Туындыларын

ә)  Сыныптан тыс оқуға: “Көксерек».
Әдебиет  теориясы :  әңгім е  ж ан ры   туралы  
бастапқы үғым.
6*сынып.  а)  Оқуға,  талдауға:  “Қыр  суреттері».  Әңгіменің 
үш  бөлімнен  түруы.  Дала  кешінің,  түнінің 
сөзбен  салынған  суреті.  Дала  табиғатының 
адам тағдырымен үштастырыла берілуі. Суык 
табиғат, боран, аранын аш қан аж ал.  Қорған- 
сыз  бала,  шал,  кемпір.  Рабиғаның  аянышты 
тағдыры. Ж азуш ының реалистік суреттемесі. 
Өдебиет  теориясы:  реализм,  баяндау,  суреттеу 
туралы алғашқы түсінік. 
ә)  Сыныптан тыс оқуға: “Б үркітш і”.
7-сынып.  а)  Оқуға,  талдауға:  “Қорғансыздың күні”.  Өңгі-
менің  ж ан  күйзелтер  психологиялық  ауыр 
тынысы. Бейшара қорғансыз жандар. Сәбидей 
таза  Ғ азизаны ң  д ала  ай уанды ғы н ан  қ аза 
болуы. Айуаңдық пен қорғансыздық проблемасы. 
ә)  Сыныптан тыс оқуға: “Оқыған азамат».
Әдебиет теориясы: портреттеу, мінездеу.
8-сынып.  а)  “Еңлік-Кебек” трагедиясы (узінді, соңгы  акт).
Махаббат. Екі жастың қайғысы, тағдыры. Дала 
дойырларының  жауыздығы.  Әділет,  жастар 
ж ақтауш ысы — Нысан, Ж апал.
Әдебиет теориясы: драма, трагедия туралы алғаш- 
қы үғым. 
ә)  Сыныптан тыс оқуға: “Барымта».
Көркем  мәтінді  оқыту  мен  талдауда  оқушының  мәтін 
мазмүнын  меңгеруіне  көңіл  бөлу  керек.  Үстаз  оқушыны 
мүқият  тыңдап,  шығарма  мазмүнын  қалай  меңгеретініне 
бағдар жасайды. Оқушыларының зейіні, есте үстау, қабылдау 
қасиеттеріне қарай мүғалім мәтінді түтастай емес, ең негізгі 
басты  мәселелерін ғана мазмүндатып,  оны меңгеруді одан 
әрі  ж алғасты рғаны   тиімді  болмақ.  Алдындағы  оқушы- 
ларының  қабілетіне  байланысты  мүғалім  үзіндіні  мәтінге 
ж уы қ өзі мазмүндап, ары қарай жоспар бойынша үжымдық 
жүмыс жүргізеді (қабілеті “ортаиіа” балалары көп сыныпта). 
Әңгімені (узіндіні) үйге тапсырма ретінде бергенде, өздеріне 
түсініксіз  сөздерді,  сөйлемдерді  оқушылардың  алдын  ала 
белгілеп  келуін  талап  еткен  жөн.  Мазмүндау  алдында  ол 
сөздерді  түсіндіріп  жібергені  дүрыс.  Мәтінді  жоғарыдағы 
әдістермен, яғни өз беттерімен меңгертуге талаптанғаннан 
соң, екінші сағатта — мүғалім талдау жүмысын жүргізеді.
4 4

Талдауды ң түрлері:
1.  Күрделі,  ауы р  сөздерге  түсінік  беру.  Мысалы: 
қыстау (қала  балаларьі  щіін  тірсінікеіз), атан, шам, ашамай, 
ру, арыс, шариғат бүйрығы, ердің күны.
2. Кейбір диалогтерді түсіндіру.
— “Иә, мен көк ит болсам, сендер көп итсіңдер...”
— “ А к карамды тексермедің бе, өндіең қан жүтқан қара 
бет?!” (Қодардыңсөзі).
— “Арысынды, ендеше, арыстан жеді” (Бөжейдіңсөзі).
3. Кіріспе әңгіме. М.Әуезов туралы, оньщ әлемге әйгілі 
“Абай ж олы ” эпопеясы жайында қысқаш а түсінік беру. 
Сондай-ақ Қодар мен Қамқаны өлтірудегі Қүнанбайдың 
айласы жөнінде әңгімелесу.
Ү зін д ін і  т а л д а у д ы   м ы н а   с ү р а қ т а р   а й н а л а с ы н д а  
жүргізуге болады.
— Ж ексен аулындағы жиын, оның негізгі мақсаты 
қандай болды?
— Қамқаның сүрағы. Қамысбайдың жауабы.
— Қодардың ашынуы. Зілді де ауыр, ащы тілі.
— Қүнанбайдың іс-әрекеті.
— Ж азалау. Негізгі себебі, мақсаты қандай?
— Ж азаға екі түрлі козқарас: Қүнанбайлар мен Бөжей.
— Қаратайлар пікірі, оның басты себебі не?
Тақы ры пты   түсіндіру  барысында  м үғалім   Қодарды 
жазалау үшін дайындап қойылған қара атанды суреттеген 
көріністі, ж аза кезін, Қүнанбай, Қодар, Бөжей, Қаратайлар 
арасындағы диалогтерді кітаптан оқи, ең басты мәселелерге 
назар аудара отырып, әңгімелеген жөн. Бекіту кезеңдерінде 
оқушылардан да осыны талап ету керек. Мысалы, “Қодардың 
аш ы нуы н,  ащ ы  тілін  м әтіннен  таба  қойы ңдар  немесе 
Бөжейлердің  ж азаға  кәзқарасы н  оқып  жіберіңдер”  деп, 
мәтінге үңілдіріп отыру — талдаудың тиімді жолдарының 
бірі. Бүл оқушыларды көркем мәтінді талдай білуге, нақты, 
дәлелді  сөйлеуге  дағдыландырады,  сез  қүдіреті,  қасиетін 
үғына  білуге  баулиды.  М үғалім  ж аң а  сабақты   талдау 
үстінде Қодар мен Қамқа өлімінің Абайға қатты әсер етіп, 
ауырып қалғанын әңгімелеуіне болады. Әдебиет пәнінің өр 
сабағында тіл дамытуға ерекше көңіл бөлінеді. Ең алдымен 
көркем  тілмен  сәйлеуге  талаптандыру  керек.  Көркем  тіл 
дегеніміз не, оның негізгі белгілері қандай?
4 5

Бірінш іден,  ойлы,  мақсатты  сөйлей  білу.  Әр  сөйлемнің 
негізінде нақты ой, сол ойды анық, айқын етіп кестелейтін 
сөз оралымдары ж ату керек.
Екінш іден, көркем тілмен сөйлеу — ең алдымен, үлттық 
тілді  меңгеру  деген  сөз.  К үнделікті  пайдаланатын  тілді 
жақсы меңгерген баланы оны кестелеп, әдемілеп қолдануға 
дағдыландыру керек.
Үшіншіден,  мағынасыз  сөздер,  шүбалаңқы  сөйлемдер, 
айтаты н  ойын  нақты лап  беруге  ш орқақты қ  көркемдеп 
сөйлеуге зиянын тигізеді. Сондықтан көркемдеп сөйлеуді әр 
сабақта ж үйелі түрде жүргізген тиімді болмақ.
Т өртін ш ід ен ,  көркем   сөйлеу  оқы п  оты рған  көркем 
ш ы ғар м аға  да  тікел ей   байланы сты .  М ысалы,  үзіндіні 
м азм үндағанда,  оқуш ы ларды   м үм кіндігінш е  ж азуш ы  
тілімен  мазмүндатуға  икемдеу  керек.  Ж оғары да  айтып 
кеткендей, оқушыларды әңгімелеу, мазмүндау кезінде жиі- 
ж иі  мәтінге  үңілдіріп,  кейбір  негізгі  мәселелерді  мәтінге 
ж уы қ айтуды талап ету — осы көркемдеп сөйлеуге баулудың 
басты жолы.
Бесіншіден, троптар, фигуралар түрін меңгерту, теңеулер 
мен  баламаларды  сөйлемдерде  ж иі  пайдалану  да  көркем 
сөйлеудің  негізгі  белгілері  болмақ.  Оқушылардың  көркем 
сөйлеу тілін дамыту — тіл үстартудың ең басты белгісі.
Әдебиеттің әр сабағында, мейлі ол әңгіме сабағы болсын 
немесе  түсіндірмелі  оқуға  негізделген  сабақ  болсын  тіл 
дамытуға  ерекше  көңіл  бөлген  жөн.  Әр  сабақта  оқушы- 
лар д ы ң   тіл ін   дам ы ту  үш ін,  м ү ғал ім   не  істеуі  к ер ек, 
алдындағы негізгі мақсаты қандай, енді соған тоқталайық.
1.  Оқушылардың сөздік  қорын молайту.  Ол үшін  жаңа 
сөздер мен жаңа үғымдарды меңгерту. Әдебиет пәніне тиісті 
терминдерді білгізу. Айтатын ойын нақты керекті сөздермен 
өрнектей білуге дағдыландыру.
2.  Мәнерлеп оқи білуге,  әр сөзді мәніне қарай екпінмен 
оқыта  білуге баулу.
3. Көркем шығарма тілі, жазуш ы стилі туралы түсіндіру, 
мазмүндау, әңгімелеу кезінде оқушыны оларды пайдалана 
білуге баулу (ауызіиа, жазбаша). Көшііілік алдында баяндама, 
хабарлама, рефераттармен шығып сөйлеуге жиі-жиі жағдай 
жасау.
4.  Оқушыларды  өз  ойын еркін айтуға,  пікір  таластыра, 
өз  пікірлерін  қорғай  білуге  ж етелеу.  Оздері  ж іберген 
кемшіліктерді таба білуге үйрету.
5. Бір-бірін тыңдай отырып, жауаптарын талдай білуге дағ- 
дыландыру. Ол үшін таспаға сөздерін жазып, қайта тындатып, 
сейлеу тілдеріндегі кемістік, жетістіктерін өздеріне аңдату.
4 6

6. Көркем мәтінді оку барысында керекті дәйектемелерді 
ала білуге, бейнелі оралымдарды теріп алуға баулу.
7.  Сыныпта үжымдык жүмыстар арқылы тілін дамыту 
(бір-біріне  тусіндіру).  Ж үп тағы   әр  оқуш ы ны ң  мүғалім - 
оқушы, оқушы-мүғалім қызметінде болуын қамтамасыз ету. 
Өр окушыны окығанын іштей қайталап айта білуге баулу.
8. Ауызша сөйлеу тілдерімен коса, жазбаш а тілдеріне де 
ерекше  көңіл  бөлу.  Ж азба  жүмыстарын  тексеріп,  тіл  бай- 
лықтарына талдау жасау, сабақ кезінде бірігіп пікірлесу өте 
пайдалы. Ш үбалаңқы қарабайыр сөйлемдерді жатык, ойлы 
сөйлемдермен  алмастьфып,  нақты  жүмыстар  жүргізу  —  тіл 
үстартудың тиімді жолдарының бірі.
Баяндама, шығарма, хабарлама, реферат бергенде, мүғалім 
оппоненттер  дайындап,  солардың  пікірі  аркы лы   окушы 
тіліне барлау жасай алады, оппоненттерге алдьш ала төменде- 
гідей карточка-нүсқау үсынып, тексеру кезінде басшылыққа 
алуға бағдар береді:
— Тақырыпқа сай жазылуы, тақырыптың ең басты, негізгі 
ойының ашылуы.
— Материалдың берілу формасы (иіабытты немесе цургац 
баяндау, өз пікірімен  жазу, басқа материалдардан дәйекте- 
мелералу, дәлелдеу, т. б.).
— Тіл байлығы, сауаты. Ғылыми немесе көркем стиль, т.б.
Енді үлы жазушының әңгімелерін сыныптарда өтудің тиімді
жолдарына тоқталайық.

жүктеу/скачать 3,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: