Ўқув қулланма олий ўқув юртлари давлат таълим стандартлари ва намунавий режаларига мувофиқ ҳолда тайёрланган

Bu hili leksika belli bir hünär ýa-da käriň, ylmyň wekillerine düşnükli bolup, belli ugurda aktiw ulanylýan sözlerdir. Meselem: maýa goýmak, kommersiýa, suwag gipsi, gudron, hek daşy, fanera, kösük, ýaz sürümi, ýaz, ekişi, böwürslen, zootehnik we ş.m. Dürli ugurlara degişlidir.

Termin–oba hojalygyna, ylma, önümçiligiň dürli pudaklaryna degişli umumy düşünjäniň atlaryny bildirýän sözler ýa-da söz düzümleridir. Oba hojalyk, gurluşyk, medisina, filosofiýa, matematika, fizika, himiýa, biologiýa, lingwistika we ş.m. Ylymlaryň özlerine mahsus terminleri bolýar. Her bir ylmyň terminleriniň jemine terminologiýa diýilýär.

Terminler beýleki sözlerden özüniň bir manylylyk häsiýeti bilen tapawutlanýar. Meselem, gram, kilogram, santimetr, kilometr ýaly sözler dürli manyly terminlerdir. Her bir termin döredilende alymlar terminleriň konkret manylaryny nazarda tutýarlar. Eger terminler birnäçe manyda ulanylsa, onda olar durmuşda we ylymda bulaşyklylyk dörederler. Käwagtlar terminler köp manyda bolanlarynda onuň her bir manysy ylmyň bir pudagy boýunça ulanylýar. Syýasy–jemgyýetçilik, ylmy–tehniki, lingwistik, filosofik, biologiýa, himiýa we ş.m. Ylymlarda degişli terminleriň köpüsi ähli diller üçin umumy bolýarlar. Şeýle terminleri milli dile terjime etmegiň hiç hili zerurlygy ýok. Mysal üçin, telefon, telegraf, teatr, radio, telewizor, kino, fonetika, grammatika, awtomobil, traktor ýaly terminler terjime edilmeýär.

Ylmy–tehniki terminleriň internasional häsiýeti bar. Dürli diller üçin umumy ylmy–tehniki, syýasy jemgyýetçilik terminologiýasy halkara terminologiýanyň fonduny düzýär.

Hemmä düşnükli terminler. Ylmyň, önümçiligiň, tehnikanyň degişli terminleriň käbiri halk köpçüligine giňden ýaýrandyr. Ol terminlere hünärine, ylmyna, kärine garamazdan hemmeler düşünýärler. Meselem, saýlow, deputat, traktor we ş.m.

Belli topara düşnükli terminler. Beýle terminler esasan ylmyň, medeniýetiň, tehnikanyň her bir ugry boýunça spesialistlere düşnükli bolýar. Dil biliminiň terminleriden hemmä duşnikli terminler: çekimli sesler, çekimsiz sesler, söz we…...

Türkmen dilinde termin döretmegi esasy ýollary diýip aşakdakylary bellemek mumkin:

Termin döretmekde türkmen diliniň öz içki resuslaryndan peýdälanyşy. Türkmen dilindäki terminleriň köp bölegi rus dilindäki terminleriň türkmen dilindäki ekwiwalenti arkaly berilýäр. Beýle bolanda türkmen dilindäki umumyhalky leksikasyndaky söz terminleşdirilen manyda ulanylýar. Meselem:

Goşulma– okançaniýe bölüm–otdel

Ada–ostrow peýda–pribyl

Kalkaşdyrma arkaly terminlerin döredilişi. Türkmen dilindäki terminleriň köp bölegi rus dilindäki terminleriň kalkaşdyrmalgy arkaly döredildi. Türkmen dilinde kalkaşdyrmanyň sebebi, edebi ýazuw dil bilen baglanyşyklydyr.

Edebi ýazuw diliniň normalaşmagynda metbugat işleri terjimeçiler uly hyzmaty ýerine ýetirýärler.

A) doly kalkaşdyrma B) doly däl kalkaşdyrma

Gornýak– magdançy atomshik– atomçy

Dnewnik–gündelik betonshik–betonçy

Dolżnik–bergidar dokladçik–dokladçy

Arap–pars dillerinden geçen sözlerden terminleriň döredilişi. Arap–pars dilleriniň sözlerinden termin döretmekde ilki–ilkiler ep–esli derejede ýalňyşlyklar hem goýberildi, halka düşnüksiz sözler termin hökmünde az–kem ulanyldy. Ol terminleriň käbiri soň internasional terminler bilen çalşyryldy. Meselem:

Woennyý–harby wożd`– serdar

Neweżde–nadan nedelýa– hepde

Beýle sözleriň mukdary türkmen terminoliýasynda örän köpdür. Bu sözleriň türkmen dilinde gepleýänler üçin ene diliniň sözlerinden tapatutlanýarlar.

Rus dilindäki termenleri şol durşuna almak bilen terminleriň döredilşi. Akustika, fonetika we. Ş.m.

Rus dilinden terminleri şol durşuna almak arkaly ene dilinde termin döretmek ýoly güýçli depginde ösýär.

Professional (hünärmentçilik) leksika.

Professionalizm belli bir derejede terminologiýadan tapawutlanýar, terminleriň ylmy–tehniki häsiýeti bolup, olar termin hökmünde ylmy edaralar tarapyndan kanunlaşdyrylýarlar, resmileşdirilýärler. Emma professionalizmiň edara tabynlygy we kanunlaşdyrma, resmileşdirme häsiýeti bolmaýar.

Kümüşçilik leksikasy. Kümüşçileriň abzallary bilen baglanyşykly sözler:

Göweç–metal eretmek üçin, taňkanyň gapagy ýaly kiçijik çoýan gazan.

Körük–kömür ýakmak üçin ýasalan ýörite ojak.

Mala–gyzyl çaýylýan guraljyk.

Sürgi–bize meňzeş nagyş ýasalýan gural.

Ülňi–her bir ýasalýan zadyň ölçegini bildirýän forma.

Tenekar–kümüş kömür bilen durlamak üçin ergin kümşe sepilýär.