Пайдалануга  усынылатын материалдар

Ш ЫҒАРМА  Ж ОНЕ  ОҒАН  ҚОЙЫ ЛАТЫ Н 
ТАЛАПТАР, Ш ЫҒАРМ АНЫҢ Н ЕҒІЗП  ТҮРЛЕРІ
Мектептегі ең көп тараған, тәжірибеде жиі пайдаланатын 
жазба жүмыстардың ішінде күрделісі де, ең маңыздысы да 
ш ы гарма  ж үмыстары.  Ш ыгарма  ж азды рудың  ең  басты 
мақсаттары мыналар:
1.  Бала біліміне бақылау жасау, білім деңгейін тексеру.
2.  Ж азбаш а көркем тілін дамыту, теориялық білімдерін 
сарамандық жүмыстарда қолдана білу.
3.  Ой еңбегіне баулу, өз беттерімен іздендіру, өз пікірлерін 
салыстыра, қорытынды ж асай білуге дагдыландыру.
4.  О қуш ы ларды ң  қабілетін,  дары ны н  ояту,  ш ығар- 
маш ылық жүмыстарга баулу.
«Ш ығарма” деген сөздің негізінде “ш ығару” деген үгым 
жатады.  Көркем  туындыны  —  “көркем  ш ыгарма”  дейміз. 
“М.Әуезовтің шығармаларын оқимыз”, — деп жатады. Бүдан 
ш ығатын  қорытынды:  ш ығармага  қойы латын  талап  аса 
күрделі  әрі  маңызды  болады.  Б үл  жүмысты  мектептегі 
ш ы ғарм аш ы лы қ  іздендіруге  негізделген  ж үмыстардың 
күретамыры  десек,  артық  емес.  Ш ыгарманың  күрделілігі 
сол, бүл — оқу үрдісіндегі бірден-бір жеке-дара орындалатын 
ж ү м ы ст ы ң   т ү р і.  Қ а р а с т ы р ы л а т ы н   м әселе,  ж а за т ы н  
тақырып  біреу  болса  да,  әр  оқушы  оны  өзінше  жеткізеді, 
яғни  тілі,  пікірі,  қорытындысы  сол  көркем  туынды,  не 
кейіпкерлерді  қабылдау  дәрежесіне  байланысты  болады. 
Дегенмен  ш ығармаға  қойылатын  негізгі  талаптарды  оқу 
кабинетіне “Ж азба жүмыстарына байланысты нүсқаулар” 
деген атпен ж азып қоюдың тиімділігі зор.
Үлгі:
Ш ығарма жазуда басшылыққа алатын негізгі мәселелер:
Таңдаған  тақырыбыңды  әбден  ойлан.  Ж оспар  тақы- 
рыптарьша байланысты нақты жасалсын. Эпиграф алыңцар.
7 2

Ол  тақы ры п  пен  негізгі  идеяны  аш уға  сөйкес  алынсын. 
Пікірлердің, ойдың, ж азаты н негізгі мәселелердің реті мен 
жүйесін сақтаңдар:
а) Тақырыптан ауытқымаңдар;
ә)  Кіріспең  түжырымды,  бірақ  шығарманың  қалған 
бөлімдерінің де дүрыс, нақты жазылуына бағыт, бағдар 
беретіндей болсын;
б) Пайымдауларың, дәйексөзің, салыстыруың негізгі 
пікірге байланысты алынсын;
в) Қосымша материалдарды, ғылыми еңбектерді пайда- 
ланғанда, авторы, кітаптың аты, беті айқын жазылсын.
г) Негізгі бөлімнің толық әрі дәлелді келуімен қатар, 
шығарманың ең басты пікірлері осында болатындығын 
есте сақтаңдар.
д) Қорытынды негізгі пікіріңнің төңірегінде жазылсын. 
Оған  ерекш е  назар  аудар.  Себебі  түйін,  соңғы  пікір, 
жүмысыңның нәтижесі осында көрінеді. Тақырыптарыңа 
байланысты материалдарды алдын-ала дайындап, іздеп, 
оларды іріктей отырып, ең негізгісін сүрыптап алындар.
Ш ы ғарм аны ң  тіліне,  стиліне  аса  ж ауапкерш ілікп ен 
қараған жөн:
а)  Сөйлемдерің  тиянақты,  ойлы  болсын.  Ш үбалаң- 
қылықтан сақтаңдар;
ә)  Әдемі,  айшықты  создерді  пайдаланыңдар.  Бүл  — 
шығарма, сондықтан оның тілі де төгіліп түруы қажет;
б)  М ақал-мәтел,  сөз  тіркестерін  немесе  әдемі  сөз 
оралымын  пайдаланғың  келсе,  алдын ала  ж азып алуға 
болады. Содан соң керегіңді пайдаланасың;
в) Қате жібермей жазуға талаптаныңдар. Емле сөздігі 
ж аны ңда  болсын.  С ауатты лы қ  —  ш ы ғарм а  үш ін  ең 
маңызды мәселе. Ж азу мәдениетіне де ерекше ден қойып, 
таза,  үқыпты  жазыңдар  әрі  әрбір  әрпің  айқын,  еркін 
оқуға жарайтындай болсын, жазуы ң көркем түссін.
5—6-сыныптарда,  әсіресе,  ш ағын  шығарма-суреттеме, 
ш ы ғарм а-си п аттам а,  ш ы ғарм а-кескінд ем е,  ш ы ғарм а- 
бейнелеме,  т.б.  жаздыруға  болады.  Бүлар  —  көркемөнер 
ту ы н д ы л а р ы   бойы нш а  ж а з ы л а т ы н   ш ы ға р м а ш ы л ы қ  
бағыттағы  жүмыстар.  Көлемі  шағын  болып  келеді,  бірақ 
нақты бір өнер туындысының негізінде жазылады. Мүғалім 
бүл тапсырмаларды  орындауда  нақты  көмек көрсетеді,  ең 
алдымен  сынып  болып,  сол  өнер  туындылары  бойынша 
ауы зш а  ж үм ы с  ж үр гізед і,  ш ы ғар м ал ар д а  қан дай  сөз 
тіркестері, көркем, айшықты, бейнелі сөздерді пайдаланады,
7 3

соған  б ағы т -б ағд ар   б ер іл ед і.  Б ү л   ш ы ғар м а  ар қ ы л ы  
оқушылардың көркем тілін дамытудың бір үтымды тәсілі — 
көп болып талқылау, олардың өздеріне пікір айтқызу.
М үғалім  өзі  тексеріп,  талдау  ж асап  келгеннен  кейін, 
ш ығармаларды оқытып, бірігіп талдау жасатқызады. Олар 
шығарманың  тілі,  мағынасы,  стилистикасына  назар  ауда- 
рады,  өздеріне  үнағанын  айтады,  кемшілігіне  тоқталады. 
Ш ығарма жазу бар да, оны түсіндіру, талдау, онымен жүмыс 
ж асау  түрлері  бар.  Екеуін  де  тиімді,  дүрыс  үйымдастыра 
білген  мүғалім  көп  нәрсені  үтпақ.  Бүл  әдістерді  жоғары 
сыныптарда  пайдаланған  дүрыс.  5—6-сыныптарға  өздері 
оқып ж атқан көркем туындылардың жанрына байланысты 
ж азулары на болады. Мысалы, ертегілерді оқып болган соң, 
өз  қалаулары   бойынша  ертегі,  әңгіме,  мысал  жаздырған 
жөн.  Біріншіден,  мүндай  шығармалар  балалардың  дүние- 
танымьш, білімін кеңейтеді,  екіншіден, қабілеті, дарынына 
әсер  етеді,  үшіншіден,  көркем  тілін  дамытады.  5—7-сы- 
ныптарда  өтілген  әдеби  тақырыптарга  жазылатын  шығар- 
малардың көркемдік ерекшеліктері, оған қойылатьш талаптар:
1.  Өздері  оқыган  бір  көркем  туындыны  негізге  алады. 
Сыныпты,  ондагы  балаларды ң  ж асы н  ескере  отырып, 
мүғалім ж азаты н тақырыпты ойластырады, ауыр, жеңілін 
сүрыптайды. Кейде бір ғана тақырып емес, бірнеше тақырып 
береді.  Б үл  өте  тиімді  болады.  Бір  ғана  тақырыпқа  қамап 
қою   оқуш ы ны ң  м үм кіндігін,  тіпті  ынтасын,  дарынын 
тежейді.  Ш ыгарма  жаздыруда  ең  басты  мәселенің  бірі  — 
оқушының  өз  қалауы ,  өз  тілегін  ескеру.  Зорлап  таңу  — 
шығарма сияқты күрделі ж үмысқа келмейтін нәрсе.
2.  Қай  тақы ры пқа,  қай  ж анрға  ш ығарма  жазылсын, 
мүгалім бүл жүмысты ж үйелі ж үргізуі керек.  Қарапайым 
ш ы ғарм адан  күрделіге  қ ар ай   бірте-бірте  баулу  қаж ет. 
Мысалы, 5—6-сыныптарда образға немесе поэтикалық тілге 
яки ақын-жазуш ы стиліне шығарма ж аздыру дүрыс емес, 
себебі олардың әдеби талдауды талап ететін шығармаларға 
ш амасы  келмейді.  Оларға  талдаудан  гөрі,  алган  әсерін 
білдіретін тақырыптарды жаздыру тиімді болмақ.  Ғалым- 
әдіскерлер,  ізденімпаз  мүгалімдер  іс-тәжірибесі  бойынша 
шыгармаларды мынадай түрлерге бөлуге болады:
I. Публиңистикалық шығармалар. Оған очерк, фельетон, 
м ақ ал ал ар ,  п ікірлер  ж азд ы р у   ж атады .  М ысалы:  “Тіл 
тағдыры — ел тагдыры”, “Ж ариялы лы қ — бақыттың басы».
II.  Ш ығармаш ылық  бағыттағы  ш ығармаларға  әңгіме 
инсңенировка, өлеңдер жаздыру жатады (Әдеби жанрларды 
басиіылыққа алады).
7 4

III.  Ғылыми  зерттеу  сипатындағы  ш ығармалар.  Оған 
реф ерат,  ғылыми  сипаттағы  м ақала,  аннотация,  әдеби 
ш олулар,  пікірлер  ж атады .  Мысалы:  “Бейімбет  әңгіме- 
леріндегі деталь, штрихтың маңызы”.
IV. Әдеби тақырыптарды қамтыған, білім дәрежесін, тіл 
байлығын тексеруге арналған шығармалар:
1. Біржан мен Сара айтысындағы Біржан мен Сараның 
сипаты.
2.  “Абай  ж олы ”  эпопеясындағы  кедейлер  өмірінің 
жанды суреттері.
3.  Бақтығүл қылмыскер ме, әлде әділдік іздеуші ме? 
т . б .
Соңғы  ш ығарма  тақырыбы  ж аттанды лы қтан  сақтан- 
дырады. Әдетте, мектептерде әдеби кейіпкерлерге мінездеме 
көптеп жазылады. Мысалы: “Абайға мінездеме” немесе “Абай 
бейнесі”, т.б. Ал бүл шығарма тақырыбы Бақтығүл бейнесі, 
іс-әрекетінің маңызды, басты мәселелерін ғана назарға алып 
түр.  Олай  болса,  әдеби  туындыларға  шығарма  жаздыруға 
оның  ең  н егізгі  м әселесі  а р қ а у   болуы   керек.  Н ақты , 
түжырымды, дөлелді деректермен жеткізе білуді талап еткен 
дүрыс.

жүктеу/скачать 3,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: