Учебно-методическое пособие для студентов-бакалавров базового уровня владения казахским языком всех направлений подготовки Филиала. / Г. Т

56 
 
жарық 
Жазушы 
өнер 
Сөз 
жер 
Академиясы 
қазақ 
Жол 
негізін 
Сыншы 
көркем 
Қайраткері 
өлмес 
Романист 
 
 
4- 
тапсырма. Сөйлемдерді толықтырыңыз. 
1
.  М.Әуезов    -  ..., ..., ..., ..., ..., ..., ..., ..., ... . 2.  М.Әуезов  ...,  ...,  ...,  ... 
жазған.  3.  Ғалым    тамаша  ...,  ...  жасаған,  ...  жариялаған,  ...  жүргізген,  ... 
құрастырған, ... дәріс берген. 5. Жазушы ... образын бейнелеп, ... трагедиясын 
жазған.  6.  ...  трагедиясы    -  әдебиетшінің  тұңғыш  шығармасы.  7.  Қаламгер 
барлығы ... пьеса жазды. 8. Ғалым ... жанрының негізін салушы. 9. Талантты 
..., білгір ..., қоғам ...  соңына өлмес ... қалдырды. 10. «Абай жолы» ... кеңес 
әдебитінің ... шығармасы.  
 
5-
тапсырма. Қарсы пікір айтыңыз.  
Үлгі:  М.Әуезов  қазақ  халқының  белгілі  әртісі.  Жоқ,  М.Әуезов  қазақ 
халқының белгілі жазушысы, қоғам қайраткері. 
 
1
. М.Әуезов – қырғыздың әйгілі жазушысы. 
2
. М.Әуезов -  филология ғылымдарының кандидаты. 
3. 
М.Әуезов музыка жазған. 
4
. «Абай жолы» роман-эпопеясын белгісіз ақын жазған.  
5
. М.Әуезовтың қазақ драматургиясына қосқан үлесі жоқ. 
6
. М.Әуезов соңына ешқандай мұра қалдырған жоқ. 
7
. М.Әуезов аудармамен айналыспаған. 
8
. М.Әуезовтың еңбегін ешкім бағаламаған. 
9
. М.Әуезов жоғары оқу орындарында дәріс оқымаған.  
10
. М.Әуезов миллиондаған оқырмандарға «Ер төстік» арқылы өзбек халқын 
танытты. 
 
6-
тапсырма.  Берілген  сөздермен  және  сөз  тіркестерімен  сөйлем 
құрыңыз. 
Көркем  сөз,  қазақ  әдебиеті,  сахна,  көрнекті  шығарма,  негізін  салушы, 
қоғам  қайраткері,  қаламгер,  көңіл  бөлу,  еңбекқорлық,  оқырман,  зерттеу 
жұмыстары, әдебиет тарихы, аударма жасау, дәріс. 
 
7-
тапсырма. Мәтіндегі етістіктерді тауып, шақ формасын анықтаңыз.  
 
8-
тапсырма. Келесі сөздерге сөзжасамдық талдау жасаңыз. 
Қазақтың, 
шығармашылық, 
жариялаған, 
шығармаларында, 
еңбекқорлығының,  ғажайып,  жұмыстарын,  тақырыптарға,  миллиондаған, 
бейнелеуге, талантты, тамаша, адамдарының, шыңына. 

57 
 
9-
тапсырма. Мәтіннен тірек сөздерді теріп жазыңыз. Оларды қолдана 
отырып, мәтінді мазмұндаңыз.  
 
 
13-
САБАҚ 
 
ГРАММАТИКА: Нақ осы шақ  
Нақ  осы  шақ  (собственно-настоящее  время) обозначает  действие, 
совпадающее  с  моментом  речи.  Собственно-настоящее  время  отвечает  на 
вопросы: 
не  істеп  отыр?  не  істеп  тұр?  не  істеп  жатыр?  не  істеп  жур?  (что 
делает?) 
Собственно-настоящее  время  имеет  две  формы:  простую  (жай)  и  сложную 
(күрделі). 
а)  простое  настоящее  время  бывает  только  у  четырех  глаголов  (глаголы 
состояния): отыр  (сидеть,  сиди), жүр  (ходить,  ходи), жатыр (лежать, 
ложись), которые  в  отличие  от  других  глаголов,  непосредственно  принимают 
личные окончания (как и именные части речи); 
б)  сложное  настоящее  время  состоит  из  основного  глагола,  который 
принимает форму деепричастия -
п, -ып, -іп, -а, -е, и одного из вышеназванных 
глаголов отыр,  тұр,  жатыр,  жүр,  но  при  этом  личные  окончания 
присоединяются к вспомогательному глаголу. 
 
-
ып 
-
іп 
-
п 
-
а 
-
а 
 
отыр 
 
 
+ личные окончания 
основа глагола  + 
 
+ 
тұр 
жатыр 
 
 
жүр  
 
Пример: 
І.Мен 
жаз+ 
ып 
отыр+ 
мын 
ІІ.Сен  
көр+ 
іп 
тұр+ 
сың 
    
Сіз 
тыңда+ 
п 
жатыр+ 
сыз 
ІІІ.Ол 
оқы+ 
п 
Жүр 
 
 
Мен  кітап  оқып  отырмын.  -  Я  читаю  книгу.  Сен  жазып  тұрсың.  -  Ты 
пишешь. Мен үйге бара жатырмын. - Я иду домой. Самат маған келіп жүр - 
Самат заходит ко мне. 
Деепричастие  образуется  путем  прибавления  к  корню  глагола 
суффиксов -
іп,  -ып,  -п. Если  корень  оканчивается  на  согласный,  то 
ставится  -
іп, -ып; если на гласный, то - это -п. Например, жазу – жаз-ып, 
келу – кел-іп, сөйлеу – сөйле-п. 
В  зависимости  от  того,  какой  из  четырех  вспомогательных  глаголов 
используется,  форма  сложного  настоящего  времени  приобретает  различные 
смысловые оттенки, главным образом, видового характера. 

58 
 
1.
 
Отыр указывает на то, что действие происходит в данный момент речи 
(сидя): Әділ  кітап  оқып  отыр.  -  «Адиль  читает  книгу».  Кәрім  шай  ішіп 
отыр. – «Карим пьет чай». 
2.
 
Жатыр  придает  действию  постоянный  характер  и  указывает  на 
длительность: Оля институтта оқып жатыр. - «Оля учится (продолжает 
учиться) в институте». Мен келе жатырмын. - «Я иду (продолжаю идти)». 
3. 
Тұр  придает  действию  характер  повторения,  указывая  на  то,  что 
действие происходит в данный момент речи (стоя): Екі адам сөйлесіп тұр. –
«
Два человека разговаривают (стоя)». Ол маған қарап тұр. – «Он смотрит 
на  меня  (все  это  время)».  Сен  маған  келіп  тұр.  –  «Заходи  ко  мне 
(регулярно)». 
4. 
Жүр,  так  же,  как  жатыр  указывает  на  постоянный  характер  действия 
или  его  повторяемость:  Оля  институтта  оқып  жүр.  –  «Оля  учится 
(продолжает  учиться)  в  институте».  Самат  маған  келіп  жүр.  –  «Самат 
заходит ко мне». 
 
ПлшрндшгедлорП    Примечание                                                                   
 
Примечание! 
К  глаголам 
бар,  кел,  апар,  әкел  прибавляются  суффиксы -а, -е + 
вспомогательный глагол 
жатыр. 
Например: 
Мен  кітапханаға бара жатырмын.               Я иду в библиотеку. 
Сен университетке келе жатырсың ба?        Ты идешь в университет?
 
Отрицательная форма собственно-настоящего времени (нақ осы шақ 
формасының болымсыз түрі): 
1.  Образуется  в  сочетании  со  словом 
жоқ (нет,  не).  При  этом 
вспомогательные  глаголы  употребляются  в  форме  причастий  на -ғ
ан/-ген, -
қан/-кен, а слово жоқ принимает личные окончания.  
Например: 
Мен жазып отырған жоқпын.                 Я не пишу. 
Сен жазып отырған жоқсың.                  Ты не пишешь. 
Сiз жазып отырған жоқсыз.                    Вы не пишете. 
Ол жазып отырған жоқ.                          Он не пишет. 
2.  Образуется  с  помощью  отрицательных  суффиксов  -
ба/-бе,  -па/-пе,  -
ма/-ме, которые присоединяются к основе глагола в соответствии с законами 
сингармонизма и прогрессивной ассимиляции.  
Например: 
Мен жазбай отырмын.                              Я не пишу. 
Сен  жазбай отырсың.                              Ты не пишешь. 
Сiз жазбай отырсыз.                                Вы не пишете. 
Ол  жазбай отыр.                                     Он не пишет. 
Бiз жазбай отырмыз.                               Мы не пишем. 
Сендер жазбай отырсыңдар.                  Вы не пишете. 
Сiздер жазбай отырсыздар.                   Вы не пишете. 
Олар жазбай отыр.                                Они не пишут
.
 

59 
 
1-
жаттығу. Сөйлемдерді оқып, жаттығыңыз. 
1
. Мен бастықта (мектепте, үйде, орындықта) отырмын. 
2
. Олар далада (аулада, сахнада, есіктің алдында) тұр. 
3. 
Сен төсекте (еденде, диванда, жерде) жатырсың. 
4
. Сендер  саябақта (аулада, базарда, жағажайда) жүрсіңдер. 
 
2-
жаттығу. Сөйлемдерді аударыңыз. 
1.
Книга лежит на столе. 2.Читатели сидят в библиотеке. 3.Рабочий стоит 
у  станка.  4.Они  ходят  на  улице.  5.Сакен  лежит  в  больнице.  6.Сотрудники 
сидят  у  начальника.  7.Они  стоят  на  остановке.  8.Дети  играют  во  дворе. 
9.
Студенты успешно сдают экзамены. 
 
3-
жаттығу. Сөйлемдерді болымсыз түрге айналдырыңыз.  
1.
Біз  Оңтүстікке  қарай  бара  жатырмыз.  2.Сендер  білім  жинап 
жатырсыңдар. 3.Ұшақ ұшып бара жатыр. 4.Сендер егін жинап жатырсыңдар. 
5.
Сіз  кітап  оқып  тұрсыз.  6.Балалар  саябақта  жүгіріп  жүр.  7.Олар  соғыс 
ардагерімен  әңгімелесіп  отыр.  8.Аспаз  ас  пісіріп  тұр.  9.Мұғалім  сабақ 
түсіндіріп жатыр. 10.Әнші сахнада ән айтып жатыр.  
 
4-
жаттығу.  Жақшаны ашып, аударыңыз. 
1
.Күзетші  дүкенді  (охраняет).  2.Әнші  сахнада  (поет).  3.Күйші 
домбырамен(играет).  4.Биші  мың  бұралып  (танцует).  5.Шашатараз  шаш 
(стрежет).  6.Тігінші  көйлек  (шьет).  7.Аспаз  тамақ  (готовит).  8.Жүргізуші 
автобус (ведет). 9.Бастық бұйрық (пишет). 10.Мұғалім дәріс (читает). 
 
5-
жаттығу. Сұрақтарға жауап беріңіз. 
1.
Ол  кімде  отыр?  2.Балықшы  не  істеп  отыр?  3.Қызметкерлер  не  істеп 
жүр? 4.Сізқайда жүрсіз? 5.Әріптесіңіз не істеп жатыр? 6.Достарыңыз не істеп 
жатыр? 7.Күзетші не істеп тұр? 8.Әнші не істеп тұр? 
 
6-
жаттығу. Қалып етістіктерді қойыңыз. 
1.
Мен  орындықта  (жиналыста,  үстелде)  ... .2.Кітап  сөреде  (партада, 
үстелде)  ... .3.Адамдар  аулада  (далада,  стадионда)  ... .4.Студенттер  есіктің 
алдын (аулада, университеттің алдында)  ... . 
 
7-
жаттығу.  Көп нүктенің орнына керек етістіктерді таңдаңыз. 
1.
Біз  емтиханға  …….отырмыз.  2.Сендер  аулада  …….тұрсыңдар.  3.Мен 
саябақта  алма  ағашының  гүлдеуін  …  тұрмын.  4.Сендер  ыдыс-аяқты  … 
жатырсыңдар.  5.Студенттер  жарысқа  …  жүр.6.Біз  үйімізді  ...  жатырмыз. 
7.
Әкем  жаңа  келген  газеттерді  ...  жатыр.  8.Біз  саябақта  …  жүрміз.9.Далада 
себелеп жаңбыр … тұр.10.Бақыт өзеннің жағасында кітап…..отыр 
Керекті  сөздер:  жуу,  дайындалу,  жинау,  оқу,  дайындалу,  ойнау, 
тамашалау қыдыру, жауу, оқу. 
 

60 
 
8-
жаттығу. Сұрақтарға жауап беріңіз. 
1.
 
Біз қазақ тілі сабағында қазақ тілінде сөйлесіп отырмыз, ал Сіздер ше?  
2.
 
Сен сөйлемді тақтаға жазып тұрсың, ал Әрсен ше?  
3.
 
Берік морфологиялық талдау жасап отыр, ал Ерлан ше?  
4.
 
Ұстазымыз студенттердің үй жұмысын тексеріп жатыр, ал студенттер ше?  
5.
 
Арман өлең жаттап отыр, ал Майра ше?  
6.
 
Бізде қазақ тілі сабағы  қызық өтіп жатыр, ал сіздерде ше?   
 
9-
жаттығу. Сөйлемдерді аударыңыз. 
1
.  Ты  меня  не  слушаешь.  2.Мой  лучший  друг  учится  в  университете. 
3.
Мой  брат  прощает  её.  4.Вы  открываете  дверь.  5.Мы  вас  долго  ждем.  6.Я 
Вас внимательно слушаю. 7.Твой тренер едет в Москву. 8.Ты сидишь у нас в 
гостях. 9.Вы провожаете их на вокзал. 10.Мой сын учится во втором классе. 
 
 
ЛЕКСИКА:
 
Жыл мезгілдері 
 
1-
тапсырма. Мәтінді оқып, жаңа сөздерді есте сақтаңыз. 
Бір жылда төрт мезгіл бар 
Бір жылда төрт мезгіл бар: қыс, көктем, жаз, күз. Бір мезгілде үш ай бар. Үш 
ай – бір тоқсан. Жылда он екі ай бар. Қыс айлары – желтоқсан, қаңтар, ақпан, 
көктем айлары – наурыз, сәуір, мамыр, жаз айлары – маусым, шілде, тамыз, күз 
айлары – қыркүйек, қазан, қараша. 
 
Көктем – тамаша кез. Көктемде күн жылына бастайды. Көктемде күн жылы, 
салқын емес, кейде жаңбырлы, кейде құрғақ.  
Жаз  –  ең  жақсы  кез.  Жазда  желсіз,  аспан  көбінесе  бұлтсыз  ашық  болады. 
Жаңбыр онша көп жаумайды. Жазда күн ұзақ, түн қысқа болады. Маусымның  
22-
сінде күн мен түн теңеледі Жазда күн ыстық, жаңбыр аз. Жаз – демалыс кезі. 
Жаздан  кейін  қоңыр  салқын  күз  де  келіп  жетеді.  Қараңғылық  ерте  түседі. 
Аспанды  қара  бұлт  қаптап,  жауын  да  жиі  жауады.  Қар  аралас  жауын-шашын 
болады. Күзде күн салқын, жаңбыр көп. Күзде жеміс – жидек, көкөніс өте көп.  
Қыста  дала,  орман,  үйлер  ақ  қар  жамылады.  Өзендер  мен  көлдердің  бетін 
көгілдір мұз жабады. Күн аязды,жер тайғақ болады. Қыста күн суық, қысқа, ал 
түн ұзақ. Қыс өте әдемі, ақ қарлы, керемет кез! Қыстан кейін қайтадан көктем  
келеді. Оңтүстіктен жылы жел еседі. 
Жылдың төрт мезгілі бір-біріне ұқсамайды. Қыста қатты аяз, жазда ыстық, 
күзде қоңыр салқын күндер жиі болады. Жылдың әр мезгілінде ауа-райы өзгеріп 
тұрады. Ауа-райын болжауымен метеорология ғылымы айналысады.Ауа-райын 
болжайтын қарапайым аспаптардың бірі-барометр. Ал жердің жасанды серіктері 
жоғарыдан ауа райының жағдайын өзгерісін бақылайды да, радио арқылы жерге 
хабарлап  тұрады.  Ауа-райының  құбылысын  алдын  ала  біліп  отыру  кеме 
капитандарына, ұшқыштарға егіншілерге және малшыларға аса қажет. 
Жылдың әр мезгілі өзінше керемет, тамаша! 
 
 
 

61 
 
Сөздік 
жыл – год                                                          
салқын – прохладно 
ай – месяц                                                         
кейде – иногда 
мезгіл – время, время года                                                   
жаңбырлы – дождливый 
тоқсан – квартал                                               
құрғақ – сухой 
демалыс кезі – время отпусков                      
суық – холодный 
жаз – лето 
күн – день 
түн – ночь  
жарық- светло 
көп - много 
ауа-райы – погода 
ұзақ – длинный 
қар - снег 
көктем – весна 
қыс – зима 
жер – земля 
күз – осень 
 
2-
тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіздер. 
1.
Бір жылда неше мезгіл бар?  
2.
Бір мезгілде неше ай бар?  
3.
Бір жылда неше ай бар?   
4.
Қыс айлары қандай?  
5.
Көктемде күн қандай болады?   
6.
Жазда күн қандай? 
 
3-
тапсырма. Сөз тіркестерін аударыңыз, сөйлем құраңыз. 
Төрт  мезгіл,  үш  ай,  бір  тоқсан,  қыс  айлары,    күз  айлары,  тамаша  кез, 
жаңбырлы күн,  желсіз түн, бұлтсыз аспан, күн ұзақ, түн қысқа, демалыс кезі, 
қоңыр салқын күз, қар аралас жауын-шашын, аязды күн,керемет кез, жылдың  
төрт мезгілі, ауа-райының құбылысы. 
 
4-
тапсырма. Сөздерді сәйкестендіріп, сөз тіркестерін жасаңыз. 
төрт  
көл 
күзде  
күн жылы 
қыста  
мезгіл 
көктемде  
жамылу 
жазда  
күн салқын 
ақ қар  
күн аязды 
жер  
көгеру 
айдын 
күн ыстық 
 
5-
тапсырма. Мәтінді аударыңыз.  
Времена года 
Времена года удивительны и прекрасны. У большинства людей любимой 
порой года является лето. Летом тепло, не нужно кутаться в теплые шубы. 
Дни  летом  длинные,  поэтому  успеваешь  практически  все.  А  как  здорово 
провести  свое  свободное  время  вечером  в  парке,  или  же  съездить  на 
выходных к озеру или же речке. 
Но, к  сожалению, лето - это самая короткая пора года. И вот уже  не за 
горами  осень.  Осенью  очень  красиво,  особенно  в  лесу.  Это  время 

62 
 
предназначено не только для сбора урожая, но и для того, чтобы восхищаться 
красотой  окружающего  года.  Не  зря  у  Александра  Сергеевича  Пушкина 
осень была самой любимой порой. 
Но  красивая  осень  длится  не  долго,  скоро  наступает  время  дождей,  а 
затем  и  холодов.  По  праву  занимает  свое  место  зима.  Зима  -  время 
праздников,  именно  в  это  время  люди  встречают  Рождество,  Новый  год, 
Старый  год,  День  святого  Валентина, 23  февраля.  Также  можно  покататься 
на  лыжах,  коньках,  санках.  Зимой  тоже  можно  весело  провести  свободное 
время. 
И  наконец  после  зимы  приходит  долгожданная  весна!  Наконец  дни 
становятся  длиннее,  с  каждой  неделей  становится  все  теплее.  Вот  уже 
зажурчали  первые  ручьи,  снег  постепенно  таит,  и  появляются  первые 
весенние  цветы,  подснежники.  Именно  они  говорят  нам  о  том,  что  пришла 
весна, начинается новая жизнь. 
 
6-
тапсырма.  Үлгі  бойынша  сөйлемдерді  болымсыз  түрге 
айналдырыңыз. 
Үлгі:  Далада жаңбыр жауып тұр. Далада жаңбыр жауып тұрған жоқ. 
 
1
.Қазір ерте көктем мезгілі болса да, ауа райы жылы болып тұр. 
2
.Далада аппақ ұлпа қар жауып тұр. 
3
.Далада аяз  болып тұрса да, мен жаурап тұрған жоқпын. 
4
. Әлі жаз келмесе де, ыстық болып тұр. 
5
.Балалар шанамен сырғанап жүр. 
 
7-
тапсырма. Әр жыл мезгіліне қатысты айтылатын сөз тіркестерінің 
қатарын жалғастырыңыз. 
1
. Аязды күн, ......................................................................... 
2
. Жылы жел, .......................................................................... 
3
. Ыстық күн, ....................................................................... 
4
. Жапырақтар түседі, ................................................. 
Керекті сөз тіркестері: аптап ыстық болады, күн жылынады, қар ериді, 
жапырақтар сарғаяды, ұйытқып жел соғады, аяз болады, үскірік, көк шығады, 
жапырақтар  түседі,  жаңбыр  жиі  жауады,  найзағай  ойнайды,күн  ысиды, 
адамдар өзен, көлдерде шомылады. 
 
8-
тапсырма. Диалогты жалғастырыңыз. 
- 
Анна, сізге қай мезгіл ұнайды? 
- 
Маған көктем ұнайды. 
- 
Ал, сіз қазақша көктем айларын білесіз бе? 
- 
Білемін … . 
 
 
9-
тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз. 
1
. Бір жылда қанша ай бар? 

63 
 
2
. Жыл мезгілі нешеу? 
3
. Қыс айларын атаңыз. 
4
. Көктем айларын атаңыз. 
5
. Жаз айларын атаңыз. 
6
. Күз айларын атаңыз. 
7
. Сізге жылдың қай мезгілі ұнайды?  
 
 
14-
САБАҚ
 
 
ГРАММАТИКА: Ауыспалы осы шақ. Ауыспалы келер шақ 
Переходное  настоящее  время  и  Переходное  будущее  время  образуются 
при помощи суффиксов  деепричастия  -
а, –е, –й. 
При  образовании переходного  времени к  основе  глагола,  если  слово 
твёрдое,  то  добавляется  суффикс -
а (жаз  –  жаз-а);  если  слово  мягкое,  то 
суффикс -
е (кел  –  кел-е).  Суффикс -й добавляется,  если  слово  заканчивается 
на  гласную  (сөйле  –  сөйлей).  После  суффиксов  добавляются  личные 
окончания. 
Общая схема:  
Основа глагола  + 
-
а 
-
е 
-
й 
личные  окончания 
Мен бар+ 
а+ 
Мын 
Сен кел+ 
е+ 
Сің 
Ол сөйле+ 
й+ 
Ді 
Переходное время глагола используется в двух случаях: когда говорится 
о действии, совершаемом обычно (делал, делаю и буду делать) или говорится 
о  будущем,  в  котором  говорящий  уверен.  Время  определяется  (настоящее 
или будущее) по контексту.  
Примеры: 
Ауыспалы келер шақ. 
Ауыспалы осы шақ. 
Мен ертең ағама хат жаз

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: