3-
жаттығу. Етістіктерді болымсыз түріне ауыстырыңыз.
Үлгі: Кір үтікте. – Кір үтіктеме.
25
1
. Төсекке жат. 2. Диванда ұйықта. 3. Хат жаз. 4. Мұғалімнен сұра. 5. Газет
оқы. 6. Қатты айт. 7. Су құй. 8. Терезені аш. 9. Тәрелке ұста. 10. Дастарқан жаса.
11
. Үйге жүр. 12. Жиналыста сен сөйле. 13. Театрдың алдында күт. 14.
Жұмыртқа пісір. 15. Мына есікті жап. 16. Жұмыс істе. 17. Емтиханға дайындал.
18
. Су әкел. 19. Тамақ іш. 20. Мынаны көр. 21. Сурет сал. 22. Мектепке бар. 23.
Балалармен ойна. 24. Сабағыңды оқы.
4-
жаттығу. Жедел өткен шақ формасын қолданып, сөйлемдерді
аяқтаңыз.
1
. Мен кітап оқып отыр… . 2. Абай аулада сөйлесіп тұр… . 3. Сәкен өлең
айтып тұр… . 4. Біз саябақта қыдырып жүр... . 5. Сендер кімді күтіп тұр… ? 6.
Студенттер бүгін емтихан тапсырып жүр… . 7. Сіз әуежайда не істеп жүр…? 8.
Сендер демалыс күні Медеуде коньки теуіп жүр... ме? 9. Біз үйімізді жинап
жатыр… . 10. Мен еденді сыпырып жүр… . 11. Сіздер кинотеатрда не көріп
отыр… ? 12. Сен дүкенде не іздеп жүр… ?
5-
жаттығу. Көп нүктенің орнына етістіктің жедел өткен шақ түрін
қойыңыз.
Үлгі: Қыз кітап
оқыды.
а) оқу (читать)
1
. Шешем газет … . 2. Студенттер кітапханада журнал және газет … . 3. Ол
тез және дұрыс … . 4. Сендер бүгін газет … ма? 5. Біз бүгін газет … .
б) қатысу (участвовать)
1
. Әсия концертке … . 2. Декан жиналысқа … . 3. Сендер жиналысқа … . 4.
Мен сабаққа … . 5. Сіздер сабаққа … .
в) ойнау (играть)
1
. Кәрім гитарада жақсы … . 2. Студенттер пианинода … және өлең айтты.
3
. Сен кеше домбырада жақсы … . 4. Мен домбырада нашар (плохо) … . 5. Біз
далада футбол … .
ЛЕКСИКА: Салауатты өмір салты
1-
тапсырма. Мәтінді оқып, аударыңыз.
Салауатты өмір салты
Салауаттанудың зерттеу пәні - адам. Зерттеуге организмнің анатомиялық,
физиологиялық негіздері, бейімделу тетіктері, қорғану тосқауылдары,
организмнің сыртқы ортаға бейімделуі туралы білімдері енеді. Салауаттану
адамның термодинамикалық, денелік, химиялық, антропологиялық,
экологиялық құбылыстарын қамтиды. Адам қоғамның қарапайым мүшесі,
этикалық және эстетикалық ұстанымдарын жеткізуші жеке тұлға ретінде
қарастырылады. Тек осындай кешенді тәсіл оның негізгі қасиеті -
денсаулығын сипаттауға мүмкіндік береді.
Салауаттану ғылымы «қалай денсаулықты сақтаудың» ұстанымдары мен
тетіктерін зерттейді. Салауаттану нысаны, біріншіден — дені сау адам,
26
екіншіден — оны қоршағандардың барлығы және денсаулыққа әрекет етуші
факторлар, үшіншіден — аурудың пайда болу себептері, организмнің дені
сау күйге оралу тетігі, қорғануға бейімделу тетіктері, төртіншіден —
сақтандыру және сауықтыру шаралары болып табылады. Салауаттанудың
негізгі мақсаты — әрбір жеке адамның және тұтастай қоғамның денсаулығын
қамтамасыз ету. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізгі мақсаты -
балалар мен жастарда жас ерекшеліктеріне, құндылық бағдарларына және
имандылық-еріктілігіне сәйкес салауатты өмір салтының ұғымдарын,
дағдыларын және уәждерін қалыптастыру.
Сөздік
салауаттану – оздоровление
ұстаным - позиция
сақтандыру - страхование
уәж - мотив, повод
зерттеу - исследование
нысан – объект
дағды - навык
сыртқы орта - внешняя среда
жас ерекшеліктері – возрастные особенности
бейімделу тетіктері – рычаги адаптации
кешенді тәсіл - комплексный метод
құндылық бағдарлары – ценностные ориентиры
сауықтыру шаралары – оздоровительные мероприятия
корғану тосқауылдары – защитные барьеры
денсаулықты сақтау – сохранять здоровье
қалыптастыру – формирование
2-
тапсырма. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.
1.
Салауаттану ғылымы нені зерттейді?
2.
Салауаттанудың негізгі мақсаты қандай?
3.
Салауатты өмір салтын қалай түсінесіз?
4.
Салауатты өмір сүру үшін не істеу керек?
3-
тапсырма. Мыны сөз тіркестерін аударып, сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: Салауаттану ғылымы - маңызды ғылым.
Корғану тосқауылдары, бейімделу тетіктері, денсаулықты сақтау, сауықтыру
шаралары, жас ерекшеліктері, құндылық бағдарлары, салауаттану нысаны,
кешенді тәсіл, салауатты өмір, дені сау адам, сақтандыру шаралары, аурудың
себептері, физиологиялық негіздер, қоғам денсаулығы, негізгі мақсат, балалар
мен жастар.
4-
тапсырма. Мына сөйлемдерді аударыңыз.
1
. Салауатты өмір салтына қалыптастыруда және ұлттық ойындарға баулу
оқушыларды негізгі маңыздылығы денешынықтыру, спорт, дене тәрбиесі,
туризм, халықаралық туризм, табиғатқа серуен, таза ауада жүру жатады. 2.
Кешкі тамақтан соң, таза ауада бір-екі сағат серуен құрып, ұйықтаудың пайдасы
зор. 3. Ұйқы 7-8 сағаттан кем болмауы тиіс. 4. Әр адам жыл сайын бір рет еңбек
демалысын тиімді пайдаланғаны жөн. 5. Барлық кезде тамақты жаңадан
дайындап ішкен дұрыс. 6. Алланың табиғатты адам үшін жаратқанын және
парыз еткенін, тіршілігінде қажетіне дұрыс пайдалануды, денсаулығына зиян
келмейтіндей жағдайда болуын қадағалауды салауатты өмір салты деп ұғамыз.
27
6-
САБАҚ
ГРАММАТИКА: Рай (наклонение)
В казахском языке имеется 4 вида наклонений:
I.
Ашық рай (изъявительное наклонение) обозначает реальное действие в
настоящем, прошедшем и будущем времени.
II.
Шартты рай (условное наклонение) обозначает действие,
являющееся условием для совершения другого действия.
Условное наклонение в казахском языке образуется путем присоединения
суффиксов –
са, -се к корню глагола.
Единственное число
Множественное число
I
Мен жазсам
II Сен жазсаң
Cіз жазсаңыз
III Ол жазса
I Біз жазсақ
II Сендер жазсаңдар
Сіздер жазсаңыздар
III
Олар жазса
III.
Қалау рай (желательное наклонение) выражает желание, намерение
говорящего и образуется путем прибавления к корню глагола суффиксов -
ғы,
-
гі, -қы, -кі, затем следуют личные окончания глагола и вспомогательные
глаголы
келеді.
Жекеше түрі
Көпше түрі
I Менің хат жазғым келеді
II Сенің хат жазғың келеді
Cіздің хат жазғыңыз келеді
III Оның хат жазғысы келеді
I Біздің хат жазғымыз келеді
II Сендердің хат жазғың келеді
Сіздердің хат жазғыңыз келеді
III Олардың хат жазғысы келеді
IV.
Бұйрық рай (повелительное наклонение) выражает желание
говорящего заставить другое лицо совершить действие. Форма
повелительного наклонения выражает побуждение к действию – просьбу,
приказ.
Жекеше түрі
Көпше түрі
I
Мен жазайын
II Сен жаз
Cіз жазыңыз
III Ол жазсын
I Біз жазайық
II Сендер жазыңдар
Сіздер жазыңыздар
II
I Олар жазсын
1-
жаттығу. Мына етістіктерді
бұйрық
рай формасына қойып,
олармен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: Тамақтанудың алдында қолыңды жу.
1
. Жуу. 2. Қию. 3. Тазалау. 4. Бұйралау. 5. Бояу. 6. Себу. 7. Қысқару. 8.
Кесу. 9. Тындау. 10. Айту. 11. Сөйлеу. 12. Отыру. 13. Оқу. 14. Көру. 15. Күлу.
16
. Кию. 17. Санау. 18. Бағалау. 19. Серуендеу. 20. Жөндеу.
28
2-
жаттығу. Төмендегі сөйлемдерден шартты, қалау, бұйрық райлы
етістіктерді тауып, оларды кестеге бөліп жазыңыз.
Ашық рай
Шартты рай
Қалау рай
Бұйрық рай
1
. Ол бор алсын, тақтаға жазсын. 2. Ексең орарсың, берсең аларсың. 3.
Мен келсем, сен жоқ екенсің. 4. Сен кел, біз кітапханаға барайық. 5. Онда
барсақ, кітап оқыр едік. 6. Мен инженер болғым келеді. 7. Сабаққа кешікпеу
үшін ерте шығу керек. 8. Ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле. 9. Мен ел аралап
қайтқым келеді. 10. Ел алғысын алсаң елеулі боларсың. 11. Ауа райы
керемет, серуендеп қайтайын. 12. Егер қаласаң, ертең театрға бірге барайық.
13
. Мен бүгін демалғым келеді. 14. Осы жазда теңізге барсам деймін. 15. Күн
өткен сайын уақыт тоқтап қалса деп ойлаймын. 16. Анар, кеңсе тауарларына
өтініш жаз. 17. Кешке ерте жат, ұйқың қанбайды.
3–
жаттығу. Берілген етістіктерді бұйрық райда қолданып, сөйлем
құрастырыңыз.
Үлгі: Менің киімімді тап.
Үнемдеу, бағалау, пайдалану, өткізу, құрау, сезу, оқу, анықтау, жазу,
есептеу, білу, көмектесу, реттеу, жинау, қарастыру, ұйықтау, жүгіру, жаттау,
өлшеу, бастау, мойындау, қадағалау, бақылау, тексеру, бұзу, қалыптастыру,
нығайту, аяқтау, айналдыру, бекіту.
4–
жаттығу. Сөйлемдерді бұйрық райда аударыңыз.
1
. Пусть он будет дома. 2. Давайте познакомимся. 3. Пусть она слушает.
4
. Ты не лежи. 5. Вы станьте. 6. Давайте, здесь посидим. 7. Пусть он откроет.
8
. Пусть они повторят. 9. Давай, я отвечу. 10. Давайте, будем работать. 11.
Учись хорошо! 12. Давайте, я переведу. 13. Говорите по-казахски. 14. Пусть
они не знакомятся. 15. Приходи, пожалуйста, вечером.
ЛЕКСИКА: Уақыт және адам
1-
тапсырма. Мәтінді оқып, аударыңыз.
Уақыт және адам
Уақыт қашанда адам баласы үшін қымбат ұғым. Өйткені адам белгілі бір
уақытта жаратылды, уақытша жаратылды. Уақыт бізге емес, біз уақытқа
тәуелдіміз. Уақытты қалаған кезімізде ұзартып, қалаған кезімізде қысқарта
алмаймыз.
Адам баласына берілген ең баға жетпес құндылықтардың бірі – уақыт.
Бүгінгі күні дамыған өркениетті елдерге бара қалсаңыз, кез-келген адамның осы
уақыт мәселесіне келгенде тым сараң екенін байқайсыз. Өйткені олар уақыттан
ұтылған жағдайда көп нәрседен қағылатындықтарын жақсы біледі.
Жаратушының адам баласына берген баға жетпес, қайтып оралмас
құндылықтарының бірі – уақыт. Әркім дәм-тұзы таусылғанша өмір сүреді. Адам
өлгенде «уақыты бітті» дейді. Адам баласы үшін бұ дүниеде уақыттан қымбат
29
еш нәрсе жоқ. Уақыт – опасыз нәрсе. Жатсаң да, тұрсаң да бір тоқтамайды, өте
береді.
Уақыттың осы шағы алға қарай тоқтаусыз зымыраған сайын өткен шақ
ұзарып, келер шақ қысқара бередi. Ең қысқа уақыт – осы шақ. Адам үшiн осы
шақ дегенiмiз сағат та емес, минут та емес, тiптi секунд те емес, ол – жалғыз
ғана қас-қағым сәт. Шындығына келгенде, қас-қағым сәттiң өзi де осы шақ
болуға дәрменсіз. Мысалы, найзағайдың жарқылын бiр қас-қағым сәтке теңесек,
сол найзағай жарқылының да басталған, болған, аяқталған уақыттары бар.
Сөйтiп уақыт тiрi пенделердiң өмiр сүруi мен өлi табиғаттың бола алу шарты
ғана емес, ол – қандай бiр нәрсенiң, не құбылыстың кеңiстiкте бар болып
тұруын бiлдiретiн өлшемдердiң ең негiзгiсi. Немесе уақыт – пайда болу (жасалу)
мен туудың, өсiп-өну мен дамудың, тозып-ескiру мен қартаюдың, бұзылып
ыдырау мен өлудiң себеп-салдары.
Сөздік
уақыт – время
өркениет - цивилизация
найзағай – молния
қартаю – состариться
туу – родиться
даму – развитие
өлу – умереть
қас-қағым сәт – миг
құбылыс – явление
кеңiстiк – пространство
пайда болу – появиться
өсiп-өну – вырасти
бұзылып ыдырау – испортится, разложится
жаратушы – создатель
шындығына келгенде - в действительности
себеп-салдары – причины-следствия
тозып-ескiру – стареть, изнашивать
өлшем – мера, измерение
2-
тапсырма. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.
1.
Уақыт деген не?
2.
Уақыттың маңыздылығы қандай?
3.
Адам және уақыт байланысты ма?
4.
Уақыт адамға тәуелді ме?
5.
Сіз өз уақытыңызды бағалайсыз ба?
6.
Уақытпен санасу керек пе?
7.
Уақытты үнемдеу деген не?
3–
тапсырма. Берілген сөз тіркестерімен сөйлем құрастырыңыз.
Үлгі: Қазір демалуға уақыт жоқ.
Ақшалай құн, өмірлік капитал, әрбір сәт, ақшалай уақыт, кісінің кісілігі,
уақытты босқа өлтірмеу, даналық, ортақ, орынды пайдаланады, қанағат
тұтады, ақсүйектік, мойындамау, уақытты бағалай білу, тектілер қатары,
қадағалап отыру, уақытты сезіну, бағыт белгілеу, ең жаман дерт, еріншектікті
жеңу, іскерлер әлемі, ұлы мәртебелі уақыт, уақыттың шашылуы,
шығын,уақыт талабы, уақыт тапты, уақыт өткізді, уақыт болып қалды,
уақытты бағалау, уақытты пайдалану, уақыт қымбат, уақытша баға, уақытты
босқа өлтірме, уақытты үнемдеу.
30
4–
тапсырма. Берілген лексикалық тапсырманы орындаңыз.
а) қас-қағым сәт – фразеологиялық сөз тіркесіне синоним табыңыз;
ә) көп – сөзінің антонимін табыңыз;
б) нашар – сөзіне синоним табыңыз;
в) өмірден өтерінде – синонимін табыңыз;
г) емші – сөзінің синонимдерін табыңыз;
ғ) жақсы – сөзінің антонимін табыңыз;
д) бізді мазалауы тиіс – бұл сөйлемді тағы басқаша қалай айтуға болады?
е) ажар бере түсер едім – басқаша қалай айтуға болады?
ж) ертең – антонимін табыңыз;
з) басталу – антонимін табыңыз.
7-
САБАҚ
ГРАММАТИКА: Атау (именителный ), ілік (родительный) ,
табыс (винительный ), көмектес (творительный ) септіктер.
Именительный (атау) падеж отвечает на вопросы
кім? (кто?), не? (что?)
(кімдер? нелер?) - множ. число. Например: Әлібек (кім?), адамдар
(кімдер?), кітап (не?), кітаптар (нелер?) - окончаний нет.
Родительный (ілік) падеж обозначает принадлежность одного предмета
другому, т.е. становится обладателем предмета: Арманның досы - друг
Армана. Он отвечает на вопросы
кімнің? (кого?) ненің? (чего?). Обладатель
предмета принимает окончания –
тың, -тің, -ның, -нің, -дың, -дің и
становится перед обладаемым предметом, выступая в качестве определения.
После глухих согласных
-
тың, -тің
Серік-тің досы
После гласных и м, ң, н
-
ның, - нің
Әсем-нің досы
Во всех остальных случаях
-
дың, -дің
Анар-дың досы
Винительный падеж (табыс септік) в казахском языке отвечает на
вопросы
кімді? (кого?) нені? (что?) и обозначает предмет, на который
направлено действие.
После глухих согласных
-
ты, -ті
Кітап-ты
После гласных
-
ны, -ні
Бала-ны, әке-ні
Во всех остальных случаях
-
ды, -ді
Шам-ды, дәптер-ді
После притяжательных окончаний III лица
-
н
Атасы-н, әжесі-н
Личные местоимения в винительном падеже имеют следующую форму:
Единственное число
Множественное число
I
Мен – мені «меня»
II
Сен – сені «тебя»
C
із – сізді «Вас»
III
Ол – оны «его»
I
Біз – бізді «нас»
II
Сендер – сендерді «вас»
Сіздер – сіздерді «Вас»
III
Олар – оларды «их»
Творительный падеж (көмектес септік) отвечает на вопросы
кіммен? (с
кем?)
немен? (с чем?) и обозначает совместность действий, средство
передвижения, а также орудие или приспособление, при помощи которого
осуществляется действие.
31
После глухих согласных
-
пен
Иванов-пен, мектеп-пен
После гласных
-
бен
Қағаз-бен, көз-бен
Во всех остальных случаях
-
мен
Адам-мен, бор-мен
Личные местоимения в творительном падеже имеют следующую форму:
Единственное число
Множественное число
I
Мен – менімен «мной»
II
Сен – сенімен «тобой»
C
із – сізбен «Вами»
III
Ол – онымен «им»
I
Біз – бізбен «нами»
II
Сендер – сендермен «вами»
Сіздер – сіздермен «Вами»
III
Олар – олармен «ими»
1-
жаттығу. Көп нүктенің орнына ілік септігінің жалғауын қойыңыз.
Үлгі: Абай... өлеңдері тамаша! - Абайдың өлеңдері тамаша!
1.
Мұқағали... өлеңдері керемет! 2. Кітап...авторы әйгілі адам ба? 3.
Алматы...көшелері түзу және кең. 4. Базар...бағалары қымбат екен. 5.
Қазақстан... байлығы мол. 6. Дәптер... бетін аш. 7. Жұмыртқа... сарысы өте
пайдалы. 8. Кәрім...жұмысы өте ауыр. 9. Әсет...көмегі керек. 10. Айгүл...
мінезі қандай?
2-
жаттығу. Зат есімдерді табыс септігіне қойыңыз. Орыс тіліне
аударыңыз.
Үлгі: Би биле – Биді биле – «танцуй».
1
. Еден сыпыр. 2. Нан кес. 3. Қалам сұра. 4. Теледидар көр. 5. Шай әкел.
6
. Дәптер аш. 7. Кілем тазала. 8. Бор бер. 9. Жаттығу орында. 10. Қалам апар.
11
. Қол жу. 12. Ән айт. 13. Дастархан жаса. 14. Емтихан тапсыр. 15.
Ойыншықтар жина. 16. Қарындаштар сана. 17. Қағаз толтыр. 18. Пияз сат. 19.
Киім шеш.
3-
жаттығу. Көп нүктенің орнына табыс септіктің жалғауын жалғаңыз.
Үлгі: Сен о… тос. – Сеноны тос.
1
. Сен біз… тыңда. 2. Біз… жіберсін. 3. Сендер… қарсы алсын. 4. Ме.. тірке.
5
. Се… білсін. 6. Сіз… таныстырсын. 7. Олар… шығарып салсын. 8. Сіздер…
тексерсін. 9. Олар… атасын. 10. Ме… итерсін. 11. Олар… байласын. 12. О…
қойсын. 13. Сіздер… әкелсін. 14. Біз… жазсын.
4-
жаттығу. Көп нүктенің орнына көмектес септігінің жалғауын
жалғаңыз.
Үлгі: Егіншілер жерді трактор... жыртады. - Егіншілер жерді
трактормен жыртады.
1
. Стуңденттер кітаптар... кітапханаға өткізеді. 2. Мен қалам... жазып
отырмын. 3. Атам үйге ат... келеді. 4. Отынды балта... жар. 5. Біз қайық...
жүземіз. 6. Машина жол... келе жатыр. 7. Сен ауылға пойыз... бар. 8. Сәрсен
32
бор... жазады. 9. Ботқаны қасық... жейді. 10. Нанды пышақ... кеседі. 11. Жаңа
жылды ата – анамыз... қарсы аламыз. 12. Суретке жолдасым... түсейін.
5-
жаттығу. Қазақ тіліне аударыңыз.
1
.Поезжай в Астану с Ерланом. 2.Вы летите на самолете? 3.Посоветуйся со
взрослыми. 4.Давай поиграем с ребятами в мяч. 5.Познакомься с моим другом.
6
.Сходи с мамой в кино. 7.Ты не пьешь чай с молоком? 8.Он придет с учителем.
9
.Меруерт учится вместе с Айнур в одном классе. 10.Я работаю с бумагами.
11
.Познакомься с ними. 12.Сфотографируй его с нами. 13.Он пришел с нами.
14
.Вы с ними учитесь? 15.Попьем чай с тортом. 16.Отмечу день рождения с
друзьями. 17.Ты останешься дома с родителями. 18.Хочу познакомить тебя с
новым руководством.
6-
жаттығу. Сөз тіркестерін аударып, ілік септікте тұрған сөздерді
Достарыңызбен бөлісу: |