Vi халықаралық конференция 1

VI Халықаралық конференция

 

103 

 

Иссерс, О. С. (2008). Коммуникативные стратегии и тактики русской речи (Изд. 5-е). (288 

с.). М.: Издательство ЛКИ. 

Бозбаева,  А.  Г.  (2007).  Синтаксические  оценочно-экспрессивные  конструкции  в  рекламном 

тексте  на телевидении и радио Республики Казахстан.  Язык: система, функционирование и 

моделирование (сборник научных трудов) (С. 319 - 327). Алматы.  

Филиппова,  И.  М.  (2002).  Рекламный  текст  в  СМИ  Республики  Казахстан.  Автореф.  дисс. 

канд. филол. наук. (24 с.). Алматы.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

VI Халықаралық конференция

 

104 

 

ТҦЛҒАНЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ РУХАНИ 

АЗЫҚ ПЕН ҦЛТТЫҚ САНА МӘСЕЛЕЛЕРІ 

З.Оразбекова, Э.Женгиз 

а

Сулейман Демирель университеті, Алматы, Казақстан 

ә

К.Карасаев атындағы Бішкек мемлекеттік университеті, Кырғызстан 

The summary 

 

The XX century called the golden age of Kazakh literature. Fiction is a component of 

spiritual food. This article refers to the problems of  spiritual food, and national consciousness in 

the aesthetic shaping personality.  

Key words: 

Literature,  nationally-specific, symbol of  kazakh national culture, national consciousness. 

Резюме 

 

ХХ век называют золотым веком казахской литературы. Хужожественная 

литература -  составляющая духовной пищи. В данной статье говорится о проблемах 

духовной пищи и национального сознания в эстетическом формировании личности.  

 

Ключевые слова: 

Духовная пища, художественная литература, национальное сознание, эстетическое 

формирование. 

1.

 

Кіріспе  

«Рухани азық» деген ҧғым тҿңірегінде ой қозғасақ, Ҽль-Фараби рухты ҽлемдік материал мен 

адам  ағзасының  бір  полюсте  табыстыратын  субстанция  деп  тҥсіндіреді.  Психоаналитика 

классигі Фрейдттің айтуынша  рух  –  сананың ішкі  дҥниеге, кісінің  жан ҽлеміне ҽсер етуі,  я 

тоқырауы,  я  болмаса  қанаттандыруы;  Буддист  Рамчарака  рухты  адам  ағзасы  мен  жаратқан 

иенің  бір  полюсте  ҧшырасуы  деп  тҥсіндіреді.  Философия  классиктері  рух  пен  материя 

туралы  ҽрі  кең,  ҽрі  тҥбегейлі  отырып  топшылайды.  Бізге  керегі  ҽдебиет  канондарының 

қоғамдық  кҿзқарасқа,  адамдардың  сана-сезіміне  игі  ҽсері,  ҧлттық  сана,  адамгершілік, 

реттілік,  еңбекқорлық,  кҥйініш-сҥйініш  секілді  қай-қай  ҧлттың  жақсы  мінездерінің 

қалыптасуына,  азаматтық  кҿзқарастың  баспалдақтап  ҿсуіне  тигізген  ҽсерін  тҥкпірлеп 

тҥсіндіру,  яғни  ҽдебиет  басынан  бастап-ақ  ҿзінің  алыптар  шоғырының  қаламынан  туған 

шығармалары  арқылы  шырқау  биікке  кҿтерілді.  Ҽдебиет  –  қоғамдық  кҿзқарастың 

квитэссенциясы,  яғни  кҿркемделген  ойдың  мҽйегі,  сауатты  оқырманның  ҿмірге,  дҥние 

тіршілікке  ҿзіндік  пайымы  мен  топшылауын  қалыптастырып,  ойына  ой  қосып,  қиялына 

қанат  бітіріп  алға  жетелейтін  РУХАНИ  АЗЫҚ.  Басқаша  айтсақ,  ҽдебиет  –  адам  жанының 

компасы  (Оразбекова  З.  Қазіргі  қазақ  прозасындағы  ҧлттық  болмыс  пен  имандылық 

мотивтер//«Керуен»  -  ғылыми  жҽне  кҿркем-ҽдеби    журнал.  М.Ҽуезов  атындағы  Ҽдебиет 

жҽне ҿнер институты, А.,№1,2008.-84-91бб.). Сан алуан эпопеялар, романдар, ҽңгімелер мен 

жыр  маржандары  кҿптеген  ҧлттың  барша  бояулы  болмысын  ашып  кҿрсетті,  мінездердің 

қайталанбас  галереясын  тҥзді.  Ол  қаламгерлердің  қай-қай  шығармасын  ашып  қарасаңыз: 

атаулы  ҧлтша  ойлау,    салт-сана,  дҽстҥрдің  ешкімге  ҧқсамайтын    пердесін  ашып,  ҧлттық 

болмыстың  табиғатына  бойлап  енесіз.  Ҽлем  ҽдебиетін,  оның  ішіндегі  ҽлемдік  кҿркем 

VI Халықаралық конференция

 

105 

 

прозасын ешқашан қоғамдық-ҽлеуметтік ойды қалыптастыруға қызмет ете алмады деп айта 

алмайсыз;  керісінше,  сол  ҽлеуметтік  кҿзқарас  пен  ой  жҥйелерінің  қалыптасуына,  тҧйықтан 

шығуына, ҿмірлік шындық іздеуіне ҽрдайым қызмет етті, яғни сананың эстетикалық шыңын 

биіктете тҥсті.  

2. Әдебиет – ҧлттық болмыстың айнасы. Кез-келген ҧлтты танып-білу ҥшін ең ҽуелі оның 

ҽдебиетімен  танысамыз.  Ҽдебиет  –  ҧлттық  болмыстың  айнасы,  ҧлттық  ойлау  жҥйесінің 

барометрі. ХІХ ғасырдағы ағылшындарды тану ҥшін  Ч.Диккенс, Дж.Голсуорси романдарын, 

француздарды  егжей-тегжейлі  тҥсіну  ҥшін  Бальзак  пен  Флоберді,  ХХ  ғасырдағы 

жапондарды    тереңірек  зерделеу  ҥшін  Я.Кабавата,  Ю.Мисиманы,  орыс  мінезін  тҥкпірлеп 

тҥсіну  ҥшін  М.Шолохов,  Л.Леонов,  В.Набоков  шығармаларына,  армянды  тҥсіну  ҥшін 

Г.Матевосянды,  азербайжанды  білу  ҥшін  Анарды,  молдаванды  зерделеу  ҥшін  И.Друцэні 

оқитынымыз  кҽміл  (Оразбекова  З.  Қазіргі  қазақ  прозасындағы  ҧлттық  болмыс  пен 

имандылық мотивтер//«Керуен»  - ғылыми жҽне кҿркем-ҽдеби  журнал. М.Ҽуезов атындағы 

Ҽдебиет  жҽне  ҿнер  институты,  А.,№1,2008.-84-91бб.).  Осы  кҥні  дҥниені  аралаған 

саяхатшылар,  туристер  сол  елдің  сҽн-салтанатын,  ғажайып  ҥлгіде  салған  ғимаратттарын 

таңдай қағып тамсанатын табиғатын кҿзбен кҿріп, ауасын кҿңілге тҥйіп, аралап қайттық деп 

ҽңгімелеп жатады. Бҧл дҧрыс та шығар. Жҥз естігеннен жалғыз мҽрте кҿрген артық. Ҽйтсе 

де  сол  елдегі  ҿмір  сҥріп  жатқан  адамды,  оның  мінез-қалыбын,  арман-қиялын  тҥсіну  ҥшін 

жазушыларын,  олардың  қаламынан  туған  роман,  хикаяттарды,  тҧрмыс-салтын  терең 

зерделеп  оқу  керек.  Ҽдебиеттің  аса  қадірлі  миссиясы  –  адам  жҥрегіне  жол  табар  елшілік 

қасиетін  осындайда  шындап  бағалаймыз.  Ҽдебиет,  шындығында,  жҥрек  пен  жҥректі 

табыстыратын елші, уағызшы. Ҧлттық болмысты, сананы тҥкпірлеп тҥсіндірумен қатар, сол 

сана мен болмысты эстетикалық тҧрғыда баспалдақтап биіктетуге де ықпалы зор   Қай 

елдің  ҽдебиеті  мықты  болса,  сол  халықтың  мҽдениеті  жоғары,  білімі  мен  білігі  зайырлы. 

Ҽдебиеттің  қоғамдық-ҽлеуметтік  кҿзқарастың  іргетасын  беріктен  қалап,  қалыптастыруға 

ролі  ҧшан-теңіз  екені  дҽлелдеп  жатуды  қажет  етпейтіні  ақиқат.  Қаламгердің  канондық 

позициясы  қай-қай  уақыттан  болмасын  адамгершілік  қалыпты  хатқа  тҥсіру.  Тарих 

тауларының  арғы  қабатында  қалған  грек,  Эллада  трагиктері,  ерте  дҥние  эпосын 

жырлаушылар,  одан  берідегі  ҽдебиеттің  алтын  ғасыры  саналатын  Еуропа  қаламгерлерінің 

романтикалық, сентименталдық сарыны, берідегі сюрралистік, психоаналитикалық, авангард 

ағымдары,  ХІХ  ғасырдың  бастау  бҧлағынан  нҽр  алған  реалистік  бағыттар,  бҽрі-бҽрі  адам 

бойындағы,  кейіпкер  санасындағы  адамгершілік  мҧраттарды  арқау  еткені  мҽлім.  Дҥниелік 

ҽдебиеттің  тамыры  саналатын  шығыстық  ақын-жыраулық  дҽстҥрлер,  айлап,  жылдап 

жырласа  таусылып  бітпейтін  эпостық  сарындары,  одан  берідегі  ғашықтық,  батырлық 

жырлары,  ҽлем  прозасының  алғашқы  нҧсқалары  ҧлт  бойындағы  ар,  адамгершілік 

ҧстанымдарды  арқау  етіп  халық  санасына  қҧюмен  болды.  Сонда  бҧл  ҧлт  топырағынан 

кҿктеп  ҿніп  шыққан  адамгершілік  жҽне  ар  ҧстанымдары  деген  не?..оның  образ  кейіпкер 

қалыбындағы  ҽрқилы  арналы  кҿріністері  қалай?..осы    сауалға  жауап  іздеп  кҿрелік.  Адам 

жарық  дҥниеге  келген  кезінен-ақ  ақылды,  парасатты  болып  тумайды.  Жарықты  тану,  ана 

мейірімін сезіну, жақсы мен жаманды  ажырату жылдар ҿте бойына қонады, зердесіне сіңеді. 

Осындайда  орыстың  ҧлы  жазушысы  Лев  Толстойдың:  «Адам  ағзасына  тҽрбие,  тҽлім  бес 

жасқа дейін қонады, ал былайғы ҿмірінде сол қонған нҽрсені я жетілдіріп, я басқаша қалыпқа 

бейімдеп  қана  ҿтеміз»  -  деген  сҿзі  еріксіз  еске  оралады.  Жеткіншек  ҿз  бойына  жақсылы, 

жаманды қасиеттерді ана сҥтімен сіңіреді деген шындыққа келеді. Кҿре, біле тҥзеледі.  

3.  Адамгершілік  ҧстанымдар  жайлы.  Еуразия  кеңістігінде,  ҧшы-қиыры  алыс  ҧлы  дала 

тҿсінде  ҿмір  кешкен  ҽрісі  тҥрік  қағанаты,  берісі  сақ-қазақ  ҧлысы  ҽлімсақтан  бері 

адамгершілік  ҧстанымдарды  жастайынан  санасына  сіңіріп,  басына  жастап  ҿседі.  Ол 

ҧстанымдар қандай? Ҥлкеннің алдын кесіп ҿтпеу, ҥлкеннің сҿзін екі етпеу, ҥлкенді сыйлау 

бала жасынан қанына сіңген қазақ келе-келе ҿзін де, ҿзіне ілескен ҧрпағын да екі сҿйлемеуге, 

ақылды адамды пір тҧтуға баулиды. Иба, ізет, қызды қырық ҥйден тию осындайдан шығады. 

Ҧлды  тҥздік  шаруаның  қиынына  салып  баулиды  (Оразбекова  З.  Ҽдебиетіміздің  алтын 

ғасыры  //  «Мҽдени  мҧра»  -  журналы.  Қазақстан  Республикасы  Президенттік  Мҽдениет 

VI Халықаралық конференция

 

106 

 

Орталығы,  Астана,  №  3  (30),  2010.  -70-76  бб.)    Шыдамдылық  пен  тӛзім,  қиынға  морт 

сынбау,  алған  бетінен  қайтпау,  ҧстамдылық  ҧнасымы  ер  жетіп,  ҿле-ҿлгенше  серік  боп 

ҿтеді. Далалықтардың кҿп сҿйлемейтін, қалыпты, намысқа жҥгініп іс қылатыны ерте дҥние 

тарихшылары  мен  кезбелерінің  жазбасында  майын  тамызып,  тамсандыра  отырып  хатқа 

тҥскені анық. Таң қалған саяхатшылар қаншама! 

3-1.  Адамгершіліктің  келесі,  екінші  тармағы  ҥлкенді  сыйлау,  ҥлкеннің  сӛзіне  сҥттей  ҧйып 

илану. Ғасырлар бойы қалыптасқан салт бойынша ҥйге ең ҽуелі ҥлкен енеді, тҿрге ҥлкен кісі 

шығады,  ҥлкені  бастап  сҿз  сабақтайды.  Бҧл  қалыптасқан  канон.  Мҧхтар  Ҽуезовтың  «Абай 

жолы» эпопеясында албырт ақын  Абай мен  Қҧнанбай  қажының  қарсыласып, кереғар келіп 

қалатын  тҧстары  бар.  Екі  кҿзқарас,  екі  философияның  ҿкілі  қаншалық  қанына  қарайып 

бетпе-бет  келгенімен  ҽріге  барып  қажаспайды,  сабыр  сақтайды.  Жҥрегі  жҧмсақ  Абай 

ҽкесінің  қаталдығын  сезіп,  біліп  тҧрса  дағы  сол  кездегі  қазақы  салтты  аттамай,  ҥлкеннің 

бетінен  алмайды,  ащы  айтса  да  кҿп  ашуын  ішіне  бҥгіп  сабырға  жҥгінеді,  ақырын  тосып, 

шындық ҥшін кҥйіп сҿйлейді. Дҽл осындай мысалды ҽлем ҽдебиетінің корифей ҿкілдерінен 

кҿптеп табамыз. 

3-2.  Шығыс  кейіпкерлерінің  ҥшінші  белгісі:  реттілік.  Бҧл  бҥгінгі  қоғамдағы  тҽртіп,  заңға 

жҥгіну  секілді  ҧғымдардың  арғы  астарында  қалған,  ҧлтының  етінен  ҿтіп,  сҥйегіне  сіңген 

адамгершілік ҧстаным. Қай-қай классиктердің кейіпкерін алсаңыздағы оның бойынан қанға 

сіңген  реттілікті  кҿресіз,  сенесіз,  сезінесіз.  Жалпы  анархия,  бетімен  лағушылық,  ҿмірден 

жеру,  кйрей  тҥңілу  адамгершілік  мінезге  жат  нҽрсе,  қазақы  табиғатты  тҥсінбеу.  Кҿптеген 

кейіпкерлер  қаншама  қанына  қарайып  қақтығысқа  барғанымен  тҥу  бастағы  бойына  сіңген 

реттіліктен табан аударған емес.  

3-3.  Адамгершілік  канонның  тҿртінші  ҧстанымы  –  жалған  сӛйлемеу.  Ҿтірікші,  аяр  адамды 

мінеп,  сынаған  ҽдеби  шығармаларымызды  кез-келген  қаламгерден  табуға  болар  еді. 

«Шынның  жҥзі» деп  Абай  ақын бекер айтпаған.  Қиындық жеңгенде ғана қадірлі  қателік-

тҥзелуге  апаратын  қылкҿпір.  Ҿмір  қым-қуыт  кҥресімен  қызық.  Тағдыр  жолы  тақтайдай 

тегіс адам ҽдеби шығармаға кейіпкер болып жарытпайды. Ҽдеби шығарманың қҧндылығы 

–  ар,  адамгершілік  ҧстанымдар  ҥшін  басын  тіге  жҥріп,  сол  ҥлкен  идеалдарға  жетем  деп 

бірде жетіп, бірде жете алмай ҿткен, зар кешкен кейіпкерлердің арпалысы, жанталасы. 

3-4.  Ҽдебиеттің  асыл  арқауының  бірі  –  имандылық.  Бҧл  жоғарыда  айтылған 

адамгершілікпен сабақтас ҧғым, кейіпкерді тіршілік тҧманынан адастырмай алып шығатын 

темірқазық. Иман, имандылық  – шығыстықтар ҧғымында жарық дҥниеде кісіге жақсылық 

жасаушы, жақсылармен салыса жҥру, жҥрек басын таза ҧстау, артына жақсы іс пен жақсы 

сҿз  қалдыру.  Біреуді  «иманды  азамат»  дейді;  мҧны  біз  тура  жҥріп,  ақылмен  сҿйлейтін, 

маңайына  нҧр  шуақ  шаша  білетін  кісі  деп  тҥсінеміз.  Бақилық  сапарға  бҧрылған  адамға 

«иманын  жолдас  қылсын»  дейміз,  бҧл  дегеніңіз  о  дҥниеге  барғанда,  таразы  басында 

пенденің  қасынан  табылып,  азап  пен  тозақтан  қорғайтын  періштесі,  я  болмаса  сауапты 

істері деп тҥсінеміз. Сауапты істері кҿп кісіні иманды адам дейтініміз бекер болмас.  Қазір 

қазақстандық даму процесінде ҥлкен зайырлы ҿзгерістер жҥріп жатыр. Бҥгінгі кҥні кешегіге 

еш  ҧқсамайды,  дҿңгеленген  дҥниедегі  бҽсекеге  қабілетті  отыз  елдің  ішіне  ену  жолында. 

Ҿндірісі дамыған, ҿркениеті биік отыз елдің кҿшіне қосылу ҥшін зерттеушілердің айтуынша 

Қазақстан  тҧрақты  даму  рельсіне  тҥсуі  қажет,  жылма-жыл,  ықпалды  тҥрде  экономикалық, 

экологиялық тҧрақты  дамуы ҿте маңызды. Тҧрақты даму диаграммасына тҥсу ҥшін ҿндіріс 

пен  жалпы  ішкі  ҿнім  ҥнемі  геометриялық  прогресте  ҿсіп  отырғаны  лҽзім.  Бҧл  ҿсу  тҥптің-

тҥбінде  тҧрғындардың  ҿмір  сапасын  арттыруға  ҽкеледі.  Қоршаған  ортаны  қорғау 

мамандарының  зерттеуінше  ҿмір  сапасы  артуы  ҥшін  ҥш  тҥрлі  қажеттілік  кҿлденеңдейді. 

Бірінші: адамдардың хал-ахуал деңгейі жоғары болғаны жҿн; екінші: адамдардың жасы ҧзақ 

болмағы  лҽзім;  ҥшінші:  қоршаған  ортаның  жағдайы  жақсы  болғаны  жҿн.  Қазіргі  кезеңде 

қазақстандықтар  сапалы  ҿмір  тізбесінің  78  орнын  иеленді.  Бҧл  халықаралық  «Дубна» 

университетінің  кҿрсеткіші.  Табиғи  ресурстарды  тиімді  пайдалану  жҿнінен  31  пайыздық 

кҿрсеткіште  тҧрмыз,  ал  Жапония  36  пайызды,  АҚШ  34  пайызды,  Германия  33  пайызды 

иеленеді.  Табиғи  байлықты  жосықсыз  пайдалану,  талан-таражға  салу,  орны  толмас 

VI Халықаралық конференция

 

107 

 

тонаушылықпен  айналысу  жағынан  кҿрсеткішіміз  аса  жоғары.  Ең  ҿкініштісі:  адамдардың 

орташа  ҿмір  жасы  алпыстан  ҽлі  аса  қойған  жоқ.  Экологиялық  тҧрақтылық  индексін 

зерттейтін Йель орталығының есебінше елдегі ресурсты жосықсыз пайдалану жағынан 70-ші 

орында  тҧрғанымыз  ойлантатын  жағдай.  Шыны  керек,  Қазақстан  соңғы  жылдары  тҧрақты 

даму жҿнінде дҥниеде ҿтіп жатқан халықаралық кеңестерге белсене қатысып келеді. 1992ж. 

Рие-де Жанейрода ҿткен «ХХІ ғасыр табалдырығы» атты жиынға, 2000 ж. Нью-Йоркте бас 

қҧраған  Мыңжылдық  Саммитіне,  2002ж.  Йоханнесбургте  ҿткен  тҧрақты  даму  жҿніндегі 

Дҥниежҥзілік  Саммитке  қатынасып  біршама  тҽжірибе  жинақтап  ҥлгерді.  Зерттеулерге 

сҥйенсек, табиғат байлығын пайдалану арқылы ҿсу біздің елде алдағы 15-20 жыл кҿлемінде 

тҧйыққа  тіреледі,  ары  қарай  энергетиканың  жаңа  кҿздеріне  табу  жҽне  сол  жаңа  кҿздерге 

сҥйену,  табиғатты  кҿздің  қарашығындай  сақтап  қана,  ысырапсыз  технологияны  кеңінен 

пайдалануға  қол  артып  қана  тҧрақты  ҿсуге  қол  жеткізуге  ҽбден  болады  жҽне  бҧл  бағытта 

атқарылып  жатқан  ауқымды  іс-шаралар  қатарында  ҿткізілгелі  отырған  Экспо-2017  мега-

жобасын  ерекше  атауымызға  болады.  Кедейшілікпен  кҥресу  халықаралық  зерттеулерде 

Джинни  индексімен  ҿлшенеді.  Бҧл  кҿрсеткіш  баспалдағына  аяқ  салу  ҥшін  ең  ҽуелі  жол, 

қҧрылыс, тҧрмыстық травма-соққы алу тҧрғындарды 100% таза ауыз сумен қамтамасыз ету, 

адам  ағзасына  қажетті  микроэлементтерге  бай  тағаммен  тамақтану,  ана  мен  бала 

денсаулығын қорғауды тҥбегейлі ҿзгерту, демографияны ҧлғайту деңгейіне жеткеніміз жҿн. 

Демографтардың  болжамы  бойынша  жоғарыдағы  аталған  жағдайлар  шешілген  кезде 

Қазақстан халқы 2024 ж. 18 миллионға жетіп жығылады. Бҧлардың бҽрі еліміздегі қоршаған 

ортаны қорғау мамандарының зерттеулерінің нҽтижесі. Тҧрақты дамудың бірден-бір кепілі. 

Мҽселенің  аса  кҥрделі,  адами  экономикалық,  таза  экологиялық  жағдайлармен  ғана 

шешілмейді,  ең  ҽуелі  адамға  моралдік  кҥш-жігер  беретін,  рухани  кҿтеретін,  пассионарлық 

отын  ҿршітетін  себеп-салдарлар,  ҽдебиет  пен  ҿнердің  бел  алып  дамығаны  қажет.  Адамның 

ғасырлар бойғы рухани, моралдық азығы болып келген ҽдебиетті ҿркениеттің қай сатысына 

кҿтерілсек  те  оның  қажеттілігі  кемімейді.  Керісінше,  адамның  қиналған,  тҥңілген, 

қателескен,  ҿмір  жолын  қайта  қараған  кезінде  ҧлы  мҽртебелі  келіп  тіршілік  иесіне 

бағдаршам  болады,  алға  жетелейді,  рухының  қайта  тіріліп  кҿктеп  ҿнуін,  жапырақ  жаюына 

бірден-бір себепші болып дариды. 

4.  Жан  экологиясы,  мінез  экологиясы  дегенді  ауызға  алғанда  кейіпкерлерді 

жаманшылықтан  бойын  жиып  алатындар,  жаманшылықтан  бойын  жиып  ала  алмайтындар 

деп  екі  жарға  бҿліп  қарастырған  жҿн.  Жаман  ҽдет,  жаман  мінезден  бойын  жиып 

салатындарды оқырманға ҥлгі етіп қаншама ҧлағатты шығарма жазылып жатыр. Осы арылу 

ҥстіндегі  кейіпкердің  жан  қҧбылысын  тереңдей  зерттеуде  ХХ  ғасырдың  Ж.Амаду, 

Дж.Джонс, У.Фол кнер шығармалары ҥлгі бола алады. Оқып отырсақ, мінез де шығарманың 

ҿн бойында ҿзгеріске ҧшырап, ылғи жан шуағына, жарыққа, кісіге жақсылық жасауға ҥзбей 

ҧмтылысқа  тҥсуімен  қызықты.  Кейіпкердің  я  жаманға,  я  жақсыға  ауытқып  кетуін,  солай 

болуға  мҽжбҥр  еткен  барометрін  кҿз  алдымызға  елестету  –  тағы  да  ҽдебиеттің  қасиетті 

міндеті.  Мінезге  бай  кісі  дейміз,  мінезсіз  адам  дейміз,  оның  ит  мінезін  басқа  бермесін 

дейміз!..  осының  баршасы  кейіпкерлерді  Абай  айтқандай  тҥбін  қағып  қайыра  тексеріп 

алатын  анықтауыштар.  Ҽрине  жазушы  кейіпкерді  жақсылыққа  жетелейтін  жолбасшы  емес, 

оқырманның ой-санасына ізгіліктен, адамгершіліктен шам жағатын себепші суреткер. Сҿздің 

суретшісі.  Қай-қай  қоғамдық  формацияда  болсын,  ҿзгермелі  ҽлеуметтік  қҧбылыстың  қай 

сатысына  аяқ  салмайық,  кейіпкердің  аты  –  кейіпкер.  Адам  болмысын  ешқашан  ҽлеуметтік 

ортадан  бҿліп  жарып  ала  алмаймыз.  Жазушының  зерттейтіні  адам  мінезі,  сол  мінезді 

туғызатын  кісінің  жан ҽлемінің ҧңғыл-шҧңғылы.  Кейіпкер ҿтпелі кезеңде ҿмір сҥреді ме, я 

болмаса қалыптасқан қоғамның бір бҿлшегі ме, я болмаса астынан су шыққан адамға ҧқсап 

ҽлі кҥнге анда бір, мҧнда бір ҧшып-қонып жҥр ме, қаламгерге сҿз зергері ҥшін бҽрібір болуға 

тиіс. Оның зерттеу нысаны – кейіпкердің жан ҽлемі. Мына кейіпкер ҽлі онда да жоқ, мҧнда 

да жоқ, ҧшып-қонып  жҥр, кҿзқарасы  орнықпаған деп  кісіні жазғырып,  художниктің сҿзбен 

сурет  салу  міндетінен  қашқақтаудың  жҿні  жоқ  деп  ойлаймыз.  Жазушы  ҿз  кейіпкерін  ойға 

шомдырар, қиялға батырар болса ҽрдайым шҿл ішіне шығандатып жібереді, жалғыз жҥрген 

VI Халықаралық конференция

 

108 

 

кісіге ой ғана серік, жолаушыға қиял азық. Ҽңгіме жауһарлары ең алдымен шығыстық қанға 

сіңген  сҿзге  тҧру,  тҿзім,  қиындыққа  қайысып,  қуанышқа  аспандап  кетпеу,  намысқойлық, 

ҿжеттілік,  реттілік  қасиеттерді  ту  етіп  кҿтеріп,  жас  ҧрпақтың  кҿкейіне  қондыра  білуге 

қҧлшынады (Женгиз Э. Ҽдебиет – білім мен тҽрбие негізі//«Жалын» - Республикалық ҽдеби-

кҿркем  жҽне  ҽлеуметтік  журнал.  А.,№  4-10,  2012.  -371-375  бб.).  Кейіпкерлердің  жақсы,  я 

жаман  екенін  сол  қағидаларды  тіршілік  арбасына  қалай  теңдеп  салып  алып  жҥр?..  жҥрек, 

жан  ҽлемін  қандай  амалмен  тазартып  тҥзу  жолға  тҥспекші,  осы  қадау-қадау  сауалдарға 

образдардың  мінезі,  ҽрекеті,  қҧбылыс  арқылы  жауап  беріп  қана  иландырады.  Адам  ҿзінің 

тағдырын алдын-ала болжай алады. Болжау ҥшін ең ҽуелі сабыр, сосын жан ҽлеміңді еркін 

шолып  шығатын  зерде  болса  жетеді.  Кҿбіміз  кҥнделікті  шаш  етек  шаруадан  босай  алмай 

жҥріп  жҿппелдеме,  алқын-жҧлқын  ҧйтқыма  мінезге  ҥйреніп  аламыз,  ҧйтқыма  мінез 

ҽрнҽрсеге ҧрындырады, алды-артыңа байыздап қарауға мысқалдай мҧрша бермейді. Жазушы 

аллегория тҽсілі арқылы ҿмір бойы кісінің қыр соңынан қалмайтын, сҽл шаршап-шалдықсаң, 

пҽске  кідірсең-ақ  соңыңнан  қуып  жетіп  жаншып,  тапап  ҿте  шығатын  ажалды  арбаға  теңеп 

бҧрын-соңды жазылмаған философиялық ойды тҥйіндесе, ҽлгі ажал арбасы арқылы адамның 

ҿмір жасы басынан аяғына дейін қарауылда, таразының басында болатынын, кісінің азуы да, 

тозуы  да  кейіпкердің  реттілігіне,  тіршілік  тауқыметін  дҧрыс  қҧра  білуінде  екенін  қадап 

тҥсіндіреді.  Бҧл  мистик  жазушылардың  жазып  жҥргеніндей  жанның  алмасуы  емес,  сол 

жанның қиналысы, кҥйзелісі, ащы да болса ҿмір туралы бейнелі бояумен философиялық ой 

тҥйіндеуі.  Мҧндағы  жазушының  адамгершілік,  ар-ождан  мҽселесін  кҿтерумен  қатар  жер 

тозса – адам да тозады, табиғат ауысса – кісі де қалжырай бастайды деген анық аксиоманы 

сол  кҥйінше  суреттей  салмай,  адам  ағзасының  азып-тозуы  мен  моралдік  кҥйреуін  кҿз 

алдыңызға  елестете  отырып,  тҧспал,  мегзеу,  шендестіру  арқылы,  бірде  ажалды  арбаға, 

келесіде тҥнемесі жер-кҿкті қымтап алатын аппақ тҧманға, енді бірде азынаған долы желге 

теңеп  мҿлдіретіп  береді.  Шығарманың  кҿтерген  жҥгі  мен  образдық  қҧрылымын,  суреттеу 

тҽсілі  мен  философиялық  айла-тҽсілін  бір-бірінен  ажыратып  бҿлекшелеп  қарауға  ҽсте 

болмайды. Мҧндағы парадигма образдың нақтылығы, бейне-болмыстың ішек-қырындысына 

дейін ашылып жататындығы. Тегінде мінез экологиясы – мінездің қашанғы жақсы  қырларын 

кҿктемгі  жыланның  ҿз  қабығын  ҿзі  сыпырып  тастағандай  –  жоққа  тҽн  ете  отырып,  нашар, 

жағымсыз,  кесапат  қылықтарға  кҿшуі,  адамның  шығарманың  ҿн  бойында  азып-тозуы  тап 

осы  кҥнгі  экология,  мінез  экологиясы  дегенге  ҽкеліп  ат  басын  тірейді.  Кейіпкер  мінезінің 

қҧлдырауы-ҽлеуметтік  сананың  ортаны,  адамдардың  кері  кетіп,  кешегі  бай,  тҧғырлы 

пайымдардан іргесін аулақ сала бастауы дер едік. Ащы да болса айтқан, нҧсқаған мақҧл.  

жүктеу/скачать 4,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: