Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгер. Алматы: Рауан, 1994ж.
2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. 2-ші басылым, А., 1991 ж.
3. Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. 1-кітап. Құрастырған Шеген Ахметов. Арман баспасы,
2004ж.
4. Радлов В.В. Ел қазынасы – ескі сөз. –А.,1994.
5. Уәлиханов Ш. Қазақ фольклорының тарихы. –Алматы, 1991
УДК 81-13:801.8
Шахин Айгуль Акинжановна
ТЕРМИНОСИСТЕМА КАК ДИНАМИЧЕСКАЯ СТРУКТУРА
Аннотация
Терминологическая активность в каждой сфере напрямую зависит от
продуктивности отрасли, в которой создаются новые понятия. Терминосистема, являющаяся
динамической структурой, способной к совершенствованию и развитию, на каждом этапе
своего формирования представляет собой лингвистически зафиксированную совокупность
понятий. Созданная Л.Н. Гумилевым терминосистема обладает широким диапазоном
номинативных средств для передачи нюансов близких по значению понятий.
Ключевые слова: терминосистема, механизмы терминообразования, термины
Аңдатпа
Әрбір саладағы терминологиялық белсенділік жаңа ұғым беретін салаға тікелей
байланысты болып табылады. Дамуға және жетілуге қабілетті динамикалық құрылым
болып табылатын терминдер жүйесі лингвистикалық ұғымдардың жиынтығының
қалыптасуына мүмкіндік береді. Л.Н.Гумилевтің терминдер жүйесі мағынасы жағынан ұқсас
ұғымдарды беру үшін номинативтік құралдардың кең диапазонын құрайды.
Тірек сөздер: терминдер жүйесі, термин жасаудың тетігі, терминдер.
177
Summary
Terminological activity in each area depends on the productivity of the industry in which to
create new concepts. Terminological, is a dynamic structure, capable of improvement and
development, at every stage of its formation is a fixed set of linguistic concepts. Created by LN
Gumilev terminological has a wide range of nominative means for transmitting the nuances of similar
value concepts.
Key words: system of terms, terminological mechanisms of terms formation, the terms.
В современном мире практически каждые 25 лет количество научных дисциплин
удваивается, поэтому актуальность изучения терминов обусловливает необходимость
упорядочения терминосистем. Удачные термины соответствуют требованиям, которые к ним
предъявляют, и способствуют развитию науки. В то же время неудачно подобранный термин
может привести к стагнации в расширении знаний науки.
Способы образования терминов являются одной из основных проблем лингвистики,
несмотря на разностороннюю изученность этого вопроса. Общепринятым считается мнение об
образовании терминов на основе естественного языка. Основным источником образования
новых научных терминологических единиц в настоящее время называют сформировавшиеся
логико-философские и математические терминологические системы, терминологии новых
отраслей знаний и областей человеческой деятельности.
То есть, новые термины появляются из подходящего к данной ситуации знака из уже
имеющихся языковых единиц, которые входят в другие терминосистемы, или на базе
имеющихся слов и словосочетаний с новым обозначением.
Классификаций основных механизмов образования новых терминов существует очень
много, однако, в основе каждой из них можно выделить следующие: морфологический,
синтаксический, семантический и заимствования. При морфологическом способе новый
термин создается путем аффиксации, словосложения. Синтаксический механизм
терминообразования формирует терминологические словосочетания. Семантический способ
позволяет в качестве термина употреблять слова или словосочетания общеупотребительного
языка с приданием им нового смысла. Заимствования слов и словосочетаний происходят из
общеупотребительной лексики и других терминосистем, а также из других языков, особенно
если эти языковые единицы являются интернационально признанными.
Терминологическая активность в каждой сфере напрямую зависит от продуктивности
отрасли, в которой создаются новые понятия [1, 4]. Во второй половине прошлого столетия
возникает новое научное направление этнология, выросшее из описательной науки
этнографии. Большой вклад в развитие этнологии внес известный ученый – историк, географ
Л.Н. Гумилев. Все созданные им основные этнологические понятия сформированы в новую
терминосистему. Терминосистема, являющаяся динамической структурой, способной к
совершенствованию и развитию, на каждом этапе своего формирования представляет собой
лингвистически зафиксированную совокупность понятий. Созданная Л.Н. Гумилевым
терминосистема обладает широким диапазоном номинативных средств для передачи нюансов
близких по значению понятий. Термины в трудах Л.Н. Гумилева служат не только для
обозначения новых объектов и явлений, но и участвуют в приращении знания.
Изучение словаря этнологических терминов показало, что образование новых
терминов у Л.Н. Гумилева подчиняется определенным закономерностям. Из всех возможных
вариантов терминообразования он выбирает те, которые способны с наибольшей точностью
отразить суть того объекта или явления, которые необходимо номинировать. Исходя из этого,
очевидно, что проанализировать значение конкретного термина возможно только на базе
когнитивного анализа, включающего исследование системных значений и лексических единиц.
Л.Н. Гумилев, кроме использования существующих слов естественного языка,
стремится для номинации чего-то, не имеющего еще названия, конструировать новые
собственные слова, что помогает ему избегать при передаче информации ненужных
ассоциаций. Например, Л.Н. Гумилев вводит термины пассионарность, комплиментарность,
пассеизм и многие другие.
178
Наиболее распространенным в произведениях Л.Н. Гумилева является семантический
путь терминообразования. Семантический способ образования терминов заключается «в том,
что разные значения одного и того же слова превращаются в разные слова, осознающиеся как
этимологически самостоятельные и зависимые, или в том, что за существующем в языке
словом закрепляется значение, которое с ранее ему свойственным как производное и основное
не связано» [2, 259]. Можно утверждать, что именно этот способ образования в
общелитературном языке и терминологии является частью единого процесса семантической
деривации литературной лексики русского языка. Семантический способ образования
терминологии, исконный в русской терминологии, активен и в современном русском языке [3,
120].
Термины, образованные семантическим путем отличаются меткостью, краткостью,
более понятны для читателя. Например, обращает на себя внимание новый исторический
термин событие. В произведении Л.Н. Гумилева «Этногенез и биосфера Земли» событие –
это разрывы системных связей [4, 609]. В толковом словаре русского языка Д.Н. Ушакова
данная лексема трактуется следующим образом: событие – то, что произошло, то или иное
значительное явление, факт общественной, личной жизни [5, 479].
Термин идеал, введенный Л.Н. Гумилевым, означает - далекий прогноз, иногда иллюзия
[6, 606] . Данное определение существенно отличается от общепринятого понимания этого
слова – высшая трудно достижимая степень совершенства в чём-нибудь, мыслимый предел
стремлений, желаний. // Лучший, самый совершенный образец. // Высшая, руководящая всей
деятельностью цель, то, к чему человек стремится [4, 236] .
По Л.Н. Гумилеву, ностальгия – ощущение несовместимости с иным этническим
полем[4, 544]. В общелитературной лексике слово «ностальгия» обозначает тоску по родине.
Как видим из приведенных примеров, слова общелитературной лексики включаются в
терминосистему и закрепляются в ней, т.е. мы наблюдаем становление новой лексической
единицы как термина. Такие термины возникают в результате сопоставления понятий из
разных сфер, и это, согласно исследованиям Л.В. Ивиной, относят к одному из недостатков
подобных терминов. Однако именно умение привлекать яркие, нередко парадоксально
звучащие слова и словосочетания из различных семантических сфер расширяет возможности
терминообразования и позволяет с наибольшей образностью номинировать новые понятия.
Л.Н. Гумилев в своих научных трудах применяет также синтаксический механизм
образования терминов. Например, он образует целый ряд терминологических словосочетаний
от термина пассионарность - пассионарная индукция, пассионарное напряжение, пассионарное
поле, пассионарный импульс, пассионарный признак, пассионарность как энергия,
пассионарность как характеристика поведения и др.
С термином «этнический» создано десять терминологических сочетаний:
179
Имеет
место
в
работах
Л.Н.
Гумилева
морфологический
механизм
терминообразования: сверхнапряжение, субпассионарии, субэтнос, суперэтнос, этногенез,
этноценоз, этносфера, этнология, саморегуляция этноса, месторазвитие, биополярность.
Встречаются у Л.Н. Гумилева и термины-синонимы. Этнические системы,
находящиеся в этническом гомеостазе он называет или персистентами, или изолятами, или
статическими этносами, или реликтами. Термины этнический гомеостаз, гомеостатический
уровень, статическое состояние этноса в контексте произведения являются синонимами.
Необходимо отметить, что данные синонимы предназначены для уточнения, детализации
различающихся в некоторых аспектах понятий. Рассмотрим эти термины-синонимы на
примерах.
Реликтами Л.Н. Гумилев называет малые этносы – остатки вымерших или
ассимилировавших суперэтносов. В контексте произведения для этого определения он
использует такой способ описания: «Часто на месте грандиозного суперэтноса, размытого
историческими процессами, остаются островки, пережившие эпоху своего расцвета и упадка.
Примерами подобных малых этносов баски, албанцы, ряд кавказских этносов и любопытный,
очень устойчивый этнос ирокезов в Северной Америке» [4, 118]. Далее в своих рассуждениях
ученый именно ирокезов называет персистентами, так как они в отличие от других реликтов
сохранили свое самосознание, численность и территорию. Следует отметить еще одно
пояснение этого термина, данное в контексте – ирокезов Л.Н. Гумилев иронично называет
«музейными экспонатами». Именно это определение позволяет наиболее точно
эксплицировать персистенты как этносы, пережившие самих себя. Некоторые малые этносы
сохраняют себя благодаря географическому положению, т.е. не прилагая специальных усилий,
их ученый называет изолятами. Л.Н. Гумилев отмечает: «Отсутствие частого общения с
иноплеменниками неизбежно ведет к стабилизации отношений внутри этноса… Это мы можем
назвать статистикой или покоем. Это означает, что развитие замедлилось настолько, что
развитие закончилось настолько, что оно может при описании не приниматься во внимание.
Статическими мы называем те народы, у которых жизненный цикл повторяется в каждом
поколении без изменений» [4, 119].
Лев Николаевич Гумилев углубил и расширил познания исследователей в области
истории, географии, этнологии. В его произведениях встречается множество новых понятий,
нуждающихся в терминологическом оформлении и упорядочении в виде специализированных
терминосистем.
Список литературы:
1.
Суперанская А.В., Подольская Н.В., Васильева Н.В. Общая терминология:вопросы теории. М.:
Либроком, 2009.
180
2.Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию. Изд-во МГУ, 1963. –259 с.
3.Прохорова В.Н. Русская терминология (лексико-семантическое образование). М., 1996. – 125 с.
4.Ивина Л.В. Лингво-когнитивные основы анализа отраслевых терминосистем (на примере англоязычной
терминологии венчурного финансирования). М., 2003.
5.Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. М., 2003.
6.Ушаков Д.Н. Толковый словарь русского языка.
ӘОЖ 811.512.122: 808.5
Дүсіпбаева Қарлығаш Советқанқызы, Дүйсенова Қуанышгүл Кәдіршінқызы
МЕКТЕПТЕ ТІЛ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
Аңдатпа
Бұл мақалада мектепте тіл мәдениетін оқытудың тиімді жолы қарастырылған.
Авторлар тіл мәдениетіне түсінік бере отырып, оның ғылыми негізі тілдік норма екеніне
тоқталады, сондықтан мектепте тілдік норманы қатаң сақтау керектігін алға тартады.
Тірек сөздер: тіл, қоғам, тіл мәдениеті, тілдік норма, стилистика, оқушылардың тіл
мәдениеті, әдеби тіл.
Аннотация
В этой статье рассматриваются пути эффективного обучения культуре речи в
школе. Авторы наряду с определением культуры речи, акцентируют свое внимание на
языковой норме как основе культуры речи, поэтому считают языковую норму обязательным
компонентом обучения языку.
Ключевые слова: язык, общество, культура речи, языковая норма, стилистика,
культура речи школьников, литературный язык.
Summary
This article discusses the effective learning of speech in school. The authors, along with the
definition of the culture of speech, focuses on the linguistic norm as the basis of the culture of speech,
so consider linguistic norms main component of language learning.
Key words: language, society, culture of speech, language norm, style of speech
schoolchildren, literary language.
Тілді қастерлеу – барша қазақстандықтар үшін отансүйер сезім көрінісі, қоғамдағы
азаматтық келісім мен тұрақтылық кепілдіктерінің бірі деген оң көзқарастар орнығып
келеді.Әрі ғылымның қоғам өмірінде аса зор қызметі арта түсіп отырған дәуірде халықтың тіл
мәдениетін арттыру мәселесінің маңызы зор.
Тіл - қоғам өмірінде адамдармен өзара пікірлесу, түсінісу қызметін атқарады.
Сондықтан тілді оймен байланысты өткір құрал ретінде жұмсай білу үшін оның даму
заңдылығына, қазіргі жағдайына, байлығына, негізгі қағидаларына қанық болу керек.
Халықтың тіл қазынасын меңгеру, тілді өткір құрал ретінде ұстарта білу-өнер. Әрбір
мәдениетті кісі сол өнерді үйренуге, тіл мәдениетін арттыруға талпынады. Білімді, сауатты, өз
ойын дұрыс, әрі шебер жеткізе білетін, мәдениетті жастарды тәрбиелеу мектеп қабырғасынан
басталады. Жас жеткіншектерге тіліміздің байлығын, оның көркемдігі мен өрнегін, ойды анық
та айқын жеткізе білу тәсілдерін үйрету қазіргі заман талабы болып отыр.
Мектепте ана тілін оқыту бір-бірімен байланысты маңызды екі мәселені шешеді.
Біріншісі, баспасөзді, кітапты дұрыс оқи білуге және сөйлескен кісілерді тыңдай білуге
даярлау. Ақпараттық технологиялар дамыған сайын жастардың сөз байлығы, сауаттылығы
ақсап барады, яғни өз ойларын анық та таза жеткізуге қиналады. Елімізде мыңдаған кітаптар
мен газет-журналдар күнделікті басылып жатады. Сол жазба тіл арқылы жазушы мен
айтушының мақсатын дәл түсініп, терең меңгере бермейді. Мұндай кемшіліктерді
болдырмау үшін оқушылардың тілін дамыту, тіл мәдениетін жақсарту міндеті келіп шығады.
Бұл мәселелер тілдің стилистикасына байланысты қарастырылады. Екіншісі, мектеп
181
оқушыларын ана тілін дұрыс қолдана білетін, әр сөзді орынды, нақты, тиімді пайдалана
алатын етіп тәрбиелеу міндеті.
Стилистика - тіл білімінің бір саласы және ол оқушылардың тіл мәдениетін
дамытудағы маңызды тармағы болып табылады.
Сондықтан, қазір қазақ тілі пәнінің мазмұнындағы жаңа бағытқа - стилистиканы
зерттеу, оқушылардың ауызша және жазбаша тілін стилистикалық тұрғыдан
дифференциалды дамыту мен тіл мәдениетіне айрықша көңіл бөлуге ден қойылып отыр. Сол
себепті оқушыларға қазақ әдеби тілінің нормасы, стилистикасы және әдеби тілдің стильдері
туралы терең білім беру - олардың тілін дамыту мен тіл мәдениетін арттырудағы ең маңызды
мәселелердің бірі болмақ.
Оқушылардың тіл мәдениетін арттыру мәселесі айрықша талап қойылып, олардың
ауызша жауаптары мен жазба жұмыстары орфоэпиялық, лексикалық және грамматикалық
жағынан дұрыс болумен бірге стилистикалық жағынан да сауатты болуына көңіл бөлінуде.
Қазақстан
Республикасы
Президентінің
«Тілдерді
қолдану
мен
дамыту
бағдарламасында»: «Тілді дамыту - Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының аса
өзекті бағыттарының бірі», сондай-ақ «Мемлекеттік тілді оқытудың саны мен сапасына көңіл
бөлу керек» [1, 6] делінген. Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстанның болашағы - қазақ
тілінде» - деп тұжырымдайды.
Ал қазақ халқының тіл келешегі – мектеп оқушыларында. Біз көптеген ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерді, мерзімді баспасөз ақпараттарын талдап-зерттей келе, бүгінгі
күнгі оқушылардың сөз саптауы көңіл аударарлық, көпшілігінің тіл мәдениеті төменгі
деңгейде деген қорытындыға келдік. Олар өз ойларын дұрыс, түсінікті етіп жеткізе
алмайды, «жаңағы», «әлгі»,«немене», «неғып», «мысалы» деген сияқты басы артық бос
сөздерді көп қолданып, ойын шашыратып жібереді. Кейбірі орысша сөздерді қосып,
араластыра сөйлесе, бірі жаргонмен, диалектілермен сөйлегенді сән көреді. Бұл мәселе
туралы көптеп айтылып та, жазылып та жатыр. Мысалы педагогика ғылымының докторы И.
Нұғыманов пен 3. Қашкынбаева: «Оқушының жеке тұлға болып дамуы мен алған білімін іске
асыруда сөйлеу тілін, әрекетін, сөйлеу мәдениетін, әдебін қалыптастыру педагогиканың қазіргі
кездегі көкейтесті мәселелерінің біріболып табылады» - десе[2, 5], Ш.Беркімбаева өз
мақаласында былайша тұжырымдайды: «Қазақ мектептерінін өзекті мәселелерінің бірі -
оқушылардың тіл мәдениетін көтеру, сауатты жаза алатын, өз ойын айқын жеткізе алатын
азамат тәрбиелеу...»[3,4].
Біз осы мәселені зерттеу такырыбы ретінде ала отырып, алдымен тіл мәдениеті
дегеніміз не деген сұраққа жауап іздедік. Ғылыми-педагогикалык әдебиеттерді талдау
барысында бұл мәселені - көптеген ғалымдар зерттеп-карастырғаны белгілі. Солардың ішінен
педагогикалық сөздікте берілген мынадай анықтама көңілімізден шықты: «Оқушылардың
тіл мәдениеті - оқыту үрдісі мен адамдардын тілдік қарым-қатынасы негізінде жазбаша және
ауызша тілді игеру деңгейі. Оған тілдің мағыналылығы, ойлылығы, байлығы, көркемдігі мен
жалпы тілдік нормалардың сақталуы тән» [4, 14]. Ал бұл мәселені жан-жақты зерттеген С.И.
Ожегов: «Тіл мәдениеті - бұл өзінің ойын дұрыс, дәл және мәнерлі жеткізе алу білігі. Дұрыс
сөз дегеніміз – әдеби тіл нормасы сақталған сөз. Тілдің нормасы - бұл қоғамдык сөйлеу тілі
тәжірибесінде қабылданған жалпы тілдік сөйлеу, грамматика, сөз қолдану ережесі. Ойын
жеткізуде дәл әдіс таба білу ғана емес, сондай-ақ орынды сөйлеу» - деп тұжырымдайды [5,
52].
Сонымен, тіл мәдениеті дегеніміз оқыту үрдісінде, отбасында, жалпы адамдардың өзара
қарым-қатынасы негізінде жазбаша және ауызша тілді игеру деңгейі. Ойды дұрыс, түсінікті,
анық, дәл, әсерлі әрі әдеби тіл нормасын сақтай, тіл тазалығын сақтай жеткізе білу шеберлігі.
«Әдеби тіл дегеніміз - жазба әдебиет арқылы жалпыға бірдей ортақ нормалары қалыптасқан,
стильдік тармақтары сараланған, қоғамдық қызметі әр алуан халық тілінің жоғарғы формасы»
болып табылады[6, 24]. Сонда әдеби тіліміз белгілі бір қалыптасқан нормаға негізделеді.
Е.Ф. Петрищева тілдік норманы «ережелер кодексі» деп атап, оны сөз қолданудың
реттеушісі ретінде қарайды [7, 34]. В.А. Ицкович «Термин «норма» в лингвистике
употребляется в двух значениях: во - первых, нормой называют общепринятое употребление,
182
регулярно повторяющися в речи говорящих; во - вторых, нормой называют предписание,
правила, указания к употреблению, зафиксированные учебником, словарем, справочником»
десе [8,9], Р.А. Будагов «Воздействие человека на язык» деген еңбегінде американ ғалымы Р.
Холмның тілдік норманы жоққа шығаратынын айтады. Яғни «норма сдерживает человека,
мешает ему развернутся» деген пікірін келтіреді [9,23]. Бірақ автордың өзі «понятие
литературного языка немыслимо без понятия нормы» деп көрсетеді. С.М. Ожегов: «норма -
это совокупность наиболее пригодных для обслуживания общества средств языка...» дейді
[10,14]. Тілдік «норма» дегеніміз «әдеби» деген ұғыммен тайталас айтылады. Әдеби тілге
сіңіскен, әдеби тілде орныққан тіл байлықтары – «тілдік норма» дегенге жатады.
Жоғарыда айтылған ережелерді сараптай келе айтарымыз, тіл нормаларын оқыту
арқылы оқушының тіл мәдениеті қалыптастырылады. Сондықтан оқушы да, мұғалімде үнемі
тіл нормаларын жадында ұстауы керек. Сонда ғана тіліміздің мәртебесін көтеріп, мерейін
өсіру үшін жұмсалған қажыр-қайрат зая кетпейді. Сол үшін де мектеп бағдарламасында тіл
мәдениетіне көп көңіл бөлінсе нұр үстіне нұр болар еді. Ол тек 10-11 сыныптарда емес 7-8
сыныптарда болуы тиіс.
Достарыңызбен бөлісу: |