Қытай  тілінде  «ҥш»  деген  сан  жақсы  мағынаны  білдіреді

VI Халықаралық конференция

 

58 

 

тҥрі  белгіленді.  Олар:  бірінші  -  аудан  басшысы;  екінші  -  облыс  басшылығына;  ҥшінші  - 

патша аппаратына тағайындалды.  

Цин  ҽулеті  кезінде  Патша  аппаратына  қабылданатын  адамдарды  патша  ҿзі  тексерді. 

Олардың  ішінде  ең  алдыңғы  ҥш  адамды  қабылдап,  бірден  ҥшке  дейін,  яғни,  біріншісін 

zhuangyuan, екіншісін bangyian, ҥшіншісін tanhua деп белгіледі.  

Қытай  қоғамындағы  негізгі  ҥш  дін:  Дао  ілімі,  Конфуцийлік,  Будда  діні  болып  белгіленді. 

Будда  діні  жҿніндегі  еңбектер  ҥш  zang-ға  бҿлінеді.  Бірінші  -  jinzang,  екінші  -  lu(лҥй)  zang, 

ҥшінші  -  lunzang.  Буддистер  бҧл  ҥшеуін  де  жақсы  білетін  адамдар  деп  san  zang  fa  shi  деп 

атады. Мысалы: Батысқа саяхат романының басты кейіпкерін Tang sanzang деп атады [9,46-

47].  

Демек,  қытай  халқының  сан  есімдер  жҥйесіне  байланысты  ҧғымында  бір  заттың  кҿптігін 

білдіру  ҥшін  сол  заттың  иероглифінің  ҥшеуін  біріктіріп  бір  иероглиф  етіп  жазған.  Ағашты 

білдіретін  «mu»    иероглифін  алып  ҥшеуін  біріктіріп  жазcақ,  орманды  білдіреді.  Тасты 

білдіретін  «shi»  иероглифінің  ҥшеуін  біріктіріп  жазып  ҥйіліп  тҧрған  тастар  «lei»  ҧғымын 

білдірді.  Адам  дегенді  білдіретін  ren  иероглифінің  ҥшеуін  біріктіру  барысында  zhong 

(кҿпшілік) ҧғымын білдірді . 

Ҥш  санына  байланысты  айтылған  кейбір  сҿздер  тҧрақты  тіркеске  айналып  кеткендігін 

кҿруге болады. Айталық, «San ren cheng hu» тҧрақты тіркесінің шығу тарихы былай болған: 

Ертеде  бір  уҽзір  жолға  шығар  алдында  билеушісіне  базарда  бір  жолбарыс  жҥр  деп  бір  рет 

айтса сенесіз бе?, деген екен. Патша біріншісінде сенбеймін депті.  Ал, екіншісінде ше десе 

ойланып қаламын депті. Ал ҥшіншісінде ше десе, сенемін депті.  

Қытай    халқы  кейіннен  кҿптік  мағына  беретін  деген  сҿзді  «san  sheng»  тіркесімен 

алмастырған.  Сонымен  қатар  қытайлар  ата  бабасына  қҧрбандық  шалғанда  ҥш  тҥрлі  затты 

қҧрбан еткен. Олар: 

шошқа, қой, сиыр. 

Қытайларда ҥш сҽуле, нҧр деген ҧғым да бар. Олар:  

кҥн,  ай, жҧлдыз.  

Ҥш ҿнер деген де ҧғым бар. Олар:  

ҿлең жазу, сурет салу,  кітап жазу.  

Аталған  ҧғымдардан  бҿлек,  ҥш  санының  танымдық  қасиетіне  байланысты  кҿптеген 

мысалдарды  келтіруге  болады.  Мысалы,  Конфуцийдің  қатар  келе  жатқан  ҥш  адамның  бірі 

сенің ҧстазың деген тҥсінік қалыптасқан. Қытай халқының дҥниетанымында ежелден бастап 

ҥш  қҧдіретті  қҧдайға  табыну  бар.  Олар:  Аспан  қҧдайы,  жер  қҧдайы,  ежелгі  ата-баба. 

Сонымен  бірге  ҥш  деген  санның  толық,  барынша  жақсы  деген  жасырын  мағынасы  да  бар. 

Тҧрмыс-тіршілікте адамдар еріксіз ҥш деген санмен жҧмысты тҧжырымдайды. Ҽрекеттеріне 

жол  кҿрсеткен.  Мысалы:  ҥйлену  тойында  ҥш  рет  сҽлем  салған  жҽне  біреудің  қазасына  ҥш 

минут  ҥнсіздік  жариялайды.  Олар  неге  бес  немесе  тҿрт  минут  демеді.  Себебі  жоғарыда 

айтылған ҥш – толық, жеткілікті деген ҧғымдарды білдіріп отыр. Адам ҿмірінде ҥш санының 

маңызы  кҿп.  Қытайдың  тағы  бір  мақалына  тоқтала  кеткенді  жҿн  санадық.  «Xin  guan  shang 

ren  san  bao  huo»  -  (жаңа  ҽкім  ҥш  от  қояды)  мағынасы  жаңа  билеуші  кҿп  реформа  жасайды 

VI Халықаралық конференция

 

59 

 

деген сҿз. «Bing dong san chi fei yi ri zhi han»  (мҧздың ҥш қарыс болып қатқаны бір кҥндік 

суықтан емес).  «Bu xiao you san wu hou wei  da» мағынасы  ҽке-шешені қҧрметтемеудің тҥрі 

кҿп. Ең оңбағаны, ең жаманы ҧрпақ қалдырмау. Қытайда халық ең ыстық кездерді «san fu», 

ең суық кездерді «san jiu» деп атайды.  

Енді  қазақ  тіліндегі  «ҥш»  сҿзінің  этимологиясына  тоқталайық.  «Ҥш»  сҿзінің  дей-тҥркілік 

праформасы – «ҥңт/ҥнгіт». Бір жағынан, осы праформаның «ҧңт» - «ҧш», «іңт» - «іш», «еңт» 

-  «еш»,  «аңт»  -  «аш» сияқты дыбыстық варианттарының бар екендігін, екінші жағынан осы 

«ңт»  праформасының  басқа  ҿзгерінділерінің  аса  маңызды  мағыналарды  туғызғандығын 

ескере  келе,  осы  «ҥш»  <  «ҥңт»  праформасының  о  баста  абақ  таңбадағы  кіндік  нҥктенің, 

шоғым  таңбадағы  тоғысу  нҥктесінің  атауы  болғандығын  кҿрсетеді.  Яғни,  «ҥш»  сҿзі  ҽуел 

баста сан атауы болмаған, тек тіл дамуының келесі кезеңінде ғана нақты сандық кҿрсеткішке 

айналған . 

«Ҥш»  саны  қазақ  халқының  салт-дҽстҥрінде  қатысты  наным-сенімдерде  кҿптеп  кездеседі. 

Мысалы,  «Ҥш  қайнаса,  сорпасы  қосылмайды»,  «ҥш  ҧйықтаса  тҥсіе  кірмеген»  деген 

мҽтелдердің  мағынасы  «Ешбір  басы  бірікпеді»,  «ойына  ешнҽрсе  кіріп  шықпаған»    деген 

мҽнге  сҽйкес  келеді.  Ал,  «Ер  кезегі  ҥшке  дейін»  деген  мақал  да  осы  сарындас.  Бҧл 

келтірілген мысалдардан қазақ пен қытай халықтарының дҥниетанымындағы ортақ сарынды 

байқауға  болады.  Себебі,  екі  халықтың  да  келтірілген  мақал-мҽтелдерінде  ҥш  саны  толық, 

кемел деген мағынаны береді. Сонымен қатар қазақ ауыз ҽдебиетінде «... ертеде біреудің ҥш 

баласы  болыпты...»  немесе  хан  ҥш  қайтара  сҧрапты  деген  сияқты  «ҥш»  саны  есімімен 

байланысты сҿздер жиі кездеседі.  

«Ҥш»  санына  байланысты  қалыптасқан  ҧлттық  ҧғымдар  кҿптеп  кедеседі.  Мҽселен,  қазақта 

«Ҥш  жҧрт»  деген  ҧғым  бар.  Олар:  Ҿз  жҧрты,  нағашы  жҧрты,  қайын  жҧрты.  «Ҥш  байлық» 

бар. Олар: Денсаулық, ақ жаулық, он саулық. Бҧл келтірілген мысалдардан бҿлек, «Ҥш би», 

«Ҥш  дана»,  «Ҥш  арыс»,  «Ҥш  қат»,  «Ҥш  қуат»,  «Ҥш  ғайып»,  «Ҥш  арсыз»,  «Ҥш  дауасыз», 

«Ҥш қадірлі», «Ҥш қадірсіз»,  «Ҥш  жамандық», «Ҥш жақын», «Ҥш ақиқат»,  «Ҥш  қуаныш», 

«Ҥш  биік»,  «Ҥш  тоқтам»  жҽне  т.б.  «ҥш»  санына  қатысты  айтылатын  ҧғымдарды  кҿптеп 

санауға болады.  

1.8  Енді  қазақ-қытай  тілдеріндегі  «төрт»  санының  танымдық  сипаты  жайында  ой 

өрбітіп  көрер  болшсақ,  оның  да  тамыры  көне  дəуірде  жатқанын  көреміз.  Ертедегі 

адамдар арасында санды белгілеудің кҿптеген таңбалары болған. Мҽселен, еліміздің ертедегі 

сҥйек  жазуларында  сан  таңбалары  кҿптеп  кезігеді.    Ҿндірістің  қарқынды  дамуымен 

байланысты  қытайда ерекше  маңызды таяқшамен есептеу ҽдісі ойлап табылды.  Таяқшамен 

есептеу  ҽдісінде  бамбук  таяқшалары  мен  сҥйектер  пайдаланылады.  Ереже  бойынша 

кҿлденең,  тік,  ҧзын,  қысқалығына  қарай  реттеп  тізіп  қойып,  сандарды  есте  сақтауға  жҽне 

жалғастырып  есептеуге  пайдаланады.  Таяқшамен  есептеу  жалпыласуына  ілесіп,  таяқшамен 

есептеу  ҽдісінің  жалпыласуына  байланысты  ҽрбір  санның  ҿзінің  таңбалануыда  болған. 

Есептеу ҽдісінің тік – кҿлденең екі тҥрлі ҧқсас сандарды белгілейтін болған.  

 

Адамзат  баласы  Христофор  Колумбтың  ашқан  географиялық  жаңалығына  дейін 

жерді тҿртбҧрышты деп ойлап келгендігі белгілі. «Тҿрт» тҥсінігі адамзат тарихында осылай 

қалыптасып,  кеңістікті  пен  уақыт  кҿлемінің  негізі  адам  санасына  сіңе  бастады.  Сондықтан 

қҧпиялы  сандар  қатарында  «тҿрттің»  де  ерекше  маңызды  мағына  бар  деуге  болады. 

Қытайлықтардың  ертедегі  кезеңінен  бастап-ақ,  ҽрбір  жерде  орын  алған  «тҿрттік» 

дҥниетанымдық  кҿзқарасы    қалыптасқан  болатын.  Атап  айтқанда  «біз  аяқ  басып  жҥрген 

VI Халықаралық конференция

 

60 

 

жеріміз  тҿртбҧрышты,  аспандағы  жҧлдыздар  тҿрт  мың  жеті  жҥз  жиырма  сегіз,  «Орталық 

патшалықтың»  сыртында  «тҿрт  қараусыз  қалған»  мемлекет  бар,  одан  алыстау  жерде  «тҿрт 

теңіз»,  аспанды  кҿтеріп  тҧрған  «тҿрт  тіреуіш»,  қытайлар  жазатын  тҿртбҧрышты  иероглиф 

тҧратын «Siheyuan», ҿлеңдері тҿрт, бес, жеті буынды, жылдың тҿрт мезгілінде де байлықты 

тілейді,  ҽрбір  іс-ҽрекет  ҥшін  тҿрт  қолайлы  қозғалысты  қажет  етеді,  кҿңіл-кҥй  (Sipibawen) 

тыныштықты  қажет  етеді,  ал  ҥйде  тҿрт  кітап  пен  бес  канонды  жаттау  керек  деген  сияқты 

халықтың  танымдық  сипатын  кҿрсететін  мысалдарды  кҿптеп  келтірге  болады.  Егер  адам 

мҽдениетті  жануар  болса,  онда  қытайлықтарды  «тҿрт»  санының  ҥлгісімен  жасалған 

мҽдениетті  жануарлар.  Не  себепті  осындай  бір  қарапайым  сан  осыншама  зор  ҽлеуетке  ие 

болып,  мҽдени  парадигмаға  айналып,  еріксіз  адамдардың  ойлау  қабілетінде  жҽне  іс-

ҽрекеттерінде  басымдылық  танытып  отыр?  Біз  осы  зерттеу  жҧмысымызда  аталған 

сҧрақтарға жауап беруге тырысамыз.  

Мҽдени  шығу  тегі,  діни  дҥниетанымы  жҽне  онымен  байланысты  аңыздар,  ҽдет-ғҧрып, 

ҧлттық  дҽстҥр  тарапынан  «тҿрт»  санының  мағыналық  ҧғымы  мен  танымдық  сипаты 

тҧрғысынан  «тҿрттік»  концепцияны  нақтыдан  абстрактіге  дейінгі  эволюция  барысын 

зерделеп  кҿрейік.  Кҿне  деректерге  сҥйенсек,  тҿрт  мезгілдің  пайда  болуы  салыстырмалы 

тҥрде  кеш  болған  сияқты.  Сҥйектерге  жазылған  жазуларда  тҿртбҧрыш  жҽне  тҿртбҧрыш 

анемонимі кҿрсетілген, бірақ тҿрт мезгілдің атауы жоқ. Қытайдың белгілі ғалымы Sheng Wu: 

«Бал ашу сҥйектерінде» де, «Тау жҽне теңізден ҿтуде» де тҿрт мезгіл жайлы сҿз қозғалмаған. 

Тек Яо кодексінде тҿрт жақпен тҿрт мезгілдің. Шаң дҽуірінде бір жылды екі жыл мезгіліне 

бҿлетін,  бал  ашу  сҥйектерінде  тек  кҿктем  мен  кҥз  кезеңдері  ғана  аталған,  батыс  Чжоу 

дҽуірінің  басында  ҽлі  де  Шаң  дҽуіріндегідей  екі  мезгілді  болды.  Ал  батыс  Чжоу  дҽуірінің 

кейінгі кезеңінде ғана кҿктем мен кҥзден жаз бен қыс мезгілін бҿліп алып, тҿрт мезгіл пайда 

болды»  деп  атап  кҿрсетеді.

 

  Бҧдан  мынадай  қорытынды  шығаруға  болады:  тҿрт  мезгілдің 

бҿлінуі  кейінірек  орын  алған.  Сонымен  қатар  «тҿртбҧрыш»  сҿзінің  пайда  болған  кезеңі 

ғалымдардың  зерттеулері  бойынша  Чжангуо  кезеңінің  орта  жҽне  кейінгі  кезеңіне  жатады, 

яғни  шыққан  уақытына  келсек,  егерде  «аспан  мен  жер  тҿртбҧрышты  жаратушы»  еңбегін 

адамзаттың болып жатқан оқиғалар жайлы алғашқы пікірлері ретінде қарастыратын болсақ, 

онда  «тҿртбҧрыштың»  шынайы  мағынасы  тҿрт  мезгілдің  дҽстҥрлі    тҥсініктемесіне 

ҿзгертулер енгізбек. «Тҿрттің» алғашқы пайда болуына, «тҿртбҧрыш» жайлы жаңа кҿзқарас  

пайда  болады.  Белгілі  қытай  лингвисі  Дэн  Ци  тҿрт  санының  адам  танымындағы  орнына 

байланысты  адамзаттың  «тҿрт»  санына  байланысты  танымы  ҧзақ  жҽне  кҥрделі 

интеллектуалды  кҥш  салуды  қажет  етті.  Алғашқы  тайпалардың  мҽдениетінде  адамдардың 

сандар жайлы тҥсінігі тек «бір» мен «екі» деңгейінде ғана болды, «тҿрт» саны тіпті болған да 

емес.  «Кур  Еуропаның  алғашқы  ҧлттарын  кең  тҥрде  зерттеп,  оның  ойынша  тек  бірнеше 

жергілікті  халық  қана  тҿрт  санын  айыра  алады  деген,    жабайы  жағдайда  ҿмір  сҥрген 

Еуропалық тҧрғылықты халық жеті санын білмеген. Оңтҥстік Африкадағы бір ҧлтта бір, екі 

жҽне кҿптен басқа сандары болмаған, жҽне бҧл ҥш сандардың интонациясы тҥсініксіз деген 

болжам айтады. Сонда «тҿрт» санына қатысты таным мен тҥсінік қайдан келген? «Тҿрттің» 

танымдық  қасиеті    тҧрғысынан  қарағанда  ол  алғашқы  адамдардың  кеңістікті  ҧғынуынан 

туындаған  деуге  болатын  сияқты.  Адамзат  ең  алғашында  тек  екі  бағытты  білген,  олар  кҥн 

шығатын  жақ,  яғни  шығыс  жҽне  кҥн  бататын  батыс  бағыт.  Қытай  ғалымдарының  деректік 

кҿрсеткіштері бойынша, Қытай еліндегі кҿптеген ҧлттар алдымен шығыс пен батысты біліп, 

кейін  ғана  оңтҥстік  пен  солтҥстікті  таныған.  Осы  шығыс  пен  батысты  ғана  танитын 

интеллектуалды  деңгейменен  ҥштен  артық  санай  алмайтын  ҧлттар  ҧқсас  болып  келеді.  Ал 

шығыс  пен  батысты  екі  жақ  дегенмен  «екі»  санымен  бірге  қҧпиялы  мағынаға  ие  болады 

екен. 

VI Халықаралық конференция

 

61 

 

3.Қорытынды 

Қытайдың  жаңа  тас  дҽуірі  кезеңінің  мҽдениетін  кҿрсететін  алғашқы  тҧрақтары  арасында  

жерлеу бағытының ҥлгілерін анықтауға болады. Онда Шығыс жҽне Батыс екі жақты айырып 

алған  соң,  екі  жаңа  бағыт  оңтҥстік  пен  солтҥстікті  табу  оңайырақ  болған  секілді.  Ол 

бойынша екі жақты кеңістіктік сезімі тҿрт бағытқа тарап, жаңа тас дҽуірінің мҽдениетіндегі 

молаларда  батыс  шығысқа  бағыттып  жерлеу  ҥлгісінен  басқа,  оңтҥстік,  солтҥстік  бағытта 

жерлеу ҥлгісі де кҿрініс ала бастады. Кҥннің бір кҥндік қозғалуы шығыс, батыс, оңтҥстік ҥш 

бағытты  қамтиды.  Солтҥстікке  кҥннің  кҿзі  бармайды,  сондықтан  тҿрт  жақ  кеңістік  тҥсінігі 

ең  алғаш  қҧрылған,  солтҥстік  жақта  о  дҥниелік  тозақ  орналасқан  деп  сенген.  Осыдан 

солтҥстік  ҿлімнің  себепшісі  болса,  оңтҥстік  тіршілік,  жаңа  ҿмірдің  бейнесі  болған.  Бҧл 

жерлеудің  ҥлгісі  тҿрт  бағыттың  кеңістік  жайлы  тҥсінігі  жетіліп  алғашқыдағы  екі  бағыттық 

кеңістік  тҥсінігін  ауыстырды.  Жоғарыда  келтірілген  дҽйектерді  Еуропаның  да  кейбір 

ғалымдары  қолдайды.  Мҽселен, ғалым Леви Булюр  «Қҧпиялы  «тҿрт» саны  алдымен бағыт, 

кеңістік  саны  ретінде  пайда  болды.  Себебі  алғашында  қолданған  тілдерінде  сан  болмаған, 

тек  санның  функциясын  атқара  алатын  нақтылы  қҧбылыс  арқылы  білдіреді.  «Шығыс, 

оңтҥстік, батыс, солтҥстік тҿрт жақ, жҽне осы тҿрт бағытпен ҿзара жел, тҿрт тҥрлі тҥс, тҿрт 

тҥрлі жануар сияқтылар «Сан жиынтығының» маңызды қызметін анықтады»  деп тҧшымды 

тҧжырым жасайды.

 

 

Қазақ  жҽне  қытай  халықтарында  тҿрт  бағыт  жайлы  тҥсінігі  кҥннің  бағыт  беруі 

арқылы пайда болған. Сондықтан «тҿрт» саны қасиеттілігін жҽне кҥнге табынуды екі бҿлек 

қарастыру  мҥмкін  емес.  Кҿне  жазбаларда  осыған  ҧқсас  рҽсімдердегі  ҿзгерістерді  кҿре 

аламыз.  Мысалы,  кҥн  екі  халықта  да  айға,  кҥнге  байланысты  рҽсімдер  бар.  Мҧндай 

рҽсімдерден  біз  «тҿрт  қҧбылысының»  нақты  мағынасы  тҿрт  мезгілді  білдірмейді,  ал 

кеңістіктің тҿрт бағыты тҥсінігі уақыт тҥсінігінен де ерте пайда болғандығын байқаймыз.  

Пайдаланылған əдебиеттер: 

 Si Ma Yun zhu. Guan yu zhongguo wenhua mian yanzhi li de yan jiu. – Shaanxi： Renmin 

chubanshe, 2003nian. – 599 ye. 

Zhang Dan. Zhongguo shuzi.  –Shanghai：Shangwuyin she guan 2002 nian -487 ye. 

Wang Bing. Shuzi de shenmi.   —Shanghai：Huao dong shifandaxue chubanshe, 2004 nian-500 

ye.  

Guo Di.  Shuzi zai Zhong guo.  – Shanghai：shang wu yinshuguan, 2003 nian – 475 ye. 

Li Xue. Shuzi de wen hua. – Jilin： Jilinda xue chu ban she， 2002nian. – 756 ye. 

Wang Li.  Shuzi de shen mi.  – Beijing： Beijing da xue chu ban she， 2005nian – 497 ye. 

Ju Zhi Lan. Shuzi ―san‖ de yuyan wenhua bijiao// Dalian min zu xueyan xue bao. 2003 nian 7  yue

，di san qi. 82-83ye. 

Li Lei. Shuzi de wen hua. —Jilin：Jilin da xue chuban she,  2002nian.-756ye. 

Zhongguo gudai shenmi shuzi // Beijing: Shehui ke xue wen xianchubanshe. 1998 nian, 3 yue. 

 

 

 

 

VI Халықаралық конференция

 

62 

 

ЯЗЫКОВАЯ КАРТИНА МИРА: ТЕОРИЯ  И ПРАКТИКА 

Баяндина С.Ж. 

Доктор филологических наук, Казахский национальный технический университет 

имени К.И. Сатпаева, г. Алматы, bayandina2004@mail.ru 

Резюме 

 

В представленной статье  автор рассматривает   проблемы   формирования   картины 

мира,  языковой  картины  мира    в  языковом  сознании    человека.  Приведены    дефиниции 

языковой  мира  известных  ученых-лингвистов.    Показаны    достижения  казахстанских 

ученых, исследовавших  национальную  языковую картину мира. 

 

Ключевые  слова:  картина  мира;  языковая  картина  мира;  концепт;  концептосфера; 

языковое сознание; национальное  языковое сознание. 

Термин    «картина  мира»    был    выдвинут  в  рамках    физики  в  конце    XIX-  начале    XX  в. 

Первым  ученым, который  употребил его  по отношению к физической картине  мира,  был 

Г.Герц.  Он  понимал  ее  как  совокупность    внутренних  образов  внешних  предметов,  из 

которых  логическим  путем  можно  получить  сведения  относительно  поведения  этих 

предметов.    Внутренние    образы,  или  символы,  внешних  предметов,  создаваемые 

исследователями, по мнению Герца, должны быть  такими, чтобы «логически необходимые 

следствия  этих  представлений  в  свою  очередь  были  образами  естественно  необходимых 

следствий  отображенных  предметов»  (Герц  (1973)).        Создаваемые  образы  не  должны 

противоречить законам нашего мышления, а их существенные соотношения   – отношениям  

внешних вещей;  они должны  отображать существенные свойства вещей, включая минимум 

излишних,  или  пустых  отношений.  Полностью  избежать,  по    Герцу,  невозможно,  так  как  

образы  создаются  нашим  умом  и,  следовательно,  в  значительной  степени  определяются 

свойствами  способа  своего  отображения.    Ученый  пытался  охарактеризовать  простую 

картину  вещей    чувственного  мира  и  происходящих    в  нем  процессов,    включая  в  нее 

основные принципы  механики, из которых может быть выведена вся  механика без ссылки 

на  опыт.  Он  считал,  что  если  по-разному  изложить  принципы  механики  в  зависимости  от 

выбора  лежащих  в  ее  основе  положений,  «то  мы  получим  разные    картины  вещей»    (Герц 

(1973)).    

 

Термином  «картина  мира»  широко  пользовался  также  М.Планк,  понимая  под 

физической  картиной  мира  «образы  мира»,  формируемые  физической  наукой  и 

отображающий реальные закономерности природы. Он считал, что содержание этого образа, 

задаваемое  принципами  сохранения  и  превращения  энергии  и  принципом  возрастания 

энтропии,  непрерывно  обогащается  по  мере  развития  физики,  освобождаясь  при  этом  от 

антропоморфных    элементов  (Планк  (1966)).      Это    термин  использовал  и    А.  Энштейн  в 

своих  работах.  Таким    образом,    первое    употребление  этого  термина    связано  с  научной 

картиной мира. По мнению А.А. Мельникова,  «в современной  методологии и  философии 

статус    данного  понятия  остается  весьма  неопределенным».    В    научной  и  общенаучной 

картине  мира  картина  мира  понимается  как  картина  мира,  занимающая  промежуточное 

положение между наукой и мировоззрением и между наукой и философией; картина мира – 

мировоззрение,  заключающая  в  себе  тип  социальной  практики;  картина    мира  –  вид 

философской рефлексии (неонатуралистическая концепция научной картины мира); картина 

мира – вид  научного  знания  (Мельников (2003)).     

VI Халықаралық конференция

 

63 

 

Затем  термин  «картина  мира»  стал  использоваться    в  культурологических  и 

лингвосемиотических  исследованиях.  Исследование  картины  мира в культурологическом 

аспекте было связано с проблемой мировидения. Ученые  в  первоначальный период  решали 

задачи  реконструкции структуры архаического коллективного сознания на материале мифа 

и фольклора. 

В  семиотическом  аспекте  изучение  картины  исследователи    рассматривали  первичные      и 

вторичные моделирующие системы. Здесь модель понималась  в кибернетическом  смысле,  

и  мир    трактовался  как    «пассивная  память  машины».  Далее    понимание  картины  мира  

расширилось  и    термин    «картина  мира»    начинает  использоваться  в  гносеологическом  и 

общенаучном  смысле  в  понимании  смыслового    заместителя  моделирующего  объекта.    По 

мнению, А.Я.  Гуревича, «каждая  цивилизация, социальная система характеризуется своим 

особым  способом  восприятия  мира.  Называя  основные    концептуальные  и  чувственные 

категории  универсальными,  мы  имели  ввиду  лишь  то  обстоятельство,  что  они  присущи 

человеку  на  любом    этапе  его  истории,  –    но    по  своему  содержанию    они    изменчивы»  

Гуревич (1973)). В последнее время  многие  ученые, изучающие картину мира, считают, что 

нужно исследовать картину мира каждого отдельного  этноса. Понимание картина мира как 

мировоззрения  является    основанием    для    исследования    языковой  картины  мира  и  

художественной картины мира. 

Возникновение  картины мира тесно связано с языком   и определяется языком. Ее называют  

языковой  картиной  мира,  отражающей  национальную  картину    мира  и  выявляющейся  в 

языковых единицах  разных уровней. Языковая картина мира в процессе  жизни конкретного 

современного    человека  предшествует  концептуальной  и  формирует  ее,    так  как    человек 

способен  понимать  мир  и  самого    себя  благодаря  языку.    В  языке    закрепляется  

общественно-исторический опыт  –  как общечеловеческий, так  и национальный, в связи   с 

чем,    можно  отметить    двусторонний  характер  этого  процесса:  1)    условия    жизни  людей, 

окружающий  их    материальный  мир  определяют  их    сознание  и  поведение,  что    находит  

отражение  в  языке,  прежде  всего  в  семантике  и  грамматических  формах;  2)  человек 

воспринимает мир преимущественно через формы родного языка, который  детерминирует  

человеческие структуры мышления и поведения  (Маслова (2004)).     

Следует  отметить  метафоричность  термина  «языковая  картина  мира»,  так  как 

«специфические  особенности  национального  языка,  в  которой  зафиксирован    уникальный  

общественный  исторический  опыт  определенной  национальной  общности  людей,  создают 

для носителей этого языка  не какую-то иную,  неповторимую картину мира, отличную  от 

объективно существующей, а лишь  специфическую  «окраску» этого мира, обусловленную 

национальной  значимостью  предметов,  явлений,  процессов,  избирательным  отношением  к 

ним,    которое  порождается  спецификой  деятельности,  образа  жизни  и  национальной  

культуры  данного  народа»    (Сулейменова  (1989)).        Э.Д.  Сулейменова  подчеркивает,  что  

«языковая  картина  мира»  не  может  быть  «приравнена  к  картине  мира,  как  не  может  быть 

приравнен  сам  язык  к  мышлению»,  следовательно,    «разграничение  картины  мира  и 

«языковой  картины  мира»  столь  же  справедливо,  сколь  справедливо    разграничение  

мышления и языка, а не их  отождествление. Однако  – замечает  она – ««языковая картина 

мира»  как    терминологическое    сочетание  возникло    благодаря    включению  языка  в 

непосредственное (минуя мышление)  взаимодействие с действительностью» (Сулейменова 

(1989)).     

VI Халықаралық конференция

 

64 

 

Языковую  картину  мира  составляют  национально-специфические  и  национально 

осмысленные  характеристики  бытия:    безэквивалентная  лексика,    категориальное  членение 

мира  –  состав  категорий  и  их  парадигмы,  квантование  семантического  континиума,  образ-

эталон оценки  и др. Картина мира выражается  двояко: с одной  стороны,  единицами языка: 

грамматические  категории,  морфемы    слова,  устойчивые  сочетания    слов,    фраземы,    с 

другой  –  способами их аранжировки, синтаксическими построениями  (Маслова (2004)).    

  В  «Словаре социолингвистических терминов»   Э.Д. Сулейменовой, Н.Ж. Шаймерденовой, 

Ж. С. Смагуловой, Д.Х. Акановой языковая картина мира  определяется как   «исторически 

сложившаяся  в  сознании    данной  языковой  общности  и  отраженная  в  языке  совокупность 

представлений  о  мире;    определенный    способ  концептуализации  действительности».  

Данное    понятие  восходит  к    идеям    В.фон  Гумбольтда,  неогумбольдтианства, 

этнолингвистики,  гипотезы  лингвистической  относительности.    Авторы  поддерживают   

точку  зрения    Ю.Д.  Апресяна,  определившего      содержание    и    языковые  особенности 

языковой  картины  мира.    Естественный    язык    отражает      определенный  способ 

концептуализации  мира.  Способы    языковой  концептуализации  действительности 

универсальны  и  национально  специфичны,  поэтому  носители  разных  языков    видят  мир 

через  призму  своих  языков,  поэтому  реконструкция    языковой  картины  мира    составляет  

одну  из  важнейших    задач  современной  лингвистической  семантики,  восстанавливаются 

цельные  системы  представлений    о  мире,  ключевые  для  данной  культуры  концепты  как  

фрагмента языковой картины мира (Сулейменова, Шаймерденова (2002)).    

З.К.Сабитова  пишет, что «понятие концепт в последние годы выдвинулось на первый план: 

к нему обращаются в лингвокультурологических, когнитивных исследованиях, в работах по 

теории  языковой  личности,  речевой  деятельности,  межкультурной  коммуникации  и  др.» 

Ученый    отмечает,  что  концепт  изучается    с  двух  позиций:  с  позиции  когнитивной 

лингвистики и с  позиции лингвокультурологии.   Опираясь на  работы  известных ученых,  

приводит  дефиниции концепта исходя из вышеназванных  двух позиций.     В первом случае  

концепт  -    ментальная    сущность,  которая    существует  в  сознании  и  отражает  содержание 

опыта,  знания,  результаты  всей    человеческой  деятельности  и  процессов    познания  мира  в 

виде  «неких»  квантов    знания,  во  втором    случае    концепт    характеризуется  как  ключевое  

слово  культуры,  культурный  фокус,  опорная  точка  менталитета,  сгусток  культуры  в 

сознании  человека,  вербализованный    культурный    смысл,  семантическая  единица  языка  

культуры,  единица  коллективного  знания,  отмеченная    этнокультурной  спецификой 

(Сабитова ( 2007)).      

 

Языковая  картина  мира,  концепты  изучаются  с  позиции  этнолингвистических  

исследований,  в  казахстанской    лингвистике  в  этом  отношении  значимы      работы    Ж.  

Манкеевой (Манкеева(2010)).      

 

З.К. Ахметжанова в работе «Очерки  по национальной концептологии»  подвергает   

систему  культурно-коммуникативно-интерпретативному  анализу  13  базовых    казахской 

лингвокультуры.    Автор    поддерживает  определение    концепта  М.В.  Пименовой,  которая 

понимает  его  как  «некое  представление  о  фрагменте  мира  или  части  такого  фрагмента, 

имеющее  сложную  структуру,  выраженную  разными    группами  признаков,  реализуемых  

разнообразными способами и средствами. 

В  национальном    языковом  сознании    казахского  этноса  авторы  исследований  по 

лингвокультурологической    концептологии    выделили    такие  концепты:  «домбра»,  

VI Халықаралық конференция

 

65 

 

«атамекен»,  «ҧрпак»,  «намыс»,    «сабырлық»,  «қанағаттық»,  «ағайындық»,  «қамшы»,  

наделенные    широким  полем  образно-ассоциативных  связей  ивысоким  уровнем 

оценочности.  В работе   принимается  определение    концептосферы, концептосфера    –  это 

упорядоченная  совокупность  концептов  народа  нации,  информационная  база  мышления  и  

дается  уточнение  определения    –  это    совокупность      взаимосвязанных  концептов,  т.е.   

ядерные концепты как бы пронизывают множество  низшего уровня  (Ахметжанова (2012)).    

Во  многих    исследованиях,  относящихся  к      гуманитарным,  особенно    филологическим,    

наукам,    рассматриваются    теоретические    основы    языковой  и  художественной  картины 

мира.    Анализ      научных    работ,  опубликованных    в  последнее  время,  показывает,  что 

обращение  ученых  к  проблеме      национальной  картины  мира,  позволяет  выявить    в 

национальном  языковом сознании  этносов специфические особенности концептов, которые 

воспринимаются  как    средство  формирования    духовного  богатства    молодежи    (А. 

Оналбаева  (2010),    Ж.  Джамбаева  (2010),    Б.С.Жумагулова  (2005),    А.Сейдикенова(2009),  

М.В. Тавлуй (2010), Д.С. Рыспаева (2010)    и др. 

Таким  образом,    изучение    языковой    мира  в  современной    лингвистике  является  

актуальным  и  обобщение    данных  ученых,  несомненно,    также    вызывает  интерес  в 

прикладных целях. 

Литература: 

Герц (1973).  Герц Г. Принципы механики, изложенные в новой связи // Жизнь науки. 

Антология вступлений к классике естествознания. – М.,1973 

Планк (1966).    Планк М. Единство физической картины мира. –  М. 1966. 

Мельников (2003).    Мельников А.А. Язык и национальный характер. Взаимосвязь  

структуры и ментальности. – СПб.: Речь, 2003. 

Гуревич (1973))     Гуревич А.Я Категории  средневековой культуры. –М.1972 .  

Маслова (2004))  Маслова  В.А. Когнитивная лингвистика. – Минск: ТетраСистемс. 2004.  

Сулейменова (1989))    Сулейменова Э.Д. Понятие смысла  в современной лингвистике. – 

Алма-Ата, 1989. 

Сулейменова, Шаймерденова (2002)) Сулейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж. Словарь 

социолингвистических терминов.  –  Алматы,  Қазақ университеті, 2002.  

Сабитова (2007).       Сабитова З.К. Прошлое в настоящем. Русско-тюркские культурные и 

языковые контакты. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. 

Манкеева(2010).   Манкеева Ж., Байғҧтова А. Кӛркем  мәтіндегі  сҧлулық «концептісі» // 

Концептосфера   –    ғаламның ҧлттық бейнесінің негізі. М.М. Копыленконың  90 жыл 

толуына арналған дӛңгелек ҥстел материалдары. - Алматы, 2010.  

Ахметжанова (2012).  Ахметжанова З.К. Очерки по национальной  концептологии. – 

Алматы, Издательство «Елтаным», 2012. 

Оналбаева (2010).   Оналбаева А.Т Концепт «гостеприимство» в казахской культуре// 

Концептосфера   –  ғаламның ҧлттық бейнесінің негізі . М.М. Копыленконың  90 жыл 

толуына арналған дӛңгелек ҥстел материалдары. - Алматы, 2010.   

VI Халықаралық конференция

 

66 

 

Джамбаева (2010).  Джамбаева  Ж. Аксиологические стереотипы языкового сознания 

казахстанцев. Дисс.док. филол.н. – Кокшетау,2010. 

Жумагулова (2005).  Жумагулова Б.С. Концепты Дом, Долг как знаки культуры. –Алматы, 

2005. 

Сейдикенова(2009).  Сейдикенова А. Қазақ және француз тілдеріндегі «ӛзім» - «ӛзге» 

концептілер  (мәтіндер негізінде). Филол  ғылым канд... дисс авторефераты. – Алматы, 

2009. 

Тавлуй (2010).Тавлуй М.В. Этноспецифика концепта «общение» в русской языковой картине 

мира. Автореф дисс. канд. филол.н. –Кокшетау, 2010. 

Рыспаева (2010).    Рыспаева Д.С. Вербальные средства репрезентации  концепта  

достоинство (на  материале художественных текстов). Автореферат диссертации на 

соискание ученой степени кандидата филологических  наук. – Кокшетау, 2010. 

 

жүктеу/скачать 4,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: