амын.  Мен аптасына бір рет ағама хат жаз а

64 
 
времени -
а,  образуется  суффикс -я (й+а=я);  Құямын –  я  наливаю 
(
құй+а+мын). Жаямын –  я  расстилаю  (жай+а+мын).  Біз  анда  қалам 
қоямыз. – Мы туда ручку кладём.       
Сүю –  слово  мягкое,  после  дополнительной -й добавляется  суффикс 
переходного времени -
е: Мен сенi сүйемiн. – Я тебя люблю.  
При  отбрасывании  суффикса  неопределённой  формы -
у, к глаголам оқу, 
есту,  ренжу,  даму,  қобалжу,  тану,  еру,  абыржу  присоединяются 
дополнительные -
ы или -i в  зависимости  от  твёрдости  или  мягкости  слова 
(
оқы,  естi,  дамы  и  т.д.),  поэтому  при  добавлении  суффикса  переходного 
времени -
й (ы+й или i+й) образуется суффикс -и: Қобалжиды – он волнуется 
(қобалжы+й+ды).   Ол  естидi –  он  слушает  (естi+й+дi).   Сен  ренжисiң – 
ты  обижаешься.  Мен  мектепте оқимын. –  Я  в  школе  учусь.   Сiз  оны 
танисыз ба? – Вы его знаете?       
  
Отрицательная  форма  переходного  глагола  образуется  при  помощи 
отрицательных 
суффиксов 
(-
ба/-бе,  -па/-пе,  -ма/-ме),  которые 
присоединяются  к  корню  глагола,  затем  следует  суффикс -
й и  личное 
окончание.  
Примеры: 
Ол ертең емтихан тапсыр+ма+й+ ды. – Он завтра экзамен не сдаёт.   
Сен келер аптада ауылға жүр+
ме+й+сің. – Ты на следующей неделе в аул не 
поедешь.   
   
Мен бүгiн хат жаз+ба+й+мын. – Я сегодня не буду писать письмо.    
Мен қатты алма же+ме+й+мiн. – Я твёрдые яблоки не ем.      
Сіз сүт қосып шай iш+пе+й+сіз бе? – Вы чай с молоком не пьёте. 
Вопросительные предложения. 
В  переходном  времени  при  образовании  вопросительных  предложений 
есть  один  нюанс:  когда  задаются  общие  вопросы  (с  вопросительными 
частицами)  в  3-ем  лице  единственного  и  множественного  числа  часто  не 
добавляются окончания -
ды/-дi (но могут и добавляться). 
 
Примеры:  
Алма театрға бара ма? – Алма в театр идёт? 
Ол ертең емтихан тапсыра ма? – Он завтра экзамен сдаёт?      
Алмас  келер  аптада ауылға жүре ме? –  Алмас  на  следующей  неделе  в  аул 
едет?      
Ол жұмыстан ерте қайта ма? – Он с работы рано вернётся?      
Алма  дүкеннен азық-түлiк  ала ма? –  Алма  в  магазине  (из  магазина) 
продукты возьмёт?      
Олар кешке теледидар көре ме? – Они вечером телевизор будут смотреть?   
Ол  таңғы ас дайындайды ма? – Она обед приготовит?  
Запомните!!! 
НАРЕЧИЕ 
Ауыспалы 
келер шақ 
Ауыспалы 
осы шақ 
кешке, ертең,  ендігі жылы, түстен кейін, 
бір сағаттан кейін, ертең таңертең, түнде 
әрқашан, ешқашан, әдетте, әркім, ешкім, 
ешадам, әржерде, ешжерде, күнде, ылғи, кейде 

65 
 
Важно  помнить,  что  если  основа  глагола  в  неопределённой  форме 
заканчивается  на  согласные 
г,  ғ,  б  (например,  кешiгу  (опаздывать),  шығу 
(выходить),  тебу  (кататься)),  то  при  добавлении  отрицательных  частиц 
отбрасывается  суффикс- 
у и  звонкие согласные г, ғ, б переходят в глухие к, 
қ, п.  
Например:  
кешi
гедi – опаздывает, кешiкпейдi – не опаздывает, 
шы
ғады - выходит, шықпайды – не выходит, 
те
бедi – катается, теппейдi – не катается.   
    
Таблицы с примерами:  
  
 
Мен 
 
Біз 
 
Сен 
 
Сендер 
 
Сіз 
 
Сіздер 
 
Ол, Олар  
 
жазу 
жазамын 
жазамыз 
жазасың 
жазасыңдар  
жазасыз 
жазасыздар 
жазады 
 
көру 
 
көремiн 
 
көремiз 
 
көресiң 
 
көресiңдер  
 
көресiз 
 
көресiздер 
 
көредi 
 
төлеу 
 
төлеймiн 
 
төлеймiз 
 
төлейсiң 
 
төлейсiдер  
 
төлейсiз 
 
төлейсiздер 
 
төлейдi 
 
оқу 
 
оқимын 
 
оқимыз 
 
оқисың 
 
оқисыңдар  
 
оқисыз 
 
оқисыздар 
 
оқиды 
 
есту 
 
естимiн 
 
естимiз 
 
естисiң 
 
естисiңдер  
 
естисiз 
 
естисiздер 
 
естидi 
 
қою 
 
қоямын 
 
қоямыз 
 
қоясың 
 
қоясыңдар  
 
қоясыз 
 
қоясыздар 
 
қояды 
 
Отрицание:  
  
 
Мен 
 
Біз 
 
Сен 
 
Сендер 
 
Сіз 
 
Сіздер 
 
Ол, 
Олар  
 
көру 
көрмеймiн 
көрмеймiз 
көрмейсiң 
көрмейсiңдер 
көрмейсiз 
көрмейсiздер 
көрмейдi 
  
төлеу 
төлемеймiн 
төлемейiз 
төлемейсiң 
төлемейсiңдер 
төлемейсiз 
төлемейсiздер 
төлемейдi 
 
оқу 
оқымаймын 
оқымаймыз 
оқымайсың 
оқымайсыңдар 
оқымайсыз 
оқымайсыздар 
оқымайды 
  
есту 
естiмеймiн 
естiмеймiз 
естiмейсiң 
естiмейсiңдер 
естiмейсiз 
естiмейсiздер 
естiмейдi 
 
қою 
қоймаймын 
қоймаймыз 
қоймайсың 
қоймайсыңдар 
қоймайсыз 
қоймайсыздар 
қоймайды 
 
1-
жаттығу. Көп нүктенің орнына ауыспалы шақтың жұрнағын және 
жіктік жалғауын қойыңыз. Болымсыз түрге айналдырыңыз. 
Үлгі: Мен бар…. Мен барамын.Мен бармаймын. 
 
Сен  кел...,  сіздер  ренжі...,  сіз  қара...,  мен  қара...,  ол  бол...,  сен  тан...,  біз 
ұнат...,  олар  көмектес...,  мен  ойна...,  сіздер  бер...,  ол  ест...,  сен  жаз...,  олар 
демал...,  мен  көрін...,  біз  шақыр...,  ол  биле...,  сендер  айт..., 
біз келіс..., мен оқ..., олар ойла..., сіз түсін..., сендер көр..., ол соғ..., сіз отыр..., 
сен же..., біз дайындал..., сіздер таб..., мен жина..., ол сөйле...  
 
2-
жаттығу.  Көп  нүктенің  орнына  төменде  берілген  сөздердің 
керектісін таңдаңыз.  
1
. Мен … далада қыдырамын.   2. Сіз … қазақша сөйлейсіз бе?   3. Менің 
ағам … үйлен... . 4. Сен … неге тыңдамайсың. 5. Кітап дүкенінде … жақсы 
кітаптар  сатылады.     6.  Сендер  …  киноға  барасыңдар  ма?  7.  Сіз  …  жазда 

66 
 
теңізге барасыз ба?   8.Сенің … шешең театрға бар ма?   9.Мен … шашымды 
жуамын.   10.Ақтауға дейін поезд … он сағат жүреді.  
Керекті  сөздер:  күн  сайын,  әрқашан,  келесі  жылы,  ешқашан,    кейде, 
ертең, әдетте, кешке, күнде, ертең. 
 
3-
жаттығу. Сөйлемдерді аударыңыз және шақ түрін анықтаңыз. 
1
.Мен  қазақ  тілі  сабағында  көп  жазамын.  2.Сіз  бүгін  диванда 
ұйықтайсыз.  3.Сен  қазақша  жақсы  сөйлейсің. 4.Біз  кешке  достарымызбен 
теледидар  көреміз.  5.Олар  жексенбіде  тауға  шығады.  6.Сендер  қазақ 
тілін үйренесіңдер. 7.Мен  күнде  сағат  алтыда оянамын.  8.Уайымдамаңыз, 
ертең кешікпей келемін. 9.Бiз жанұямызбен сағат сегiзде кешкi асты iшемiз. 
10
.Айтыңызшы, сіз қай пәтерде тұрасыз?  
 
4-
жаттығу. Қазақ тіліне аударыңыз. 
1
.Я в следующем году буду хорошо учиться. 2.Он завтра сдаёт экзамен.   
3
.Вы в этом месяце улетаете домой. 4.Мы послезавтра пишем диктант.  5.Ты 
на  следующей  неделе  поедешь  в  аул.  6.Когда  у  неё  будет  свободное 
время?  7.Спектакль  во  сколько  начнётся?  8.Завтра  что  делать  будем? 9.Ты 
какое платье наденешь?  10.В командировке сколько дней будете?  
 
5-
жаттығу. 
Сөйлемдегі 
сөздерді 
орын 
тәртібі 
бойынша 
орналастырыңыз. 
1.
Мен  жақсы  келер  жылы  оқимын. 2.Ол  тапсырады  ертең 
емтихан.  3.Сіздер үйге осы айда  ұшасыздар. 4.Біз  диктант ертең жазамыз. 
5
.Сен 
ауылға келер 
аптада жүресің. 
6
.Оның 
қашан 
бос 
уақыты болады? 7.Спектакль  қаншада  сағат  басталады? 8.Ертең  iстейміз 
не? 9.Сен көйлек киесiң қандай?  10.Iссапарда  боласыңдар неше күн?    
 
 6-
жаттығу. Жақшаны ашып, аударыңыз. Шақ түрін анықтаңыз.  
1.
Олар  келесі  аптада  емтихан  (сдать).   2.Мұрат  ылғи  кітапханада 
(сидеть).  3.Білуімше,  ол  жұмысын  бір  аптадан  кейін  (сдать).  4.Сіздіңше,  ол 
қазір  еш  жерде  (не  работать)  ме? 5.Біздің  университет  осы  аптада  наурыз 
тойын  (праздновать).  6.Алма  құймақты немен  жақсы  көреді? 7.Жаман  сөз 
(доводить  до  слёз),  жақсы  сөз  (утешать). 8.Биыл  егін  мол  (будет). 
9.
Күзде ағаштың жапырақтары (падать).  10.Көктемде жер  жылынады.  11.Біз 
кітапханада сабақ (учить). 12.Айгүл мың бұралып жақсы (танцевать).   
 
7-
жаттығу. Сөйлемдерді болымсыз түрге айналдырыңыз. 
1
.Ол  үнемі  таңертең    дене  шынықтыру  жаттығуын  жасайды.  2.  Балалар 
таңертеңгі  астарын  жейді.  3.  Жұмысшылар  асханадан  түстенеді.  4.Олар 
күнделікті бір уақытта жұмыстан қайтады.  5. Біз ертең  тамаша кино көруге 
барамыз.  6.Жазда отбасымызбен қара теңізге демалуға барамыз.  7.Мен қазақ 
тілі  курсына  бармын.  8.Қазақ  тілін  жақсы  меңгеру  мақсатында,  қосымша 
әдебиеттер  көп  оқимын.  9.Қазақ  тілі  пәні  бірінші  сыныптан  бастап 

67 
 
оқытылады.  10.Менің  досым  қазақ  салт-дәстүрі    туралы  көптеген  қызықты 
мәліметтерді біледі.  
 
8-
жаттығу. Диалогты жалғастырыңыз. 
1. - 
Мадина, жазғы демалысыңда қайда барасың? 
- 
Биыл  жазғы  демалысымды  шетелде  өткізетін  шығармын.  Өзің  қайда 
барасың Гүлнұр? 
- 
Менің де Анталияда да, Кипрде де, Мысырда да болғым келеді, ауылға да 
барғым келеді. Қысқасы, әлі білмеймін. 
 
2. - 
Сіз спортпен айналысасыз ба? 
- 
Таңертең жаттығу ғана жасаймын. 
- 
Мен үлкен теннисті жақсы көремін. Ал сіз ше? 
 
9-
жаттығу. Қазақ тіліне аударыңыз.  
1
.Я всегда  пишу сестре письмо. 2.Вы иногда на диване спите.  3.Ты по-
казахски  говоришь  хорошо.   4.Мы  по  вечерам  телевизор  смотрим.  5.Вы 
казахский  язык  учите. 6.Я  каждое  утро  в  шесть  часов  просыпаюсь. 7.Мы  в 
восемь  часов  ужинаем.  8.Вы  в  какой  квартире  живёте?  9.Вы  по-русски 
разговариваете? 10.Я по-русски хорошо понимаю, но плохо говорю.    
 
ЛЕКСИКА: Қоғамдық көлік 
 
1-
тапсырма. Мәтінді аударыңыз, жаңа сөздерді есте сақтаңыз. 
Қоғамдық көлік 
Қоғамдық  көлік  -  қала  халқы  үшін  арзан  және  ыңғайлы  жолаушы  көлік 
болып табылады. Алматы қаласынада қоғамдық көліктер қатарына автобус, 
троллейбус,  трамвай,  метро  жатады.  Әр  қоғамдық  көліктің  арнаулы 
маршруты  болады.  Қоғамдық көлікті жүргізушісінің де, жолаушысының да 
өз  этикеті  болады,  яғни  қоғамдық  көлікте  жүрудің  өзіндік  ережесі  бар. 
Мысалы,  көлікке    кіре  берісте  мүгедек  адамдарды,    әйелдерді,  балаларды, 
егде  адамдарды  бірінші  өткізіп  жіберу  –  үлкен  мәдениеттіліктің  және 
тәрбиеліліктің  белгісі.  Жолаушылар  көлікке  артқы  есіктен  кіріп,  алдыңғы 
есіктен  шығу  қажет.  Қала  тұрғындарының  шамамен  65  пайызы  қоғамдық 
көлікті  пайдаланады.  Сондықтан  да  қоғамдық  көлікті  пайдаланудың 
ережесінің болуы және оны ұстанудың маңызы зор.  
Көлік  арнаулы  жерде,  яғни  аялдамада  ғана  тоқтайды.  Қоғамдық  көлік  
жолаушының  өтініші  бойынша,  кез-келген  жерде  тоқтай  алмайды.  Өйткені 
Қоғамдық  көлік  жүргізудің  өз  тәртібі  бар.  Қоғамдық  көлік  жүріп  бара 
жатқанда, жүргізушімен сөйлесуге немесе оны алаңдатуға болмайды, өйткені 
бұл  жол  апатына  апарып  соғудың  себебі  болып  табылуы  мүмкін.  Көлікте 
тұрғанда  тұтқадан  ұстап  тұру  қажет.  Әдетте  кез-келген  қоғамдық  көлікте 
жүкті  әйелдерге,  балалы  әйелдерге,  мүгедек  және  егде  адамдарға  арналған 

68 
 
орын  болады.    Егер  ондай  арнаулы  орын  болмаған  күннің  өзінде  де  оларға 
тұрын  орын  беру  әуелі  әдептіліктің  белгісі  және  де  жолаушылардың  жүру 
ережесін сәйкес болып табылады. Қоғамдық көлікте жүрудің ережелері: 
- 
Көлікке отырарда егде адамдарға, балалы әйелдерге, мүгедек адамдарға, 
жүкті әйелдерге жол беру. 
- 
Көлікте  егде  адамдарға,  балалы  әйелдерге,  мүгедек  адамдарға,  жүкті 
әйелдерге орын беру. 
- 
Көлікте шулауға (қатты сөйлеуге, ұрсысуға) болмайды. 
- 
Жүргізушіге кедергі жасауға болмайды. 
- 
Өзімен бірге жанғыш заттарды алып жүруге болмайды. 
- 
Есікке сүйеніп тұруға болмайды. 
- 
Көлікте тұрғанда тұқадан ұстап тұру керек.  
- 
Жолақысын уақытысында төлеу керек.  
 
Сөздік 
қала халқы – жители города 
арзан - дешевый 
ыңғайлы - удобный 
жолаушы - пассажир 
арнаулы - специальный 
жүргізуші – водитель  
ереже - правила 
егде адам – пожилой человек 
тұтқа - поручни 
мүгедек адам – инвалид 
мәдениеттілік - культурность 
тәрбиелілік - воспитанность 
алаңдату - отвлекать 
қоғамдық көлік - общественный транспорт 
жүкті әйел – беременная женщина  
балалы  әйел – женщина с ребенком 
орын беру – уступить место   
әдептілік - вежливость 
сәйкес - соответственно  
 
 
2-
тапсырма. Сұрақтарға мәтін бойынша жауап беріңіз. 
1
.Қоғамдық көлік  дегенді қалай түсінесіз? 
2
.Өзіңіз қоғамдық көлікпен жүресіз бе? 
3
. Алматы қаласының қоғамадық көлігі туралы не ойлайсыз? 
4
. Қоғамдық көлікте тәртіп бұзушыларға қандай жаза қолданады? 
5
.Өзіңіз қоғамдық көліктің қандай болғанын қалар едіңіз? 
 
3-
тапсырма.  Берілген  сөз  тіркестерін  аударыңыз  және  түсіндірме 
сөздік жазыңыз. 
Қоғамдық  көлік,  қала  халқы,  Алматы  қаласындағы  қоғамдық  көліктері, 
қоғамдық көлікті жүргізуші, өзіндік ереже, мүгедек адам, жүкті әйел, балалы 
әйел,  егде  адам,  артқы  есік,  алдыңғы  есік,  қала  тұрғындары,  арнаулы  жер, 
жолаушының  өтініші,  жол  апаты,  тұтқадан  ұстап  тұру,  орын  беру, 
әдептіліктің белгісі, жолаушылардың жүру ережесі. 
 
4-
тапсырма. Сөздерді сәйкестендіріп, сөз тіркесін жасаңыз. 
қоғамдық  
қаласы 
қала  
өтініші 
алматы  
есік 
мүгедек  
адамдар 

69 
 
артқы  
көлік 
арнаулы  
әйел 
жүкті  
халқы 
жолаушының  
орын 
 
5-
тапсырма. Көп нүктенің орнын мәтіннен толтырыңыз.  
1.
Қоғамдық  көлік  жүріп  бара  жатқанда,  жүргізушімен  ...    немесе  оны  ... 
болмайды.  2.Көлікте  тұрғанда  ...  ұстап  тұру  қажет.  3.Әр  қоғамдық  көліктің 
арнаулы  ...    болады.    4.Қоғамдық  көлікті  ...  де,  ...  да  өз  ...  болады,  яғни 
қоғамдық көлікте жүрудің өзіндік ... бар. 5.Жолаушылар көлікке ... ... кіріп, ... 
... шығу қажет. 6.Қоғамдық көлік - қала халқы үшін ... және ... жолаушы көлік 
болып табылады. 7.Көлік ... жерде, яғни ... ғана тоқтайды. 8.Қоғамдық көлік  
жолаушының өтініші бойынша, ... жерде тоқтай алмайды, өйткені қоғамдық 
көлік жүргізудің ... ...  бар.  
 
6-
тапсырма. Диалогтарды  жалғастырыңыз. 
1. - 
Кешіріңіз, сізден сұрауға болар ма екен? 
- 
Иә, әрине сұраңыз. 
- 
Орталық базарға дейін қандай көліктер жүреді? 
- 
Ой, орталық базарға дейін автобустар да , троллейбустар да жүреді-ғой. ... 
 
2.  - 
Сен  қалай  ойлайсың,  Шымкент  қаласына  дейін  автобуспен  барған 
ыңғайлы ма әлде пойыздбен барған ыңғайлы ма? 
- 
Мен  үшін  поезд  ыңғайлы  болар  еді.  Бірақ  жастардың  көбісі  автобуспен 
жүргенді ұнатады-ғой.  
- 
Қандай көлікпен жүрсем, уақыттан ұтамын. 
- 
Автобус 12 сағат, ал поезд 14 сағат жүреді. ... 
 
 
15-
САБАҚ
 
 
ГРАММАТИКА: Етістіктің аналитикалық формасы  
Аналитическая  форма  глагола  состоит  из  двух  и  более  компонентов, 
основного  и  вспомогательных  глаголов.  Аналитическая  форма  глагола 
только  в  сочетании  с  основным  глаголом  выражает  конкретные  действия. 
Основной  глагол  имеет  форму  при  помощи  суффиксов  деепричастия  и 
причастия: күл+е беру; тіcте+п алу; ұйықта+п қалу; құла+п қала жаздау; 
сүрініп құла+й жаздап қалу. 
 
Например: 
бер - в смысле «продолжай» или 
«начинай» делать что-то 
кел - в смысле «сходи», чтобы сделать 
что-то 
айта бер - говори 
қарай бер - продолжай смотреть 
істей бер - продолжай делать 
барып кел - сходи 
алып кел - принеси 
көріп кел - посмотри 

70 
 
сөйлесе бер - продолжай разговаривать 
жей бер - продолжай кушать 
жата бер - лежи 
келе бер - приходи 
шығарып салып кел - проводи 
ескертіп кел - предупреди 
айтып кел – скажи 
 
кет - в смысле «сделай что-либо»,  
прежде чем уходить 
шық - в смысле «сделай что-либо»,  затем 
выйди 
айтып кет – скажи 
ескертіп кет – предупреди 
демалып кет – покушай 
тапсырып кет – сдай 
алып шық – вынеси (возьми и выходи) 
тапсырып кет – сдай 
сөйлесіп шық – сходи поговори 
айтып шық – до конца скажи 
жүр - в смысле «постоянно или 
регулярно» делать что-то 
бастау – в смысле начинать делать чего-
либо  
алып жүр – носи  
қарап жүр – смотри  
дайындалып жүр – готовься 
жаттап жүр – учи наизусть 
жаза баста – начинай писать 
қарай баста – начинай смотреть 
оқи баста – начинай читать 
жасай баста – начинай делать  
Отрицательные суффиксы могут присоединяться как к основному, так и к 
вспомогательному  глаголу,  а  иногда  и  одновременно:  и  к  основному,  и  к 
вспомогательному:  сөйлеп  қоймады  «не  переставал  говорить»  –  cөйлемей 
қойды«так и не заговорил» – сөйлемей қоймады «не мог не высказаться». 
 
Кроме отрицательных суффиксов -
ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе в образовании 
отрицательной  формы  глагола  принимают  участие  и  отрицательные  слова 
жоқ  и  емес.  Они,  как  правило,  всегда  стоят  в  конце  предложения  и 
принимают личные окончания глагола: Мен оны көрген жоқпын. – Мен оны 
көрген емеспін. 
Между  двумя  формами  имеется  различие.  Емес  имеет  значение  более 
категоричного и полного отрицания, чем жоқ: Мен оны көрген жоқпын. «Я 
его не видел». – Мен оны көрген емеспін. «Я его совсем не видел».
 
Примечание: 
Количество  вспомогательных  глаголов  может  достигать  и  четырех:  сүрініп  барып 
құлай  жаздап  қалу.  В  этом  случае  вспомогательные  глаголы,  следующие  за  основным, 
принимают  суффиксы  деепричастия  -
ып/-іп/-п  и  -а/-e/-й.  Личные  окончания  глагола 
присоединяются к основе последнего вспомогательного глагола: Мен соңғы автобустан 
қалып қоя жаздадым. «Я чуть не отстал от последнего автобуса». Сен осылай күліп тұра 
бересің бе? «Ты так и будешь здесь стоять и смеяться?» 
 
1-
жаттығу.  Көп  нүктенің  орнына  «жүр»,  «жатыр»,  «жібер»,  «алды», 
«қалды», «бастау» көмекші етістіктерін қойыңыз. 
1
.  Торғай  балапандарына  тамақ  тасып  ...  .2.Ол  қатты  жүгіріп  бара  ...  . 
3
.Әсия  әже  балаларына  ет  беріп  ...  .  4.Ашулы  әкесі  үстелді  жұдырығымен 
қойып  …  .  5.  Мен  өзіме  керекті  ақпаратты  жазып  …  .  6.Халықаралық 
конференцияға  еліміздің  жастары  белсенді  түрде  қатысып  …  .  7.Аулада 
балалар асық ойнап … . 8.Студенттер аудиторияда лекцияны жаза … .  
 

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: