностар мекендеді. 
Исламға дейінгі арабтардың діни түсінігінде аспан денелеріне 
сыйыну, тағдыр мен жазмышқа сену маңызды орын алды. Сонымен 
қатар, оларда мәңгілік уақыт туралы да түсінік қалыптасты. Олардың 
бұл түсініктері ежелгі грек, парсы және т.б. халықтардың түсініктерімен 
ұқсас болды. «Фатализм мен жұлдыздар культі антикалықпен тығыз 
байланысты, тіпті Құранның өзінде, Арабияда Тағдыр құдайы таң 
шолпан құдайы Венерамен және тағы да бір есімсіз құдаймен бірге 
пайда болады. Олар – пұтқа табынушылардың ерекше сүйіспеншілігіне 
бөленген «Аллаһтың қыздары», ал Манат араб тілінде эллинистік 

жүктеу/скачать 2,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: