Учебно-методическое пособие для студентов-бакалавров базового уровня владения казахским языком всех направлений подготовки Филиала. / Г. Т

104 
 
4-
тапсырма. Берілген сөз тіркестерімен сөйлем құраңыздар. 
Үлгі:  Жейденің омырауы.  -  Әйел адамдардың жейделерінің омырауын 
түрлі асыл тастармен әшекейлеген.  
 
Бас киімнің түрлері, малға байланысты айқышты оюлар, қазақ халқының 
киім-кешегі,  бағалы  ескерткіш,  ұлттық  ерекшеліктер,  мәдени  дәстүрлер, 
халық  тұрмысы,  қалыптасу,  жинаған  тәжірибие,  киімді  сәндеу,  әшекей 
заттар. 
 
5-
тапсырма. Сөздерді сәйкестендіріп, сөз тіркесін жасаңыз.  
халықтың  
киім 
ұлттық  
мәдениет 
өзіндік  
шеберлері 
орталық  
мұра 
рухани  
болмысы 
халық  
мұражай 
мәдени  
тіл 
мемлекеттік  
ерекшеліктер 
 
6-
тапсырма. Берілген сөйлемдерді мәтіннен толықтырыңыз. 
1
.Ұлттық  киімдердің  өзіндік  ерекшеліктері  сол  халықтың  ...,  ...  хабар 
береді. 2. Қазақ ұлттық киімдерінің, нақтылай айтқанда,  ерлер мен әйелдер 
киімдерінің  ...  астам  түрі  бар.  3.  Киім  үлгілері,  қолданылған  материалдар  - 
адамның қай ... ... жататынынан хабардар етеді. 4. Әр заманғы киім үлгілері 
қазақ  халқының  ...  ...    хабар  бергендей.  5.Қазақ  халқының  киім  үлгілерінен 
қазақ халқының ұлттық  ... , мәдени ... , эстетикалық ...  анық байқалады. 6. 
Шеберлердің қолынан шықққан туындылар -  қазақ халқының мәдени ... . 7. 
Қазақ халқының киім үлгілерін ... ...  көруге болады. 
 
7-
тапсырма. Сөйлемдерді орын тәртібімен орналастырыңыз. 
1
.Кез келген өзіндік ерекшеліктері халықтың ұлттық киімдерінің болады. 
2.
Ұлттық  киімдер,  мәдениетін  сол  халықтың  болмысын  көрсетеді.  3.Қазақ 
халқының  Қазақстан  Республикасының  Орталық  мұражайында  ұлттық 
киімдері  қойылған.  4.Ерлер  мен  әйелдер  түрі  киімдерінің  60-тан  астам  бар. 
5.
Киім үлгілері жататынынан хабардар адамның қай әлеуметтік топқа етеді. 
6.
Әр заманғы даму тарихынан хабар киім үлгілері қазақ халқының береді.  
 
 
22-
САБАҚ 
 
ГРАММАТИКА: Есімдік (Жіктеу, өздік, сілтеу) 
Местоимение - это часть речи, указывающая на предметы лица, признаки, 
количество.  
Существуют:  

105 
 
1) 
Личные местоимения - 
Жіктеу есімдігі  
 
мен – я                             біз – мы 
сен – ты                            сендер – вы 
сіз – Вы (уважит., ед.ч.)  сіздер – Вы (уважит., мн.ч.) 
ол – он, она, оно              олар – они
 
2)   
Возвратные – Өздік 
есімдігі  
өз – свой 
өзім – я сам          өзіміз – мы сами 
өзің – ты сам        өздерің – вы сами 
өзіңіз – вы сами   өздеріңіз – Вы сами 
өзі – он сам, она сама, оно само   өздері – они сами 
3)   
Указательные – Сілтеу 
есімдігі 
бұл, мынау – это, эта, этот 
осы, мына – это, эта, этот 
анау – то, та, тот 
ана, сол – то, та, тот 
 
Жіктеу есімдігі (Личные местоимения) склоняются по падежам.  
Исходный падеж   (Шығыс септiк) 
менен – от меня 
сенен – от тебя 
сізден – от Вас 
одан – от него, от неё 
    
бізден – от нас 
сендерден – от вас 
сіздерден – от Вас 
олардан – от них 
 
 
Местный падеж   (Жатыс септiк) 
менде – у меня 
сенде – у тебя 
сізде – у Вас 
ода – у него, у неё 
          
бізде – у нас 
сендерде – у вас 
сіздерде – у Вас 
оларда – у них 
   
 
 
Дательно-направительный   (Барыс септiк) 
маған – мне 
саған – тебе 
сізге – Вам 
оған – ему, ей 
                 
бізге – нам 
сендерге – вам 
сіздерге – Вам 
оларға – им 
       
 
 
Родительный падеж (Iлiк септiк) 
менiң – мой 
сенiң – твой 
сіздiң – Ваш 
оның – его, её 
                
біздiң – наш 
сендердiң – ваш 
сіздердiң – Ваш 
олардың – их 
    
 
 
Винительный падеж (Табыс септiк) 
менi – меня 
сенi – тебя 
сіздi – Вас 
оны – его, её 
                  
біздi – нас 
сендердi – вас 
сіздердi – Вас 
оларды – их 
         
 
 
Творительный падеж (Көмектес септiк) 
менiмен – мной 
сенiмен – тобой 
сізбен – Вами 
онымен – им, ею 
          
бізбен – нами 
сендермен – вами 
сіздермен – Вами 
олармен – ими 
 
 
 
1-
жаттығу. Көп нүктенің орнына керекті  жіктік есімдігін қойыңыз.  
…  барамын,    …  апарасың,    …    әкеледі,  …  бересіз,  …  қоймақпыз,  … 
оқығансыңдар, … келерсіздер, … күтпек,  … жаттықпақ, … тапсырасыз, … 
ашқансың, … сөйлеп тұрмын.  
 
2-
жаттығу. Жақшаны ашып жіктік есімдігін аударыңыз.  
1. 
(Я) электрондық поштамен хат жібердім. 2.(Вы) интернет бүкіләлемдік 
желі деп түсінесіз бе? 3.(Он) өз мүмкіншіліктерін кеңінен қолданады. 4.(Они) 
фильмдерде  компьютердік  графиканың  мүмкіншіліктерін  пайдаланады. 
5.
(Мы) компьютерлік ойындардың зиян жақтарын жақсы түсінеміз. 6. (Они) 
жаңа  программа  ойлап  тапты.  7.  (Ты)  Қазіргі  кезде  компьютерлік 
вирустардың он мыңнан  астам түрі бар екенін білесің бе? 8. (Вы) Гугл іздеу 
жүйесін пайдаланасыңдар ма?  
 
 
 

106 
 
3-
жаттығу. Жақшана ашып, аударыңыз. 
1
.  Сіз  (от  нас)  кеш  кетттіңіз.  2.  Мен  (тебе)  қайтадан  түсіндірейін.  3.  Біз 
(их) вокзалда күтіп аламыз.  4. (У Вас) қазақ тілі оқулығы бар ма? 5. (Мой) 
ағам  университеттің  4  курсында  оқиды.    6.  Сендер  (с  нами)  бірге  киноға 
барғыларың келмей ме? 7. Сіз (мне) қаламыңызды бір минутқа бере тұрасыз 
ба?  8.  (Вас)  телефонға  әлдекім  шақырып  жатыр.  9.  Менің  (с  вами)  бірге 
отыруыма рұхсат етесіз ба? 
 
Өздік есімдігі  (Возвратные местоимения) 
В  казахском  языке  одно  возвратное  местоимение өз  (сам)
.
 
Оно  может 
склоняться и изменяться по лицам как обычное слово.  Например:  
өз – свой 
өзім – я сам                                    өзіміз – мы сами 
өзің – ты сам                                  өздерің – вы сами 
өзіңіз – вы сами                             өздеріңіз – Вы сами 
өзі – он сам, она сама, оно само   өздері – они сами 
 
4-
жаттығу. Үлгі бойынша берілген сөздерді септеңіз. 
Атау септігі 
Өзім 
Өзіміз 
Ілік септігі 
Өзімнің 
Өзіміздің 
Барыс септігі 
Өзіме 
Өзімізге 
Табыс септігі 
Өзімді 
Өзімізді 
Жатыс септігі 
Өзімде 
Өзімізде 
Шығыс септігі 
Өзімнен 
Өзімізден 
Көмектес септігі 
Өзіммен 
Өзімізбен 
Өзім, өзіміз, өзің, өздерің, өзіңіз, өздеріңіз, өзі, өздері 
 
5-
жаттығу. Жақшаны ашып, аударыңыз.  
1
.Берілген  тапсырманы  (я  сам)  орындағым  келеді.  2.Өз  ісіңе  (ты  сам) 
жауап бер. 3.Бұл құжатты (вы сами) барып алуыңыз керек. 4. Мәселені шешу 
үшін  (мы  сами)  келіп  отырмыз.  5.Студенттер  наурыз  мейрамынына  (они 
сами)  коцерттік  программаны  дайындады.  6.Қазыбек  түскі  асты  шешесінің 
көмегінсіз (он сам) дайындады. 7.Сендер мына суретті (вы сами) салдыңдар 
ма? 8.Өзімнің жасаған ісіме (я сам) жауап берермін.  
 
Сілтеу  есімдігі  (Указательные  местоимения)  содержат  в  себе  общее 
значение  указания  на  предмет.  Например: 
бұл, мынау –  это,  эта,  этот; 
осы, мына – это, эта, этот; анау – то, та, тот; ана, сол – то, та, тот. 
 
6-
жаттығу. Үлгі бойынша берілген есімдіктерді септеңіз.  
Атау септігі 
бұл  
сол 
Бұлар 
солар 
Ілік септігі 
бұның 
соның  Бұлардың  солардың 
Барыс септігі 
бұған 
соған 
Бұларға  соларға 
Табыс септігі 
бұны 
соны 
Бұларды  соларды 
Жатыс септігі 
бұнда 
сонда 
Бұларда  соларда 

107 
 
Шығыс септігі 
бұдан 
содан 
Бұлардан  солардан 
Көмектес септігі 
бұнымен  сонымен  Бұлармен  солармен 
Осы, мына, анау, ана, сол, бұл. 
 
7-
жаттығу. Жақшаны ашып, аударыңыз.  
1
.(Этот) адам, менің көршім болады. 2. (Тот) үлкен үй, досымның үйі. 3. 
(Эти) жас қыздар мен жігіттер біздің қоғамның мүшелері. 4. (Та) әйел, менің 
тәлімгерім. 5. (Те) адамдар бізді күтіп тұр. 6.Мен (эту) кітапты көп іздедім. 7. 
Сіз  (этого)  жігітті  танымайсыз  ба?  8.  Меніңше,  біз  (на  этом)  жерде 
кездескенбіз.  
 
ЛЕКСИКА: Қазақтың қолөнері жайында 
 
1-
тапсырма.  Мәтінді  оқыңыз,  аударыңыз,  жаңа  сөздерді  есте 
сақтаңыз.   
Қолөнер туралы түсінік 
Қолөнер – ежелден келе жатқан кәсіп. Ол халықтың өмірімен, тұрмысымен 
бірге  дамып  келеді.  Кезкелген  өнер  ұрпақтан  ұрпаққа  беріліп  отырады.  Өнер 
туындыларының  иесін  шебер  деп  атаған.  Қолөнер  шеберлері  табиғаттың  әсем 
көріністерін қолөнер бұйымдарында жиі қолданған. Қолөнер дүние жүзінің әр 
халқында  бар.  Сонымен  қатар  әр  елдің,  әр  халықтың  тарихи  дамуына, 
тұрмысына,  тарихи  ерекшелігіне  және  эстетикалық  талғамына  байланысты 
өзіндік ерекшелігімен өшпес із қалдырып келеді.  
Қазіргі кезде қолөнер элементтерін үй интерьерінде, киім сәндеу кезінде, бас 
киімді  әшекейлегенде  көп  қолданып  жүр.  Оның  орындалу  технологиясына  да 
ерекшеліктер  енгізіп  отыр.  Мысалы,  ою-өрнекпен  әшекейленген  бұйымды 
моншақтармен, түрлі түсті тастармен безендіру жиі кездеседі. Неше түрлі жібек, 
жылтыр зер жіптері қолданылады. Дегенмен, ерте заманнан келе жатқан қазақ 
қолөнері  өз  халқының  дәстүрлі  көркемдік  мұрасын  сақтап  қалған.  Қазақ 
халқының  қолөнер  бұйымдарынан  сұлулыққа  деген  құштарлықты  көруге 
болады.  Көшпенді  күй  кешкен  қазақ  халқының  өнері  табиғаттың  сырлы 
сұлулығымен  астасып  жатады.  Басты  кәсібі  мал  шаруашылығы  болған  қазақ 
халқының қолөнерінде жүннен жасалған бұйымдар кеңінен кездеседі.  
Сөздік 
қолөнер – ремесло, рукоделие 
өнер – искусство 
туынды – произведение  
шебер – мастер, умелец 
сұлулық – красота 
өшпес із – неизгладимый след 
талғам – вкус, запросы, потребности, требовательность 
ою-өрнек – орнаменты, узоры 
моншақ – бусина, бусы, бисер 
көркемдік – красота, изящество, художественный 
тарихи ерекшелік – историческая особенность 
кәсіп – профессия, занятие, работа, ремесло 
 
2-
тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз. 
1.
 
Қолөнер дегенді қалай түсінесіз? 
2.
 
Қазақ халқының қолөнері туралы не ойлайсыз? 
3.
 
Шебер дегеніміз кім? 

108 
 
4.
 
Сұлулыққа құштарлық дегенді қалай түсінесіз? 
5.
 
Қазіргі заманда ежелгі қолөнердің элементтері қолданыла ма? 
6.
 
Ұлттық ою-өрнекпен айқышталған киім үлгілері сізге ұнайды ма? 
 
 
Біле жүргеніңіз жөн!  
Әшекей бұйымдарды жасайтын ұстаны 
зергер деп атайды. 
Зергерлер 
күмісті көп қолданады. 
Жүннен 
текемет, тұскиіз, алаша, кілем бұйымдарын жасайды.  
Ағаштан бұйым жасайтын ұстаны 
ағаш шебері деп атайды.  
Ағаштан 
ер-тұрман, үйге қажетті заттарды (сандық, кебеже) жасайды.  
Киіз үйді де 
ағаш шеберлері жасайды. 
Халық шебер адамды  «
он саусағынан бал тамған» деп мадақтайды.   
 
3-
тапсырма. Берілген сөз тіркестерінен құрмалас сөйлем жасаңыз.  
Үлгі:  Қазақ  халқының  ұлттық  өнерінде  жүннен  жасалған  және 
ағаштан жасалған бұйымдар көптеп кездеседі. 
 
Қолөнер  бұйымдары,  қолөнер  кәсібі,  халықтың  тұрмысы,  ұрпақтан-
ұрпаққа  жету,  өнер  туындылары,  қолөнер  шебері,  табиғаттың  әсем 
көріністері, халықтың тарихи дамуы, тарихи ерекшелігі, эстетикалық талғам, 
өшпес  із  қалдыру,  үй  интерьері,  бас  киімді  әшекейлеу,  орындалу 
технологиясы, ою-өрнекпен әшекейлеу, моншақтармен безендіру, түрлі-түсті 
тастармен безендіру, қазақ қолөнері, халықтық мұра. 
 
4-
тапсырма. Көп нүктенің орнын мәтіннен толықтырыңыз. 
1
.Қолөнер  халықтың  ...,  ...  бірге  дамып  келеді.  2.  Өнер  туындыларының 
иесін  ...  деп  атаған.  3.Қолөнер  -  дүние  жүзінің  әр  ...  бар.  4.Ою-өрнекпен 
әшекейленген  бұйымда  ...  ...,  моншақтармен,  түрлі  түсті  ...  безендіру  жиі 
кездеседі. 5.Көне заманнан келе жатқан қазақ қолөнері өз халқының дәстүрлі 
...  ...  сақтап  қалған.  6.Қазақ  халқының  қолөнер  бұйымдарынан  ...  ...  көруге 
болады. 7.Қазақ халқының өнері табиғаттың ... ... астасып жатады. 8.Қазіргі 
кезде қолөнер элементтерін үй ..., киім ...кезінде, бас киімді ... көп қолданып 
жүр. 
 
5-
тапсырма. Сөздерді сәйкестендіріп, сөз тіркестерін құрыңыз. 
 
өнер 
 
Безендіру
 
қолөнер 
 
Қолөнері
 
моншақтармен 
 
Тұрмысы
 
қазақ 
 
Туындылары
 
халықтық 
 
Шебері
 
зергерлік 
 
Талғам
 
халықтың 
 
Мұра
 
эстетикалық 
 
Бұйымдар
 
 
6-
тапсырма.  Сұрақтарға жауап беріңіз.  
1
.Өнер деген сөзді қалай түсінесіз? 

109 
 
2
.Қолөнер дегенді қалай түсінесіз? 
3
.Зергерлік өнер дегенді қалай түсінесіз? 
4
.Жүннен жасалған қандай бұйымдарды білесіз? 
5
.Ағаштан бұйым жасайтын ұстаны қалай атайды?  
6
.Әшекей бұйымдарды жасайтын ұстаны қалай атайды. 
 
 
23-
САБАҚ 
 
ГРАММАТИКА: 
Есімдік 
(сұрау, 
жалпылау, 
болымсыздық) 
Местоимение  -  это  часть  речи,  указывающая  на  предметы  лица, 
признаки, количество.  
4)   
Вопросительные – Сұрау 
есімдігі 
кім?  –  кто?     не?  –  что?     неше? қанша?  –  сколько? 
қайда? – где? куда? қайдан? – откуда? 
қашан? – когда?  қалай? – как? каким образом? 
қандай? – какой? қайсы? – который? 
5)   
Определительные  - 
Жалпылау есімдігі 
бәрі, барлық, бүкіл, барша – все 
әр, әрбір – каждый       әркім – каждый (чел.) 
әрқайда – везде            әрқашан, әрдайым – всегда 
әрқалай – по-разному   әрқайсысы – каждый из них 
6)   
Неопределённые – 
Белгісіздік есімдігі 
біреу – некто, кто-то      бірдеме – нечто, что-то 
әлдеқандай – какой-то   әлдеқайда – где-то, куда-то 
әлдеқашан – когда-то    бірнеше – несколько 
біраз – немного         кей, кейбір – некоторый 
7)   
Отрицательные – 
болымсыздық есімдігі 
ештеме, ештеңе, дәнеме, ешнәрсе – ничто 
ешкім – никто   ешқандай – никакой  ешбiр – ни один 
ешқашан – никогда   ешқайда – никуда    
ешқалай – никак     ешқайсысы – никто из них 
Сұрау  есімдігі  (Вопросительные  местоимения)  используются  в 
вопросительных  предложениях.
 
В  казахском  языке  в  отличии  от  русского 
слово 
кім?
 
употребляется  только  по  отношению  к  людям,  а 
не?
 - 
по 
отношению  ко  всем  другим  одушевленным  и  неодушевленным  предметам. 
Эти 
местоимения 
имеют 
также 
форму 
множественного 
числа кімдер? кто? (многие)  и нелер? что? (о  нескольких  предметах) 
кім?  – 
кто? 
не?  –  что?  неше? қанша?  –  сколько?  қайда?  –  где?  куда?  қайдан?  – 
откуда? 
қашан?  –  когда? қалай?  –  как?  каким  образом?  қандай?  – 
какой? 
қайсы? – который? 
 
1-
жатттығу. Сұрақтарға жауап беріңіз.  
1
.Дәрісханада  кімдер  отыр?  2.  Үстелдің  үстінде  нелер  жатыр? 
3
.Тобыңызда қанша студент оқиды? 4. Сіздің жасыңыз нешеде? 5. Сіз қайда 
тұрасыз?  6.  Сіз  Алматыға  қайдан  келдіңіз?  7.Қонақтар  қашан  келеді? 
8
.Орталық стадионға қалай баруға болады? 9.Әуезов драма театрында қандай 
қойылым болады? 10. Сіз қайсы партияны таңдайсыз?  
 

110 
 
2-
жаттығу.    Сұрақ  қойып  үйреніңіз,  бір-біріңізге  сұрақтар  қойып, 
жауап беріңіз. 
Үлгі: Сенің отбасың бар ма? Оның жасы нешеде? 
Сіздің неше балаңыз бар? Ол қандай (кім болып) жұмыс істейді? 
Бұл кім? Сіздің әріптесіңіз қандай адам? 
Сіздің жасыңыз нешеде? Анаңыз туралы айтыңызшы!? 
Сізге қандай адам ұнайды? 
 
Жалпылау есімдігі 
(
Определительные местоимение) 
Основные определительные местоимения казахского языка следующие: 
бәрі, барлық, бүкіл, барша – все 
әр, әрбір – каждый     әркім – каждый (чел.) 
әрқайда – везде       әрқашан, әрдайым – всегда 
әрқалай – по-разному   әрқайсысы – каждый из них
 
 
Запомните!  
бәрі - все (употребляется с родительным падежом). 
Біз 
бәріміз келдік. - Мы все пришли. 
Досың
ның бәрін танимын. - Знаю всех твоих друзей. 
бүкіл - весь, вся (употребляется как прилагательное). 
Бүкіл қаланы аралып шықтым. - Обошел весь город. 
Бүкіл әлемдік тартылыс заңы. - Закон всемирного тяготения. 
бүтін - весь, целый, нерасчлененный (употребляется как прилагательное). 
Бүтін бір буда қағаз. - Целый ворох бумаг. 
Бүтін сөз әдісі. - Метод целых слов. 
барлық - весь, все (употребляется как прилагательное). 
Ол 
барлық жерде болып кетті. - Он побывал во всех местах. 
Ол 
барлық нан жедію - Он съел весь хлеб.  
түгел - весь, полностью (употребляется как наречие). 
Ағайын 
түгел жиналды. - Собрались все родственники. 
Қаланы 
түгел аралып шықтым. - Я объездил весь город. 
 
3-
жаттығу. Үлгі бойынша  берілген сөздерді септеңіз.  
Атау септігі 
Бәрі 
түгелі 
Ілік септігі 
Бәрінің 
түгелінің 
Барыс септігі 
Бәріне 
түгеліне 
Табыс септігі 
Бәрін 
түгелін 
Жатыс септігі 
Бәрінде 
түгелінде 
Шығыс септігі 
Бәрінен 
түгелінен 
Көмектес септігі 
бәрімен 
түгелімен 
Барлық, бүкіл, барша,  әр, әрбір,   әркім.  
 
4-
жаттығу. Келесі есімдіктермен сөйлем құраңдар. 
Үлгі: Наурыз тойына барша халық қатысты.  
 

111 
 
Барлық, бүкіл, барша,  әр, әрбір,    әркім,  әрқайда   әрқашан,   әрдайым – 
әрқалай,  әрқайсысы.  
 

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: