Vi халықаралық конференция 1

VI Халықаралық конференция

 

73 

 

келіп, басын ҽрі ҿтіп бір кеседі, бері ҿтіп бір кеседі. Бір басы қалғанда жалмауыз жалынады: 

«Мені  ҿлтірме,  не  тілесең,  соны  жеткізейін»,  дейді.  Сонда  оны  да  кҿрейік  деп,  ордан 

шығарып алып, «кҿзі кемге кҿз сал, аяғы жоққа аяқ сал, желаяқты желаяқ емес ет, Сарқытты 

сҧлу  ет»,  дейді.  «Бҽрін  орындаймын,  ҿлтірмесең  –  болды»,  –  дейді  кемпір.  Сонымен, 

жалмауыз  Сарқытты  жҧтады.  «Қҧс»  дейді,  қҧсады,  сҧлу  қыз  болып  тҥседі.  Кҿзі  кемді 

жҧтады.  «Қҧс»  дейді,  қҧспайды,  бірнеше  айтқанда  зорға  қҧсады.  Сҧлу  кҿзді  болып  тҥседі. 

Енді желаяқты жҧтады. Мҧны да зорға қҧсады. Қараҥйрек ҿзін жҧтқызады. Серіктері «қҧс» 

дейді,  қҧспайды.  Сонан  соң  жалмауыздың  басын  кесіп,  бақайшағын  шақса,  Қараҥйрек 

малдасын  қҧрып,  садақтың  оғын  жонып  отыр  екен...мҧнда  жеті  басты  жалмауыздың 

кҥштілігі, мҽңгі ҿмір сҥруі жеті басында екен. Яғни жалмауыздың жаны жетеу екендігі. 

Мəңгілік

 

– дҥниенің, болмыстың, материяның шексіз ҿмір сҥруін білдіретін философиялық 

категория. Діни ілімдер мен идеалистік философияда: Қҧдайдың, «абсолюттің», «абсолюттік 

рухтың»,  «идеяның»,  «абсолюттік  ақылдың»,  «ҽлемдік  ҥйлесімділіктің»  шексіздік  сипатын 

дҽріптейтін  ҧғым.  Материя  уақыт  жағынан  да,  кеңістікте  ҿмір  сҥруімен  де  мҽңгі  болып 

есептеледі.  Мҽңгілік  дҥниенің  материалды  екендігін  дҽлелдеп,  оның  ҿзара  бірлікте  екенін 

кҿрсетеді.  Мҽңгілік  материяның  қалыптасып,  дамуымен  ғана  анықталса,  онда  уақыт  пен 

кеңістік  арқылы  шексіздік  пен  шетсіздік,  сан  мен  сапа  ҥнемі  дамып,  ҿзгереді,  ҥздіксіз 

мағынасыз  қозғалыс  орын  алады.  Рухани  дҥние  Мҽңгіліктің  негізін  қалайды,  соған  мҽн 

береді.  Мҽңгілік  ҿзі  адамдардың  рухани,  материалдық  байлығының  ҿміршеңдігімен, 

олардың  ҥнемі  дамып,  жетіліп,  ҿркендеуімен  тығыз  байланысты.    сондай-ақ  мҽңгілік 

концептісі  жезтырнақ  атты  жағымсыз  кейіпкердің  бейнесінде  де  ҿз  ерекшелігін  тапқан. 

Жезтырнақ  еркек  кейпінде  болмайды,  барлық  ертегілерде  ҽйел  кейпіндегі  зҧлымдық  кҥш 

иесі ретінде сипатталады.ол да сҧлу ҽйел кейпін жамылып алып мҽңгілік жас кҥйнде ертегі 

кейіпкерлерін  (қазақ  батырларын)  алдап  зҧлымдық  торына  тҥсіреді.  Міндетті  тҥрде 

жағымсыз кейіпкерлер міндетті тҥрде ертегі сюжетінде ҿмір сҥреді, міндетті тҥрде ҽдҽлдік, 

жақсылық  орнайды,  қара  кҥш  иелері  жеңіліс  табады.      Жезтырнақ  –  имек  жез  мҧрынды, 

ҥлкен жез тырнақты, сҧлу жас ҽйел кейпіндегі жын-пері тектес мақҧлық. Жезтырнақ ғаламат 

зор қара кҥш иесі, ащы даусы жер жаңғырықтырады. Ҿзінің айқайымен ол қҧстар мен ҧсақ 

хайуанаттарды  ҿлтіре  береді.  Кейбір  мифтік  ертегілерде  жолы  болғыш  аңшылар 

жезтырнақтарды  айламен  жеңеді.  Сондай  аңыздардың  бірінде  іңір  қараңғысында  бір  жас 

келіншектің алаулатып от жағып отырған аңшының қасына келгені баяндалады. Аңшы оны 

дҽмге  шақырады.  Ол  ҥнемі,  тіпті  тамақ  жеп  отырғанда  да  мҧрнын  жеңімен  кҿлегейлей 

бергеніне  қарап  ҽйелдің  пері  екенін  аңғарады.  Ҽйел  кеткеннен  кейін  аңшы  оттың  қасына 

бҿрене  тастап,  оны  ҿз  киімімен  жабады  да,  мылтығын  оқтап,  ағаш  басына  шығады.  Тҥнде 

жезтырнақ  қайтып  келіп,  бҿренені  тарпа  бас  салады,  тырнағы  ағашқа  бойлай  кіріп  кетеді. 

Сол  кезде  аңшы  ҽзҽзілді  дҽл  кҿздеп  атып  ҿлтіреді.  Жезтырнақ  –  қазақ  фольклорында 

кездесетін мифтік бейне. Жезтырнақ, ҽдетте, жағымды кейіпкерге қарсы оның қас дҧшпаны 

ретінде  сипатталады.  Бірақ  ол  қаншалықты  жауыз,  айлакер  болса  да,  халықтан  шыққан 

батырлардан  жеңіліп  қалып  отырады.  Қазақ  фольклорында  Жезтырнақ  бейнесі 

«Қҧламерген»,  «Жерден шыққан желім батыр»,  «Аламан мен Жоламан» сияқты ертектерде, 

«Алпамыс батыр» эпосында, Ж.Жабаевтың «Ӛтеген батыр» дастанында, т.б. бар. Мҽңгілік 

концептсі  ертегілерде  ерекше  сипатталады.  Бҧл  жерде  мҽңгі  ҿлместің  кҥйін  кешу  емес, 

ҿлмейтін  пенде,  ҿмір-бақи  жасайтын  табиғат  қҧбылыстары  болмайды.  Еш  нҽрсе  мҽңгілік 

болмайды.  Сол  секілді  ертегілердігі  жағымсыз  бейнедегі  қара  ниет  кҥш  иелері  де  мҽңгілік 

жасамайды,  адамның  қиялынан  туған  мифологияға  қатысты  туындаған  бейнелер  барлық 

ертегілерде  кездеседі,  кез-келген  ертегіні  алып  қарамайық  жалмауыз,  мыстан  кемпірлер 

мҽңгілік қатысып келеді. Қазақ ертегілерінде кҿбінесе басты кейіпкер ер тҧлғалы батыр мен 

оған  жҽрдемші  қиын  қыстау  кезеңде  жанынан  табалатын,  қашса  қуып  жеткізбейтін  жҥйрік 

VI Халықаралық конференция

 

74 

 

тҧлпары  болады.  Сондай  тҧлпардың  бірі  –  Керқҧла.  Ол  жай  ғана  тҧлпар  болмайды,  адам 

тілінде  сҿйлейтін,  қанатты  тҧлпар  болып  ҧша  жҿнеледі.  Керқҧла    атқа  тек  тіл  бітіп  қана 

қоймайды,  сонымен  қатар  сиқыршы  ретінде  қызмет  атқарады    кендебай  керқҧла  аттың 

қҧйрығынан бір тал қыл алады да Кендебайға керек емес кезде жоқ боп кетеді, керек болып 

қалаған кезде қҧйрығынан алған қылды тҧтатып жібереді, сол кезде Керқҧла ат жетіп келеді.   

Ал  Кҥн  астындағы  Кҥнікей  қыз  атты  ертегіде  сиқыршының  рҿлін  жҽне  басты  кейіпкерге 

кҿмекші қызметін, кеңесші, ақылшы рҿлін ақ сақалды шал атқарады жҽне екі алақанына екі 

тауды салып жҥрген бір дҽу, жер тыңдаушы, екі кҿлдің суын екі ҧртына ҧрттап жҥрген бір 

дҽу,  екі  аяғына  екі  батпан  тас  байлап  алған,  ойдан-қырдан  жҥгіріп  жҥрген  желаяқ  жҽне 

сиқыршы  кейпіндегі  бір  қанатын  жҧлып  беретін  қҧмырсқа  балаға  кҿмекке  келеді,  оның 

қанатын  тҥтетіп  жібергенде  қҧмырсқа  келіп  қырық  қыз  ішіндегі  кҥн  астындағы  Кҥнікей 

қыздың алдынан шығады яғни баланың іздеп жҥрген қызын таңдап береді.  

Сонымен, ертегілерде мҽңгілік пен оның бір бҿлігі саналатын уақыт ең бір маңызды ҽрі кең 

тҥрде орын алатын бҿліп алып қарауға болмайтын ҿлшем бірліктері. Мҽңгілік пен белгілі бір 

кезеңдегі 

уақыт  тілдің  барлық  деңгейінде 

кҿрініс  табады.  Сонымен  қатар 

экстралингвистикалық  факторларда  да  ҿзіндік  орны  қалыптасқан,  адамның  ҿмірімен, 

кҥнделікті тҧрмыс тіршілігімен біте қайнасып кеткен. Бҧл концептілерді адам ҿмірінен бҿлек 

қарастыра алмаймыз.  

 

Әдебиеттер тізімі: 

 

1.

 

Қазақ Совет Энциклопедиясы. – Алматы, 1974. 

2.

 

Кҿкеев Е. «Нар қобыз» қолжазбасы. 

3.

 

Наурызбаева  З.  Культура  кочевников  и  современный  менталитет  казахов  //  Тан-

Шолпан. – 2005. - N4. – С. 170-181. 

4.

 

Қазақ ҽдеби тілінің тҥсіндірме сҿздігі. 11-том. – Алматы, 2011. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

\ 

VI Халықаралық конференция

 

75 

 

ҦЛТТЫҚ ДҤНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ «ЕҢБЕК» КОНЦЕПТІСІНІҢ 

СЕМАНТИКАЛЫҚ ӨРІСІ 

Қасым Б. – 

ф.ғ.д., профессор Абай атындағы Қаз ҦПУ, (Алматы, Қазақстан) 

e-mail: bkasym_gosyaz@mail.ru 

 

Аннотация. Когнитивтік лингвистика онтологиялық жақтан когнитивтік амал-тҽсілдер 

арқылы ҧғынуға жетелейтін, тіл жҥйесінің заңдылықтарын анықтауға мҥмкіндік беретін 

сала. Концепт тілдің лексика-фразеологиялық жҽне синтаксистік жҥйесіндегі ішкі тілдік 

бірліктерді талдау, саралауға мҥмкіндік беретін тетік ретінде танылады. Сонымен қатар 

дҥниетанымдық жҽне мҽдени факторлармен анықталатын бағыт ретінде қарастырылады.  

Кілт  сөз.  Когнитивтік  амал-тҽсілдер,  концепт,  таным  моделі,  уҽж,  іс-ҽрекет  атаулары, 

семантикалық қҧрылым. 

Аннотация.  Семантическое  поле  концепта  "труд"  в  национальной  картине  мира 

Онтологическая природа когнитивной лингвистики благодаря когнитивным способам ведѐт 

к  пониманию  и  установлению  законов  системы  языка.  Концепт  рассматривается  как 

механизм,  который  позволяет  анализировать  внутреннее  языковое  единство  в  лексико-

фразеологической  и  синтаксической  системе.  В  то  же  время  концепт  -  свидетельство 

мировоззренческого и культурного фактора.  

Ключевые  слова.  Когнитивные  способы,  концепт,  модель  познания,  мотив,  наименование 

действий, семантическая структура. 

 

Когнитивті  семантика.  Семантика  –  когнитивтік  лингвистиканың  дереккҿзінің  бірі. 

Семантика  ілімі  (мағына)  –  адам  танымының  қайнар  кҿзі.  Қарапайым  грамматикалық 

мағынадан  астарлы  жатқан  аса  терең  танымдық  мағынаны  ажыратуға;  сҿйлем 

қҧрылымындағы  жекелеген  категориялық  сҿздерден  жалпы  астарлы,  адам  психикасын 

ашатын  мағынаны  тҥсінуге,  адам  санасының  ҽлемді  қабылдауының  нҽтижесін  кҿруге 

болады.  Когнитивтік  лингвистика  дҽстҥрлі  семантиканың  ҽдіс-тҽсілдерін  дамыта  отырып, 

кейбір  жалпы  ҧғымдық  категорияларды  адам  танымының  ҽлемді  когнитивтік  игеруінің 

нҽтижелері  ретінде  қарастырады.  Когнитивтік  семантика  ерекше  терең  қҧрылымды 

семантика ретінде анықталады, сондай-ақ семантикалық бірліктердің табиғи дамуы сипатын 

да  қарастырады.  Тілдегі  ҧқсату  (метафоралық)  мен  теңеу  (метонимиялық)  байланысының 

зерттелу  бағыты  (Г.Зайсанбаева,  Р.Лауланбекова,  Ы.Шакаман  т.б.).  Тіл  білімінде  – 

Дж.Лакоффтың  енгізген  зерттеулік  бағыт.  Метафора  аталым  жасауда  жаңа  «ҧғымдық 

ҿрістің» тарылу не кеңею барысында нақтылануында басты бейнелеу қҧралы.  

Концепт  және  концептілеу  амалдары  (концептіге  қатысты  бірліктер):  Концепт  –  ойлау 

ҽрекеті барысында тҥрлі қырымен танылатын белгілерінің біреуінің басымдылығымен (бірде 

ҿзіндік  ҧғымдық  деңгейімен,  бірде  фрейммен,  не  сызбалы  кҿріністе,  не  елестік-образдық 

бейнеде,  не  гештальтпен,  т.б.)  пайда  болатын  кешенді  ойлау  ҽрекеті  нҽтижесіндегі  ойлау 

бірлігі. Елестік-образдық бейне, сызбалық бейне, фрейм, кіші ҧғым, гештальт адамның ойлау 

ҽрекетінде  де,  қарым-қатынаста  да  ҿзара  тығыз  тоғысып,  байланысады.  Зерттеушілер 

концепт  тҥсінігі  туралы  ілімді  Д.С.Лихачев,  Н.Д.Арутюнова,  Е.С.Кубрякова,  В.А.Маслова, 

А.А.Залевская,  А.Вежбицкая  И.А.Стернин  т.б.  зерттеулерінен  бастау  алады.  А.Вежбицкая, 

VI Халықаралық конференция

 

76 

 

Н.Д.Арутюнова,  Е.С.Кубрякова,  В.А.Маслова  еңбектерінде  осы  мҽселе,  мҽдентеттаным, 

таным, ҽлем бейнесі туралы тҥсініктермен байланыстыра қарастырылады.  

Концепт  –  адам  санасындағы  оның  ҿмір  мазмҧны  туралы  мҽдени  дҥниетаным  шоғыры; 

болмысын  ашатын  таным  бірлігі;  кейде  сол  шоғыр  арқылы  мҽдениет  адамның  болмысына 

енсе,  енді  бірде  қарапайым  адам  ҿмір  мазмҧнының  шоғыры  арқылы  мҽдениетке  ҽсер  етіп, 

мҽдениетке енеді, ҿзгертуге ықпал жасайды. Бҧдан мҽдениет пен тілдің байланысы шығады; 

мҽдениетаным  ілімі  қалыптасады;  адамның  стереотипі,  менталитеті  танылады  жҽне 

ерекшеленеді.  Танымдағы  мағына  жеке  сҿз  мағынасы  ғана  емес,  адамзаттың  тануындағы 

жалпы  кең  ҧғымды,  жинақталған  ҧғымдық  жҥйелік  немесе  концептілік  мағына  назарға 

алынуы  тиіс.  Концептілік мағына  жалпы  бір  жҥйеде  шоғырланған ортақ ҧғымдық сҿздерге 

байланысты.  Бір  жҥйелік  шоғырдағы  ортақ  ҧғым,  жҥйелі  ой  ҿзегі  (жалпы  тіл  білімінде 

қабылдануымен) концепт деп аталады. Негізінде, концепт – латын тілінде – ҧғым деген сҿз, 

«Concipere»  етістігінен  туындаған  зат  есімді  сҿз;  қазақша  «иемдену»  мағынасын  білдіреді. 

«Концепт»  сҿзі  мазмҧндық  белгілермен  бір  тҥйінге  жинақталған,  ортақ  ҧғымды  иемденген 

сҿз; бір ҿзектегі ой желісі болып табылады. Ғылымда ҧғым мен концептіні ажырата шектеу 

басым кездеседі. Сондықтан бҧл сҿздер кейде бҿлек ҧғымдағы сҿздер болса, бірде синоним 

ретінде қолданылады. Бірі –  ҥлкен мҽнді бірлік, екіншісі кіші мҽнді бірлік болып, жеке-жеке 

аталым  тҥрі  болып  тҥсіндіріледі.  Сонымен  бірге  «концепт»  –  адам  санасында  ҽуелде 

қалыптасқан  мҽдени  тҥсініктер  шоғырының  да  атауы;  адамның  жеке  жаратылыс  ҽлемінің 

мҽдени  кҿрінісі.  Негіздей  келгенде,  концепт  –  адамның  жеке  жаратылысы  ҽлеміндегі  ҿмір 

тҽжірибесінен туындаған негізгі мҽдени шоғыр бейнесі немесе сол мҽдени шоғырды иемдену 

деген  сҿз.  Концепт  ҧғымы  кҥрделі.  Оған  ҧғым  сҿзіне  жататын  қҧрылым-тҥсініктің  бҽрі  де 

енеді;  екіншіден,  концепт  қҧрылымына  оны  деректендіретін  мҽдениет  тҥрі  енеді: 

мҽдениеттің шығу тегі (этимология); тарих, қазіргі мҽдени салыстырулар мен теңестірулер, 

т.б.  Тіл  біліміндегі  концепт  –  ҿмір  мазмҧнының  бір  тілдік  бірлікке  (тілдік  таңбаға) 

жинақталуы,  шоғырлануы;  таңбаға  (тілдік)  ҿмір,  ҽлем  мазмҧнының  белгілі  бір  бҿлігі 

жинақталып, шоғырланғанда, ҧғым жасалып, атау пайда болады.  

Ҿмір  мазмҧны  –  тҽжірибе,  дағды  арқылы  дҥниенің  адам  санасында  танылып,  сіңіп, 

таңбалануы.  Осыдан  соң  кері  ҽрекет  жҥріп,  адам  ҿзінің  санасында  таңбаланған  дҥниесін, 

мазмҧнға  толы  ҧғымды  (концептіні)  сыртқа  шығарып,  оған  атау  береді.  Атау  –  санада 

екшеліп,  қорытылып,  тіл  арқылы  жарыққа  шыққан  Сӛз.  Когнитивтік  лингвистика 

онтологиялық  жақтан  когнитивтік  амал-тҽсілдер  арқылы  ҧғынуға  болатын,  тіл  жҥйесінің 

заңдылықтарын  анықтауға  мҥмкіндік  беретін,  тілдің  лексика-фразеологиялық  жҽне 

синтаксистік  жҥйесінің  ішкі  бірліктерін  кҿрсететін,  дҥниетанымдық  жҽне  мҽдени 

факторлармен  анықталатын  бағыт  ретінде  қалыптасуда.  Осының  негізінде  тіл  бірліктерін 

семантика-прагматикалық зерттеу ХХ-ғасырдың екінші жартысында жаңа деңгейге шықты. 

Когнитивті  лингвистиканың  негізгі  ҧғымы  «концепт».  Концепт  ойлау  ҽрекеті  процесінде 

ҿзінің тҥрлі қасиеттері мен қабаттарын маңыздандыратын «глобальды мағыналық бірлік» [1. 

Стернин,  2004,  76  с.]  ретінде  қалыптасады.  Концепт  тҥрлі  тілдік  қҧралдардың  тҧтастығын 

білдіреді жҽне олардың ҽрқайсысы оның тек бҿліктерін ғана ашады деп танылады. «Бҥтін» 

экспликация  мҽселесімен  қатар  «бҥтін»  мен  оның  «бҿлімдерінің»  ҿзара  ҽрекеттерінің 

мҽселелері де ҥлкен маңызға ие, ондағы «бҿлім» – атау концептісі, жеке атауларды жіберетін 

концептуалды мағына саласы. Мҧнда кодталған процеспен жҧмыс жасалатындығын атап ҿту 

қажет. 

 

Когнитивтік  ғылымда  «когниция»  ҧғымы  қалыптасқан.  Бҧл  терминнің  қазақ  тіліне 

аударылуы  қиын  болғанымен,  оның  кҿмегімен  білім  мен  тҽжірибе  процесінің,  ҽрі  оның 

нҽтижесінің  мҽні  беріледі.  Е.С.Кубряков  «когниция»  термині  барлық  процестерге  қатысты, 

оған ақпарат сигналы ретінде алынатын сенсорлы белгілері, орталық нерв жҥйесі, ми арқылы 

тҥрлі  типтегі  (бейнелер,  пропозициялар,  фреймдер,  скрипттер,  сценарийлер  т.б.)  менталды 

репрезентация  тҥрінде  жҽне  адам  жадында  қажетінше  орнығып,  істен  шығарып  не  іске 

қосуға болатындай сақталады» [2. КСКТ,1996, 8]

. 

 

VI Халықаралық конференция

 

77 

 

Тілдегі ҧлттық менталитеттің кҿрінісі, дҥниетанымдық сипаты, ҧлттық ерекшеліктер жайлы 

туралы  ғылымда  кҿптен  бері  айтылып  келеді.  В.  фон  Гумбольдт    теориялық  негізін,  

А.А.Потебня  тілдің  символикалық  формаларын,    Б.  де  Куртэне  тілдің  бейнелілік  сипаты 

сияқты  мҽселелерді  кҿтеріп,  теориялық  негізін  салды.  Бҧл  еңбектерден  адам  мен  оның  

санасында  бейнеленген  ҧғымның  рухани  символикалық  байланыстарының  тілде    кҿрініс 

табуын  байқауға болады.  

Тілдік  таңбалар  шындық  болмыстың  нақты  бейнесін  таңбалайды.  Себебі  адамдардың 

алғашқы қабылдауы шынайы қабылдау да, осы арқалы жасалған сҿз – шындықтың кҿрінісі. 

Сҿйтіп адамдардың ҿмірді қабылдауы – нақты образдылыққа, нақты образдылық нысанның 

идеясына  алып  келеді  де,  белгілі  бір  таңбаға  ауысады.  Сҿзді  гносеологиялық    аспектіден 

таным қҧралы ретінде, сҿз – таңба мен оның мағынасы, мазмҧндық  жиынтығы, ал нысан – 

зат пен оның мҽні. 

Концепт  –  когнитивті  лингвистиканың  қарастыратын  бірлігі,  ол  тілдік  бірліктерді  ҧлттық 

аспектіде  зерттеуді  ҧсынды.  Концепт  –  ҧғымының  негізі,  ҿзегі,  нысанаға  алынған  пішіннің 

мҽні, потенциалды мҽндердің бір ғана негізгі нҥктесі. Алғашқы мҽн кейін алғашқы бейнеге 

айналып,    одан  тілдік  таңба  пайда  болады.  Ол  –  ҧлтқа    ортақ    архетип,  алғашқы  бейне, 

алғашқы    ҧғым,  тҥсінік  жҽне  т.б.  ҿзінің  ҿн  бойына  жинақтайды.  Сананың  концептуалды 

ҿрісі адаммен бірге пайда болған жҽне адам жаратқан дҥниелермен тікелей байланысты. 

 Концепттің  ҧлттық  белгімен  ерекшеленуі.  Ҽр  ҧлттың  немесе  халықтың  концепт  ҽлемі 

оның (концептінің) тілдік бірліктермен, қҧралмен жеткізілуімен емес, ҽлемді қабылдауымен, 

мазмҧнымен  ҿзара  теңдес,  ҧқсас  болып  келетіні  сҿзсіз.  Концептінің  мазмҧны  ҽрбір  ҧлттың 

тілдік  қҧралдарымен  «кейіптеліп»,  қажетті  жағдайда  келесі  тілге  аударылады;  концептіні 

жеткізетін қҧрал тҥрліше  болғанмен, концепт біреу болады. Мысалы:  қазақ тілінде  – Әлем, 

Кеңістік,  Уақыт  концептісі.  Кез  келген  концепт  тілде  дыбыспен  тҧлғаланып,  жазумен 

таңбаланып,  аталымға  (сҿзге)  айналады,  бірақ  сҿзде  (аталымда)  концепт  толығымен 

бейнеленбейді  немесе  концепт  мазмҧны  сҿзде  толық  қамтылмайды.  Сонымен  танымдық 

негізде Сӛз концептіні толық жеткізбейді, ол – ақпаратты хабарлау ҥшін негізгі концептілік 

белгілерді ғана жеткізуші. Сҿз – ҧғымның танбалық бейнесі. Сонда сҿз концептілік мағынаға 

қол  жеткізетін  қҧрал  тҽріздес,  сол  арқылы  ойлау  ҽрекеті  жҥзеге  асып,  дамып,  басқа  да 

кҿрінбей қалған шеткері ҿрісті, жасырын,  болжалды,  салыстырмалы, т.б. мҽнді концептілік 

белгілерді табуға ашуға, тануға қызметтік міндетін атқарып, мҥмкіндік береді. Осылайша сҿз 

концептіні ойлау ҽрекетінің бірлігі, нҽтижесі тҥрінде кҿрсетіп, ойлау ҽрекетінде пайдалануға 

болатын тілдік тҧлғадағы қҧрал болып табылады.  

Когнитивті  қҧрылым  мен  тетіктерінің  негізгі  ҧстанымы  –  мазмҧндық  қҧрылымның  жҥгін 

тілдік бірліктер атқарады жҽне тілдің астарындағы менталдік кеңістіктегі шешімдер  сҿйлеу 

ҽрекеті негізінде  қалыптасады жҽне бейнеледі. Адамның когнитивтік қабілеттілігі мен оның 

таным  моделін  меңгеруі  тікелей  жҽне  ҥнемі  тілде  кҿрінеді,  сол  сияқты  тілдік  қҧрылымдар 

базалық менталды кҿрініс туралы мҽліметтің маңызды дереккҿзі болып табылады.  

Тілде концептіні жаратылысқа, болмысқа байланысты тҥрлі топқа жіктелінеді:  

 жекелік (жеке тҧлғалық) концепт;  

 топтық: жыныстық, жас ерекшелік ҽлеуметтік концепт;  

 жалпыҧлттық концепт;  

 жалпы ҽлемдік (адамзаттық) концепт, т.б.  

Концепт – танымдық тіл ғылымының ҧғымдық бірлік қызметіндегі, тілдік мазмҧн тҥріндегі 

нысандық мҽселесі ҽрі нақ ҿзегі.  Адамның ойлауы  алдымен жалпы  тҥрде,  жҥйелеу арқылы 

қызмет атқарып, концепт адам санасында оның тҥрлі ҽрекеті арқылы пайда болады, себебі, 

концепт – адам санасында қалыптасатын нақты мазмҧнды қҧбылыс. Кез келген концепт адам 

санасында нақты дҥниені сезіну мҥшелерімен қабылдау арқылы; адамның шынайы дҥниемен 

байланыстық ҽрекеті арқылы; санада бҧрыннан бар концептімен ойлап, жаңаның туындауы 

VI Халықаралық конференция

 

78 

 

арқылы;  тілдік  қатынас  арқылы,  ҿзіндік  танып  білу  нҽтижесінде  қалыптасады.  Бір 

концептінің  ҿзі  тҥрлі  сҿзбен,  бірлікпен  (синониммен,  кіші  мҽндермен,  айтылымдармен, 

мҽтіндермен) жеткізіле береді.  

Концепт  –  танымдық  ғылымының,  оның  ішінде  (танымдық)  тіл  ғылымының  ішкі 

заңдылықтарын ашатын, анықтама-ереже жасауға мҥмкіндік беретін ҧғымдық бірліктің бірі. 

Дерексіз  мазмҧндағы  Концепт  сҿзінен  танымдылық  ҽрекетін,  қимылды  жеткізіп,  тілдік 

ҥдерісті тҥсіндіретін концептілеу бірлігі туындайды.  

Тіл – санада концептіні қалыптастырушы тҽсілдің бір тҥрі.  Тҥсінік, таным, ҧғым, ойлау тіл 

арқылы  кҿрініс  табады.  Ҧғым  мен  атаудың  арасында  табиғи  байланыс  бар.  Тіл  қҧбылысы 

белгілі заңдылыққа, жҥйеге бағынады. Атау немесе тілдік таңба – тек зат пен қҧбылыстың 

атын  ғана  білдіріп  қоймайды,  сонымен  бірге  санадағы  ҧғым  мен  бейнені  сезіну  арқылы 

тҥсіндіретін  қҧбылыс.  Олар  белгілі  жҥйе  арқылы  кҿрініс  табады.  Ҧғым  –  таңбаланушы, 

(означаемое),  бейне  –  таңбалаушылардың  (означающее)  арасындағы  арақатынастардың 

нҽтижесінде  тілдік  таңба,  атау  пайда  болады.  Ол  –  атаудың  мағынасы  арқылы  кҿрінеді. 

Тілдік  таңбалар  шындық  болмыстың  нақты  бейнесін  таңбалайды.  Себебі  адам  баласының 

алғашқы шынайы қабылдау арқылы жасалған атау – шындықтың кҿрінісі. Тілдегі аталымдар 

тҥрлі  дыбыстық,  мағыналық    ҿзгерістерге  ҧшырап,  семантикалық  жағынан  дамиды. 

Қоршаған ортадағы дҥниені қабылдауы – образдылыққа детелейді, сол арқылы образдылық 

белгілі нысанның жалпы мҽн-мазмҧнын берберді де таңбаға ауысады.   

Тілдік  когнитивті  теориясының  алдында  мынадай  міндеттер  тҧрды:  біріншіден,  тілдегі 

білімнің  тҥрлі  типтерін  тану  қҧрылымын  кҿрсету;  екіншіден,  тілдік  хабарламаларды  қҧру 

жҽне  тҥсіну  процестеріндегі  білімнің  концептуалды  амал-тҽсілдерін  тҥсіндіру.  Когнитивтік 

лингвистика когниция қҧрылымының тілмен ҿзара байланысын кҿрсетіп, тҥсіндіреді. Тілдік 

жҥйедегі халықтық ерекшелікке тҽн ҧлттық жҽне тарихи ерекшеліктерінің адамның ойлауы 

мен  тҥсінігінде  жасырынып  жатқан  қҧбылыстарды  тҥсіндіру  ҧлттық  концептілер  арқылы 

жҥзеге асады.  

Қазақ  тіл  біліміндегі  «шаңырақ»,  «тары»,  «от»,  «қамшы»  т.б.  концептілер  ҧлттық  мҽдени 

константалар  ретінде  танылған  ҧғымдар  Н.Уҽли,  А.Ислам,  Б.Ақбердиева,  М.Кҥштаева, 

Ж.Қошанова    т.б.  тілшілердің  еңбектерінде  лингвомҽдениеттанымдық  бағытта  зерттеліп, 

дҽлелденген.  

Ҽр  тіл  –  ҿз  бойында  ҧлт  тарихын,  тҿл  мҽдениетін,  танымы  мен  талғамын,  мінезі  мен 

санасын,  кҽсібі  мен  салтын,  дҽстҥрі  мен  даналығын  тҧтастықта  сақтаған  таңбалық  жҥйе. 

Осындай  мазмҧнды  қҧрылымына  сҽйкес  ол  жай  таңбалық  жҥйе  емес,  ол  –  мҽдениеттің 

кҿрсеткіші. Тіл бірліктерін қҧрылымдық лингвистика деңгейінде зерттесек, тҥркі тілдерінің 

лексикалық бірліктерінің мҽн-мазмҧнын, семантикасын толу ашу мҥмкін емес. Себебі, бҧнда 

тілдің қызметі тек коммуникативтік емес, этномәдени ақпараттарды сақтаушы, жеткізуші, 

келесі  ҧрпаққа  жалғастырушы,  сонымен  қатар  әр  ҧлттың  дҥнеиетанымы,  аталымның 

уәжі, семантикасы бҥтін тҧтастықта зерделенуі тиіс.  

Ақиқат  дҥниенің  мҽдени  ақпаратын  танытатын  ҽрбір  лингвомҽдени  бірлік  дҥниенің  тілдік 

бейнесін  айқындаушы  лингвомҽдени  кҿрсеткіш  ретінде  қарастырылады.  Ол  тіл  мен 

мҽдениет  арасындағы  ҿзара  байланысы  тҧрғысынан  талданады  жҽне  таңба  мазмҧнындағы 

лингвистикалық, мҽдени ақпараттармен танылады.  

Тҥртанудағы  лингвомҽдениеттанымдық  бағыттағы  зерттеулердің  тҥпкі  мақсаты  –  тҥркі 

тілдерінің  ҿзіндік жеке этномҽдени тілі қалыптасқан, ҧлттық тілдік ерекшелігі айқындалған 

тілдік  бірліктері  арқылы  ҽр  ҧлттық  тіл  ерекшелігін  салыстыру  нҽтижесінде  ҽрбір    тілдік 

VI Халықаралық конференция

 

79 

 

бірліктің  дҽрежесін  кҿрсетуге  болады.  Осы  мақсатқа  жету  жолында  тіл  мен  мҽдениет 

сабақтастығын  салыстыру  нҽтижесінде  анықтай  тҥсуге  кҿмектесетін,  мҥмкіндік  беретін  –   

лингвомәдениеттаным сала. Тҥркі тілдері мен қазақ тілінің сҿзжасамдық бірліктері таным 

тҧрғысынан: 

1)  шындық  болмыстағы



зат  немесе  қҧбылыс



2)  оның  санада  абстракциялануы



3) 

ақиқат болмыстағы ҧғымның бір бҿлшегі болып табылатын басқа ҧғымның танылуы



4) ҧлт 

мҽдениеті мен танымындағы білімнің бірлігі – атаудың жасалуына ҽкеледі [3. Қасым, 2010]. 

Сана 



Ойлау 



  Тіл 



...  Дерексіз  тҧрғыдан  алғанда,  тілдік  танымның  бастауы  саналық 

таным  болып  табылады.  Ойлау  саналық  танымды  игеруші/игертуші  қызметінде  болып, 

санада  қабылданғанды,  тҥскенді,  санада  бейнеленгенді  ҧғымға  айналдырады,  ҧғым 

таңбамен (дыбыстық) бейнеленіп, тіл қҧрал арқылы аталым (сҿз) болып, жарыққа шығады: 

Сана 



Ойлау 



  Ұғым



Тілдік  дыбыстық  таңба



Аталым  (Сҿз) 



Тіл...Тілдік  таңба  ... 

сҿзге негіз болған негіз ҧғымның символдық мағынасы мен дыбыстық бейнесі. Дҥниетаным 

халық  арасындағы  тілдік  қолданыста  жинақталған  ақпарат  қоры  немесе  ол  адамның  ҿмірге 

деген  кҿзқарасы,  жетістікке  жету  жолындағы  іс-шара,  қоғамдық  оқиғаларға,  қҧбылыстарға 

қалай  қарау  керек  екені  жайлы  мҽселердің  шешімін  қалай  орындау  жолдары,  амал-ҽрекеті 

немесе  ҧстанған  ҧстанымы  тҥрінде  де  тҥсіндіріледі.  Жеке  тҧлғаның  саналы  тҥрде  ҿмірге, 

дҥниеге  деген  ҿзінің  қатынасын  қҧру  қажеттілік  талаптарына  ғылыми  дҥниетаным 

мазмҧнына сҥйенуі.  

Дҥниетанымның негізгі қызметтері: ақпаратты-бейнелі, бағдарлы-реттеуші жҽне бағалау 

болып табылады (И.Ф.Харламов). Дҥниетанымның ақпаратты-бейнелі кызметтері қоршаған 

ортадағы  оқиғалар  мен  кҧбылыстарды  қабылдау  тҽсіліне  жҽне  оның  адам  санасында 

бейнеленуіне  байланысты.  Мысалы,  кез  келген  заттың  атауы  оны  тек  атап  қана  қоймай, 

сонымен  берге  оны  танытады.  Ал  тану  немесе  анықтау  белгілі  бір  халықтың  тарихи  даму 

жағдайы  аясында  іске  асатындықтан,  ол  тілдік  ҧжым  ҿмір  сҥретін  нақты  жағдайларға 

байланысты  ҽртҥрлі  болады.  Ҽртҥрлі  ҧжым  бір  затты  ҿзінің  кҥнделікті  тҽжірибесінде 

кездесіп қолданылатын жағынан танып, оны ҿзіне таныс қҧбылыстармен байланыстыратыны 

белгілі.  Яғни,  ат  қоюда  ҿмір  шындығы  мен  тҧрмыс-тіршілігі,  тҽжірибесі,  салт-дҽстҥрі, 

наным-сенімі ҽртҥрлі заттар тҥрінде тілде сҿзбен аталып бейнеленеді. Осының негізінде ол 

затты  танып,  біліп,  оны  басқалардан  ажыратып,  ҧғымдық  зат  туралы  тҥсінік  қалыптасып, 

оны  танығаннан  кейін  барып  оған  атау  қойылады.  Мҧндай  ажыратқыш  белгілер  сҿйлеуші 

ҧжымдық ортада ҽртҥрлі болуы мҥмкін. Тіл білімінде ол белгілер уәждер деп аталады.  

Қазақ  мақалдарында  қолданылатын  іс-әрекет  атауларының  когнитивті-семантикалық 

қҧрылымын  моделдеуге  «іс-ҽрекет  атаулары»  тҥсінігін  жҽне  олардың  негізгі  мағыналары 

мен семантикасын ҥлгі ретінде зерделеу.  

Еңбек  –  дамудың,  ҿмір  сҥрудің  алғышарты;  адам  баласы  кҿне  дҽуірден  бастап  еңбекте 

қолданылатын  қарапайым  қарудың  тҥрлерін  қолданса,    бҥгінгі  заманауи  техникалық 

ҿзгерістің, ҿмір сҥрудің амалы, қҧралы, қиындықты шешудің жолы еңбек екенін жҽне оның 

нҽтижесі  жоғары  болатынын  тҥсінді.  Сҿйтіп,  Уақыт,  Кеңістік  тынысына  қарай  адам 

танымында  еңбек,  еңбектену  қҧндылығы,  осыдан  білім,  іздену,  талпыну,  ғылымтану 

бейімділік қҧндылығына орай ҧғым-тҥсінікті білдіретін аталымдар, оралымдар, афоризмдер 

т.б.  қалыптаса  бастады.  Мҧндай  бейімділік  тҥрлері  (адам  еңбегінің  қҧндылығы)  жалпы 

ҽлемдегі  қай  ҧлтқа,  халыққа  болсын,  жалпыадамзаттық  тҧрғыдан  тҽн.  Адамның  ҽлемді, 

дҥниені  тануы,  оқып-білуі,  зерттеуі  оның  ҿмір  сҥрудегі  қҧнды  бейімділік  тҥрлерін  ашады, 

еңбектену арқылы адам ҿзі Тілдік танымдағы қҧнды бейімділік тҥрлерінің мҽні адам ҿзінің 

ҿмірге  деген  бейімділік  ерекшелігін  де  арттырады.  Мҽселен,  Адам  еңбектен,  еңбектенуден 

VI Халықаралық конференция

 

80 

 

сауда  қызметін,  одан  тҥсетін  ӛнім  мен  пайданы,  ҥнемді  тҥсінеді,  сауда,  ӛнім,  пайда,  ҥнем 

байланысының  шоғыры  –  нарық  уақытда    адам  еңбек  –  уақыт  –  ҥнем  (экономика) 

байланысының  ерекшелігін  біліп,  жалпы  адамзатқа  ортақ  тҥсінік  жасай  бастайды: 

экономика=сауда+ақы.  Адам  сауда  жасау  арқылы  ақы  алып,  еңбегінің  қҧнды  ӛнім,  ҥнемге 

айналғанын тани бастады.  

Дерек  ретінде  талдауға  алынған  іс,  жұмыс,  еңбек  атауларының  жасалуының  негізінде 

транспозиция  процестері  жатыр.  Бҧл  атауларда  етістіктің  табиғаты  мен  семантикалық 

қимыл,  ҽрекет,  процесс  мҽні  бар.  Қазақ  мақалдарында  қолданылатын,  еңбек  ҽрекетінің 

жалпы  мазмҧны  бар ҿлшеулі атаулар тобын қарастыру:  іс, еңбек, жұмыс. Аталған атаулар 

«іс-ҽрекет атаулары» мағынасының шоғыры, жиынтығы.  

«Еңбек»  І.1Адамның  ӛз  қажетін  қанағаттандыруға  бағытталған  жҧмыс,  қызмет.  Елдің 

атын  еңбек  шығарар. Ерте  тҧрған жігіттің  ырысы  артық, Ерте  тҧрған ҽйелдің бір  ісі  артық. 

Қайраты  бар  кісінің  Берекеті  бар  ісінің.  Еңбек  ерлікке  жеткізер,  Ерлік  елдікке  жеткізер 

(Мақал).  Еңбек



  іс



  қайрат 



ерлік



ырыс



берекет



жүктеу/скачать 4,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: