Спорттық гиперкинезия және оның өсіп келе жатқан ағзаға әсері

«Гипокинезия» ұғымы тіршілік әрекеті мен қасиеттеріне байланысты сан мен көлемнің шектелуін қамтиды. Гиперкинезия симптомы пайда болуы - бұл ең алдымен орталық жүйке жүйесінің функционалды өзгерістерімен байланысты. Қарқынды жұмыс нәтижесінде шаршау белгілері пайда болады және орталық жүйке жүйесінің шамадан тыс жүктелуі және жүрек-тамыр жүйесінің жұмысында өзгерістері пайда болуы байқалады және жүрек қызметінің ырғағының бұзылуында бұл айқын көрінеді. Жоғары физикалық белсенділік бұл қолайсыз эндогендік және экзогендік факторларға ұшыраған кезде конъюгацияның төмендеуіне әкеледі, және ағзадағы пайда болған өзгерістер иммунологиялық қарсылығын төмендетеді.

Балалар мен жасөспірімдердегі гиперкинезия негізінен ерте спорттық мамандандырумен және жаттығулар мен жарыстардың жедел режимімен байланысты. Ерте кезеңдерде бұл гипокинезия сияқты, ағзаның иммундық төзімділігінің төмендеуімен, астено-невротикалық шағымдардың пайда болуымен, спорттық жарақаттың жоғарылауымен және физикалық белсенділікке гипертониялық реакциялармен көрінеді.

Спорттық нәтижелерді қамтамасыз ететін функционалды белгілердің басымдылығы, оның дамуымен қатар жүретіні белгілі. Дененің мұндай біржақты бейімделуі өте тұрақты доминантты жүйелердің пайда болуына әкеледі және басқа жүйелердің тежелуімен бірге жүреді.

Гиперкинезияның себебі-жаттықтырушы мен ең жас спортшының жаттығулардың қарқындылығын шамадан тыс арттыру арқылы таңдалған спорт түріндегі жетістіктерін арттыруға деген ұмтылысы. Бұл шиеленіске жаттығуды күшейту, оны жоғары жүктемелермен жүргізу немесе демалу аралықтарын азайту арқылы қол жеткізіледі[7].

Гиперкинезияның алдын-алудың маңызды шарасы-монотонды физикалық белсенділіктің қарқындылығы мен ұзақтығын шектеу. Бір жақты бейімделу мен бір жақты дамудан біріктірілген бейімделу мен үйлесімді дамуға көшу ең орынды және негізделген. Бұлшықет белсенділігінен туындаған ағзадағы өзгерістер қоздырғыштың әсер ету күшіне ғана емес, сонымен бірге жасына және жаттығу дәрежесіне байланысты дененің негізгі жүйелерінің функционалды даму деңгейіне де байланысты болады.

Осылайша, спорттық гиперкинезияның алдын-алудың негізі жас ерекшеліктеріне қатысты қолданыстағы физиологиялық нормалар мен ұсыныстарды сақтау және әр спортшымен оқу-жаттығу сабақтарын дұрыс ұйымдастыру болып табылады. Онтогенездегі дененің жеке функционалды жүйелерінің даму заңдылықтарына және жаттығулардың дұрыс реттелуіне сүйене отырып, максималды физикалық дайындыққа, сондай-ақ жоғары нәтижелерге қол жеткізуге болады.

Спорттық би, кез-келген физикалық белсенділік сияқты, дамиды бұлшық еттер жүрек-тамыр жүйесін нығайтады және жалпы жағдайды, дененің тонусы арттырады. .[8]

Қазіргі кезде балалар спортпен өте жас кезінен шұғылдана бастайды. Сондықтан жаттықтыру үрдісіне, жарыстар өткізуге айрықша көңіл бөлген жөн. Жас спортшылардың жаттықтыруларына төмендегідей талаптар қойылады: 1. Жаттықтыру кезінде спортшының дене қуаты қасиеттері жан-жақты дамытылуы, ағзасының жұмыс қабілеттілігі жоғарылатылуы керек. 2. Психикалық ширығулар жэне дене қуаты жүктемелері, өсіп келе жатқан бала ағзасының мүмкіндігіне, жасына, жынысына, дайындық деңгейіне сай берілуі керек. Жаттықтыру жетісіне 3-6 рет өткізіліп, ол балаларды жалықтырмайтындай əр түрлі, əсерлі, көбінесе ойын түрінде болуы қажет.

3.Спортшы ағзасының бастапқы қалпына келу тəртібі, жаттықтырушының, дəрігердің ұсыныстары, ұйқы, тамақтану, дем алу тəртібі қатаң сақталғаны жөн. Жаттықтырулардың бастапқы кезінде толық жəне қарапайым қалпына келу тынығу аралығы қолданылады. Дене қуаты дайындығының деңгейі көтерілген соң қатаң қалпына келу тынығу аралығы қолданылады. Қалпына келу үрдісін жеңілдету үшін күндік жүктемені бөліп өткізуге болады. Ол кезде бір күндік микроциклдер пайда болады да, кіші жəне орта жүктемелер қалпына келу үрдістерінің жеңіл өтуіне себебін тигізеді.

4. Жыныстық жетілу мерзімі кезінде спортшы ағзасының қызметі қатаң бақылауға алынады. Бұл мерзімде жасөспірім үл мен қыз балаларға берілген өте жоғары жүктемелер олардың денсаулығына зиянын тигізуі мүмкін. Əсіресе қыз балаларға айрықша көңіл бөлген жөн. Олардың жұмыс қабілеттілігінің өзгеруі, тез əсерленгіш көңіл -күйлері көбінесе етеккір келу циклдерінің мерзіміне байланысты. Жаттықтырушының беделіне, біліміне сенімсіздік туғызады.

5. Балаларға «аз уақыттың ішінде өте жоғары спорттық көрсеткіштерге жету керек» деген міндет қоюға болмайды. Ондай асығыс дайындықтардың бала ағзасына зияннан басқа пайдасы жоқ.

6. Спорт жаттықтыруларын жоспарлағанда мектептегі оқу үрдісінің тоқсандарын, демалыстарын ескерген жөн. Өте жоғарғы дене қуаты жүктемелерін каникул, демалыс кездеріне орайластыра орындау қажет.

7. Дене қуаты жəне психикалық ширығуларды азайту үшін жарыстарды жеңіл түрде өткізуге тырысу қажет. Ол жарыстар жүгіру қашыктығын қысқарту, спорт ойындарында, жеке сайыстарда жарыс уақытын азайту түрінде өткізіледі.

8. Спорт жарыстарына жас балаларды қатыстырғанда жас шектеуге қатаң қараған жөн. Мектеп жарыстарына 9-10 жастан, қалалық жарыстарға 11-12 жастан, республикалық жарыстарға 15-16 жастан жоғарғы жастағы балалар қатыстырылады.

9. Оқу орындарындағы сабақтардың қызу кезінде жарысты аз өткізуге тырысу керек.

10. Балалардың жыныс жəне жас ерекшеліктеріне байланысты жеңіл, арнайы, спорт құрал-жабдықтарын пайдаланған жөн.

Дене шынықтырумен және спортпен айналысатын адамдардың, Тірек-қимыл аппаратының (ОДА) жарақаттары мен ауруларының этиологиясы тоқталатын болсақ:

- сабақ өткізу әдістемесіндегі кемшіліктер мен қателер (мәжбүрлі жасына, жынысына, деңгейіне қарамастан жаттығулар, нашар жаттығулар дайындық және т. б.);

- сабақтарды ұйымдастырудағы кемшіліктер (нашар жарықтандыру, паркет және т. б.);

-толық емес материалдық-техникалық база (биге арналған арнайы аяқ киім және киімнің болмауы және т. б.);

- қолайсыз климаттық, гигиеналық жағдайлар (ылғалдылық, залдағы ауа температурасы және т. б.);

- оқушының мінез-құлқындағы асығыстығы, ұқыпсыздығы және т. б.;

- тірек-қимыл аппаратының туа біткен ерекшеліктері;

- дене даярлығының жеткіліксіздігі;

- бұлшықеттер мен қан тамырларының спазмына бейімділігі ;

- тез шаршап қалу, (шамадан тыс жаттығу), қозғалыстарды үйлестіруінің бұзылуына әкеп соқтыратын жаттығулар;

- сабақтарды барлығын уақытылы яғни мерзіммен уақытында орындау, қалып қоймау , себепсіз қалдырмау (жарақаттар немесе аурулар) ;

- процесті ұйымдастыруға қойылатын дәрігерлік талаптардың бұзылуы

(сабаққа дәрігердің тексеруінсіз қатыспау).

Тірек-қимыл аппараты (ТҚА) жарақаттары мен ауруларының жиі пайда болуы ол климат әсер, спорт тәжірибесіне, дене дайындығына, жасына және басқа да жағдайларға байланысты болуы мүмкін. .[9]