Устойчивое развитие: язык, межкультурная коммуникация

Салыстырмалы-тарихи тіл білімі-объектісі туыстық, яғни генетикалық байланысты 
тілдер болып табылатын тіл білімінің саласы. Атап айтқанда, салыстырмалы тарихи тіл 
білімінде біз туыстас тілдердің арақатынасын белгілеу және олардың уақыт пен кеңістіктегі 
эволюциясын сипаттау туралы айтамыз. Салыстырмалы тарихи тіл білімі зерттеудің негізгі 
құралы ретінде салыстырмалы-тарихи әдісті қолданады, зерттеудің ең көп таралған түрі – 
салыстырмалы-тарихи грамматика (оның ішінде фонетика) және этимологиялық сөздіктер 
(лексика). Ең ежелгі тілдік формаларды туыстас тілдердің архаикалық формаларымен 
салыстыру немесе салыстырмалы тарихи әдісті қолдану көбінесе сөздің шығу тегі 
құпияларын ашуға әкеледі. 
Лингвистер салыстырмалы-тарихи тіл білімінің, ең алдымен оның өзегі – 
салыстырмалы-тарихи грамматиканың пайда болуын, XVIII ғасырдың аяғында еуропалық 
лингвистердің санскритпен танысуымен байланыстырады. 
Жаңа пайда болған компаративистиканың бастаушы рөлі ағылшын саяхатшысы, 
шығыстанушы және заңгер Уильям Джонсқа тиді. Ол кезде Үндістанды британдықтар 
жаулап алған болатын. Үндістер еуропалықтарға мүлдем ұқсамайтын және артта қалған 
адамдар сияқты көрінді. Дегенмен, Үндістанда ұзақ уақыт өмір сүрген Джонс мүлдем басқа 
қорытындыға келді. Паниниден келе жатқан дәстүрлерді жетік білетін жергілікті 
мұғалімдердің жетекшілігімен санскрит қолжазбаларын зерттеп, алынған мәліметтерді 
еуропалық тілдердің материалдарымен салыстыра отырып, У. Джонс 1786 жылы 
Калькуттадағы Азия қоғамының отырысында оқыған баяндамасында былай деді: «санскрит 
тілі, өте ежелгі тіл болса да, ол таңғажайып құрылымға ие, грек тілінен гөрі жетілдірілген, 
латыннан бай және олардың әрқайсысына қарағанда әдемі, бірақ өзі бұлармен етістіктің 
түбірінде де, грамматика формасында да осындай тығыз қарым-қатынас жасайды. Кездейсоқ 
пайда бола алмайтын екі тіл: өзара қарым-қатынастың күшті болғаны соншалық, осы үш 
тілдерді зерттейтін бірде-бір филолог олардың барлығы бір тілден шыққанына сене 
алмайды.» 
Ғылымның одан әрі дамуы У.Джонстың дұрыс тұжырымын растады. Алайда, бұл 
еуропалық тіл білімінде «санскриттік дүрлігудің» басталуына себеп болды. XVIII ғасырдың 
аяғында 1776-1789 жылдары Үндістанда өмір сүрген австриялық монах Паулино Санто 
Бартоломео санскрит тілінің екі грамматикасы мен сөздігін құрастырды, ал 1798 жылы 
Джонстың «Парсы, үнді және герман тілдерінің қатынастары туралы трактат» еңбегі жарық 
көрді. Санскритті әрі қарай зерттеу және оны еуропалық тілдермен салыстыру ХІХ ғасырда 
жалғасын тапты. 
ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде әр түрлі елдерде бір мезгілде салыстырмалы-тарихи 
тіл білімінің негізін қалаған еңбектер жарық көре бастады. 
Еуропадағы үнді-еуропалық тілдерді салыстырмалы-тарихи зерттеудің және 
салыстырмалы тіл білімінің негізін қалаушылардың бірі- неміс лингвисті, Берлин 
университетінің профессоры Франц Бопп. Санскриттегі сөздердің морфологиялық 
құрылымы Боппты осы тілдің Еуропаның ежелгі тілдерімен грамматикалық ұқсастығы 
туралы ойға әкеліп, осы тілдердегі грамматикалық формалардың бастапқы құрылымын 
ұсынуға мүмкіндік берді.
Бопп У.Джонстың тұжырымынан тікелей шығып, санскрит, грек, латын және гот 
тіліндегі түбірлерді, қосымшаларды және негізгі етістіктерінің байланысын салыстырмалы 
әдіспен зерттеді. Бұл әдіснамалық тұрғыдан өте маңызды болды, өйткені тілдердің 
туыстығын анықтау үшін түбірлер мен сөздердің сәйкестігі жеткіліксіз; егер қосымшаның 
материалдық құрылымы да дыбыстық сәйкестіктің дәл осындай критерийін қамтамасыз етсе 
(оны кірме сөз немесе кездейсоқтыққа жатқызуға болмайды, өйткені грамматикалық 
қосымшалар жүйесі кірме сөз бола алмайды), демек туыстас тілдердің байланысын дұрыс 
түсінуге мүмкіндік береді. 
Бопп санскритті зерттеп, оның морфологиясын басқа тілдердің формаларымен 
салыстыра отырып, ол сөздердің алғашқы дара қалпына жетуді қалады. 1833-1849 жылдары 
Бопп өзінің «Санскрит, зенд, грек, латын, литва, гот және неміс тілдерінің салыстырмалы 

грамматикасы» атты негізгі еңбегін жазды (кейіннен славян, кельт және армян тілдерін 
біртіндеп қосты). Осы еңбек бойынша Бопп өзіне белгілі барлық үндіеуропалық тілдердің 
туыстығын дәлелдеді. Бопптың басты жетістігі бастапқы тілді іздеу кезінде ол көбінесе бір-
бірінен мүлдем өзгеше тілдерге сүйене отырып, олардың етістік формаларын салыстырды. 
Осылайша, ол салыстырмалы әдістің негізін қалады. 
Ф.Боппты басып озған дат ғалымы Расмус-Христиан Раск зерттеудің басқа жолын 
пайдаланды. Раск тілдер арасындағы лексикалық ұқсастықтардың сенімді емес екенін, оған 
қарағанда грамматикалық сәйкестіктердің әлдеқайда маңызды екенін атап өтті. Өзінің 
зерттеулерін исланд тілінен бастаған Раск, ең алдымен, оны басқа «атлантикалық» тілдермен 
салыстырды: гренландия, баск, кельт тілдері және зерттеу барысында олардан туыстық 
қатынас таппады.
Тағы бір неміс филологы Якоб Гримм тарихи грамматиканың негізін қалаушыларды 
бірі болып саналады. Я. Гриммнің лингвистикалық дүниетанымы логикалық 
категориялардың тілге тікелей ауысуына қарсылықтан көрінеді. Ол: «Мен грамматикада 
жалпы логикалық ұғымдарға қарсымын. Олар анықтамаларға қатаңдық пен анықтық әкеледі, 
бірақ олар тілдік зерттеудің маңызды санайтын бақылауға кедергі келтіреді. Өзінің 
нақтылығымен бастапқыда барлық теорияларға күмән келтіретін бақылауларға мән 
бермейтін адам ешқашан тілдің рухын білуге тырыспайды" –деген. Сонымен қатар, 
Гриммнің айтуынша, барлық тілдер –"тарихқа енетін бірлік және ... әлемді 
байланыстырады." «Тілдің шығу тегі туралы» (1851) еңбегінде бір жағынан тарихи 
лингвистика мен екінші жағынан ботаника мен зоологияның ұқсастықтарын келтіреді. 
Тілдердің дамуын қатаң заңдарға бағындыру туралы ой айтылады. Ол тілдің дамуының үш 
кезеңін атап көрсеткен: біріншісі – түбірлер мен сөздердің пайда болуы, сөздердің еркін 
орналасуы; полифониялық және әуезділік; екіншісі – қосымшаның жалғануы; үшінші – 
қосымшаның таралуы. Болашақтағы аналитикалық ағылшын тілінің үстемдігі туралы сөз 
қозғалған. "Бейсаналы түрде басқаратын тілдік рух" тілдің дамуын бағыттайтын және 
халықтың тарихы мен оның ұлттық рухын анықтайтын жасампаз рухани күш рөлін 
атқаратын фактор ретінде танылды. Гримм аумақтық диалектілерге және олардың әдеби 
тілмен байланысына назар аударды. Диалектілік зерттеу деректері тіл тарихы үшін маңызды 
деп танылды. Я. Гримм тіл саласына кез-келген қол салуларға және оны реттеу әрекеттеріне, 
тілдік пуризмге қатты қарсылық білдірді.
Сонымен, ХІХ ғасырдың басында тіл білімінде салыстырмалы-тарихи әдістің пайда 
болуы тіл білімінің ғасырлар бойы дамуының, лингвистикалық объектінің мәнін, оның 
құрылымы мен функцияларын, ойлау, қоғам, этнос тарихымен және т. б. байланысын 
анықтауда ұзақ және күрделі ғылыми ізденістердің нәтижесі болды. 
Салыстырмалы тарихи әдіс тілдік фактілерді ғылыми тұрғыдан түсіндіруге, тіл 
білімінің көптеген маңызды мәселелерін шешуге, оның ішінде: тілдердің туыстық 
қатынастары, нақты тілдер тарихындағы кезеңдер, олардың жалпы және жеке даму 
заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік берді. Салыстырмалы тарихи әдісті қолдана отырып, 
бірқатар ежелгі өлі тілдер анықталды, бұл өз кезегінде адамзаттың тіл білімі мен халықтар 
тарихы саласындағы білімін байыта түсті. Ф.Бопп, Р.Раск, Я.Гриммнің салыстырмалы-
тарихи әдіс негіздерін қалауы жаңа дәуірдегі тіл білімінің дамуына түрткі болды. 

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: