ВАЛЕНТНОСТНЫЕ СВОЙСТВА СЛУЖЕБНЫХ ЧАСТЕЙ РЕЧИ (на

VI Халықаралық конференция

 

132 

 

зрения  внутреннего  строения  слова  (М.  Д.  Степанова)  [10,  с.13].  Следует  заметить,  что 

ограничение исследования валентности сочетательными свойствами только глагола является 

необоснованным,  т.  к.  такое  ограничение  не  дает  возможности  увидеть  общую  картину 

закономерностей  развития  языковой  системы  и  ее  частных  подсистем.  Некоторые  ученые 

считают,  что  во-первых,  обязательные  связи,  подобные  глагольным,  присущи  и  другим 

частям речи – в частности, прилагательным и существительным. Во-вторых, ввиду того, что 

синтаксические  связи, свойственные слову, могут быть и не  обязательными (в особенности 

это  характерно  для  глаголов,  способных  синтаксически  подчинять  разного  рода 

факультативные  обстоятельства  –  времени,  мест,  причины  и  т.  д.),  было  введено  понятие 

факультативной  валентности.  В-третьих,  стало  ясно,  что  синтаксические  отношения  слова 

определяются  его  семантикой.  Слово,  обладающее  синтаксическими  валентностями,  всегда 

соотносится  с  ситуацией,  имеющей  некоторый  набор  обязательных  участников;  эти 

участники выражаются при слове поверхностно, заполняя синтаксические валентности – тем 

самым  синтаксические  валентности  эксплицируют  те  семантические  отношения,  которые 

связывают  имя  ситуации  и  имена  ее  участников.  Отсюда  следует,  что  можно  говорить  не 

только  о  синтаксических,  но  и  о  семантических  валентностях  [1,  с.62].  Б.  А.  Абрамов, 

признавая  полностью  наличие  валентности  у  всех  знаменательных  частей  речи,  использует 

данную  теорию,  главным  образом,  в  отношении  глагола,  при  этом  он  примыкает  к 

вербоцентрической  теории  предложения,  рассматривая  глагол  как  центр  предложения,  от 

которого,  в  частности,  зависит  и  субъект.  На  основании  этого  автор  рассматривает 

субъектный номинатив как элемент глагольного окружения,  который  уточняет процесс  или 

состояние  с  точки  зрения  его  носителя.  Позиция  номинатива  рассматривается  наравне  с 

другими  предетерминируемыми  глаголом  позициями.  Он  различает  центробежную  и 

центростремительную  потенцию  частей  речи.  Центробежная  потенция  частей  речи  

характеризует  глагол  как  господствующий  член  предложения,  а  центростремительная 

потенция  –  зависимые  от  него  члены.  По  мнению  Б.  А.  Абрамова,  необходимо  различать 

валентность  как  количественную  потенцию  и  семантическую  избирательность  как 

особенность  семантических  связей  между  господствующим  и  зависимыми  членами.  Автор 

отмечает,  что  глагол  благодаря  своей  способности  выступать  в  качестве  основного 

конституента  предложения  обладает  только  центробежной  потенцией,  остальные    же  части 

речи могут характеризоваться как центробежной, так и центростремительной потенциями [1, 

с.181]. Особый интерес в синтаксической классификации немецких глаголов Б. А. Абрамова 

вызывает его учет семантики субъектной позиции. Исходя из этого, глаголы подразделяются 

на 3 группы: 

1. Такие, что сочетаются  только с антропонимами 

2. Такие, что сочетаются  только с фаунонимами 

3. Такие, что могут сочетаться с теми и другими, не меняя своего значения  

Если  Б.  А.  Абрамов  в  своей  классификации  глаголов  учитывает  как  правую,  так  и  левую 

валентность, то Н. И. Филичева строит свою классификацию на основании правой интенции 

глаголов.  Субъектную  же  валентность  глаголов  она  предлагает  рассматривать  в  теории 

предложения.  Н.  И.  Филичева  выделяет  в  синтаксической  валентности  потенциальную 

валентность,  присущую  слову  как  единице  языка,  и  реализованную  валентность, 

свойственную слову как единице речи [13, с.41.]. 

О.  И.  Москальская  рассматривает  валентность  не  исключительно  с  точки  зрения 

вербоцентрической  теории  предложения,  но  как  определенные  потенциальные  свойства 

частей  речи,  которые  отражаются  на  структуре  предложения.  О.  И.  Москальская 

рассматривает  валентность  в  отношении  различных  частей  речи,  различая  «левую»  и 

«правую» валентность. Понятие валентности глагола, по мнению Москальской, перекрывает 

деление  глаголов  на  субъектные  и  объектные.  Для  существительного  характерна 

универсальная  валентность,  поскольку  оно  способно  занимать  все  пустые  места, 

открываемые  глаголом,  но  оно  не  может  обладать  собственной  активной  валентностью.  В 

отношении  прилагательных  О.  И.  Москальская  примыкает  к  их  делению  на  абсолютные  и 

VI Халықаралық конференция

 

133 

 

относительные.  Абсолютные  прилагательные  открывают  одно  пустое  место,  а 

относительные  –  два  пустых  места.  Второе  пустое  место  у  относительных  прилагательных 

может иметь разную структуру [7]. 

В.  Г.  Адмони  рассматривает  валентность  как  свойство  всех  знаменательных  частей  речи,  в 

зависимости  от  их  индивидуальных  особенностей.  Особо  подчеркивается,  что  та  или  часть 

речи  может  быть  грамматически  господствующей  или  зависимой.  Обычно  зависимое 

отношение  облигаторно,  господствующее  отношение  зависит  от  семантики  слова.  Таким 

образом,  каждая часть речи обладает рядом сочетательных потенций [2]. 

По  вопросу  наличия  или  отсутствия  у  служебных  частей  речи  валентностных  свойств  в 

современной теории  валентности  имеются две точки зрения.  Первая  точка зрения отрицает 

наличие валентности у служебных частей речи, Мотивируется это тем, что служебные части 

речи  имеют  синсемантический  характер,  поскольку  являются  неавтономными  в  качестве 

частей речи и членов предложения (L. Tesniere) [12]. Вторая точка зрения, доказывая наличие 

валентности у служебных частей речи, исходит из двух предпосылок: 1) того, что служебные 

части  речи,  несмотря  на  их  синсемантический  характер,  обладают  своим  собственным 

лексическим  содержанием,  и  2)  из  того,  что  понятие  валентности  не  замыкается  только 

синтаксическим уровнем, а наличествует также на логическом и семантическом уровнях, т. е.  

исходят из широкого понимания валентности (М. Д. Степанова и Г. Хельбиг, Б. А. Абрамов, 

1966; А. А. Бекбалаев, К. С. Сагынбаев, 1992, Ч. К. Найманова, 2004)  [11, 1, 4, 8]. 

Так,  М.Д.  Степанова  и  Г.  Хельбиг  в  своей  совместной  работе  «Части  речи  и  проблема 

валентности в современном немецком языке» показывают, что валентностными свойствами 

обладают  не  только  сочетательно  активные  полнозначные  части  речи  /глагол, 

прилагательное,  причастие  и  существительное/,  но  также  и  другие  сочетательно  пассивные 

части  речи  /наречие,  предлог,  союз,  слова-заместители  /    [11,  c.170-232].  Представляет 

интерес  решение  названными  авторами  вопроса  о  валентности    немецких    предлогов 

/которые  в  пространственных  значениях  могут  являться  эквивалентами  служебными  имен 

современного  кыргызского  языка/.    Как  пишут  авторы,  несмотря  на  то,  что  предлоги 

синсематичны, они все-же  обладают  некоторым  значением и, следовательно, валентностью 

[11, c. 223]. «Предпосылкой наличия валентности у предлогов являются следующие факты: 1 

/предлоги обладают управлением; 2 /традиционное  понятие управления растворяется в более 

современном понятии валентности» [11, c. 223-224]. 

Сопоставительный анализ, проведенный на материале французского и кыргызского  языков, 

позволяет  доц.  К.  Сагынбаеву    утверждать,  что:  «Анализируемые  явления  сравниваемых 

языков,  а  именно,  французские  предлоги,  киргизские  служебные  имена  и  послелоги, 

являются  служебными  частями  речи,    поэтому  им  присуща  так    называемая  внешняя 

валентность,  т.е.  определенные    закономерности  их  сочетаемости  с  другими  языковыми 

единицами в сочетаниях слов в предложениях» [9, с. 16-17]. 

Кыргызские  служебные  части  речи  можно    подвергать  валентностному  анализу,  поскольку 

они  обладают  достаточным  объемом  семантики  и,  соответственно,  синтаксической 

репрезентативностью, а именно, в составе изафетной конструкции. 

Часть  речи  предопределяет  объем  валентности.  Существительное  и  глагол  являются 

основными классами слов,  организующих структуры соответственно именной и глагольной 

групп,  которые  в  свою  очередь  являются  основными  структурными  элементами 

предложения.  Так,  глагол,  можно  выдвинуть  на  роль  конструктивного  ядра  (вершины) 

предложения  как  слова,  обладающего  наибольшими  валентностными  потенциями. 

Существительное  обладает  по  сравнению  с  глаголом    меньшими  валентностными 

потенциями.  Функционирования  наречий  в  качестве  определителя  прилагательного  и 

глагола,  прилагательного  -    в  качестве  определителя  существительного,  местоимения  –  в 

функции  заменителя  именных  классов  слов  (существительного  и  прилагательного) 

определяет  возможности  развертывания  субстантивных  и  глагольных  определителей,  их 

замены  и  их  свертывания,  т.  е.  в  конечном  счете,  условий  функционирования  основных 

структурных элементов в предложении. Частями речи с наибольшей активной валентностью 

VI Халықаралық конференция

 

134 

 

(т.е.  со  способностью  выступать  в  функции  ядерного  слова)  являются  существительное  и 

глагол. Иными словами, сочетаемость существительного (глагола) в качестве ядерного слова 

не  имеет ограничений на  уровне  класса слов.  Напротив,  наречие  –  это класс  слов,  который 

отличается  максимальной  пассивной  валентностью,  т.  е.  класс,  который  выступает 

преимущественно  как  адъюнкт  словосочетания.  Исключение  составляют  сочетаемость 

наречий  с  наречиями.  Прилагательные  и  местоимения  характеризуются  сравнительно 

ограниченной  сочетаемостью  как  в  качестве  ядра,  так  и  в  качестве  адъюнкта.  Если 

характеризовать  части речи, то это, прежде  всего, классы слов,  обладающих предметным и 

грамматическим  значением.  Эти  два  фактора  влияют  на  сочетаемость.    Соответствующие 

слова  разных  языков  имеют  разные  законы  сочетаемости,  которые  связаны  с  культурой 

данного  народа,  т.  е.  являются  концептами,  отражением  предметов,  свойств  и  процессов 

действительности  сквозь  призму  своей  культуры  (особенностей  материальной  и  духовной 

жизни). Изучаемые нами языки, в частности, английский и кыргызский, относятся к  разным 

структурным  системам,  что  определяет  грамматическую  сочетаемость,  ибо  зависит  от 

особенностей  грамматических  категорий  корреспондирующих  частей  речи.  Объем 

семантической  валентности  в  рассматриваемых  языках  распределяется  по-разному. 

Специфика языка сказывается в удельном весе каждого из способов синтаксической связи в 

предложении. Какой способ является ведущим, а какой – менее важным, в большой степени 

определяется  морфологическим  строем  языка.  Развитая  флексия  в  имени  и  глаголе  делает 

флективный  способ  соединения  слов  более  распространенным  в  английском  языке  по 

сравнению  с  кыргызским  языком,  где  флексия  не  развита.  В  английском  языке  большой 

удельный  вес  имеют  предлоги  и  порядок  следования  элементов  словосочетания,  которые 

стали  основным  средством  выражения  синтаксических  отношений  между  словами.  В 

кыргызском  языке  функцию  предлогов  играют  послелоги.  Кыргызский  послелог  по 

содержанию  и  по  своим  синтаксическим  функциям  наиболее  близок  к  английским 

предлогам.  Функции  английских  предлогов  очень  многообразны.    Грамматикализованные 

предлоги  восполняют  отсутствие  падежной  системы  в  английском  языке.  Разница  –  в 

порядке расположения предлога в английском языке и послелога  в кыргызском языке. Все 

грамматические  средства  выступают  в  качестве  совокупного  средства  синтаксических 

отношений.  Это  свидетельствует  о  системной  целостности  и  взаимообусловленности 

разноуровневых  средств  иерархии.  Таким  образом,  синтаксическая  валентность  зависит  от 

строя  языка  в  различных  языках:  в  английском  языке  –  больше,  в  силу  фиксированного 

порядка слов в предложении, в кыргызском языке – меньше.  

Как  мы  видим,  до  настоящего  времени  нет  единства  в  мнениях  лингвистов  относительно 

того,  всем  ли  частям  речи  присуща  валентность,  по  отношению  к  каким  единицам  можно 

говорить  об  их  валентноспособности  –  только  к  слову  как  структурной  единице  внешней 

синтагмы  или же  к языковым элементам  как структурным единицам внутренней  синтагмы; 

на  каких  уровнях  можно  говорить  о  валентности;  нет  четкости  в  дефинициях.  Целый  ряд 

других вопросов, с ними тесно связанных, не нашли еще однозначного толкования, поэтому 

до  сих  пор  в  лингвистике  наблюдается  разнообразие  концепций  в  трактовке  валентности. 

Заслуга  советских  лингвистов  в  деле  разработки  основных  положений  и  категорий  теории 

валентности  неоспорима.  Советские  лингвисты  с  первого  момента  эксплицитного 

применения  понятия  валентности  рассматривают  его  как  свойство  не  только  глагола,  что 

свойственно  зарубежным  лингвистам,  но  и  других  частей  речи.  За  последние  годы 

кыргызское языкознание достигло значительных  успехов в описании грамматики и лексики 

современного  кыргызского  языка.  Узловые  вопросы  лексикологии  и  грамматики  получили 

глубокое  научное  объяснение  в  многочисленных  монографиях  и  статьях.  Однако,  такая 

значительная и актуальная проблема как валентность и сочетаемость языковых единиц лишь 

недавно  стала  привлекать  внимание  кыргызских  тюркологов  и  до  сих  пор  не  нашла 

отражение  в  грамматике  кыргызского  языка.  Однако,  какой  бы  смысл  не  вкладывали  в 

понятие  валентности,  при  всех  уровнях  понятие  фокусирует  в  себе  представление  о 

сочетательных  потенциях  языковых  элементов.  Валентность  присуща  всем  основным 

VI Халықаралық конференция

 

135 

 

лексико-грамматическим  классам:  глаголу,  существительному,  прилагательному  и  др.,  -  но 

глаголу, как отмечает  И. Я. Харитонова [14, с.151], как центру фразы, а существительному 

как  центру,  соответственно,  субстантивного  или  адъективного  словосочетания.  Таким 

образом, валентные отношения можно представить как своеобразную иерархию: валентности 

первой  ступени  –  у  глагола,  валентности  второй  ступени  –  у  существительного, 

прилагательного и т .д. 

  Таким  образом,  валентность  языковых  единиц  исследуется  сейчас  на  разных  уровнях  по 

отношению к разным частям речи. Именно это, т. е. исследование валентностных связей всех 

частей  речи,  отличает  направление  советских  ученых  в  области  изучения  валентности,  от 

зарубежных, которые изучают в основном теорию валентности применительно к глагольным 

связям.  Валентностый  анализ,  применяемый,  как  правило,  к  знаменательным  частям  речи, 

может  быть  результативно  использован  и  при  изучении  служебных  частей  речи 

современного  кыргызского  и  английского  языков,  поскольку  они  со  своим  планом 

содержания являются точно такими же носителями валентности, как и полнозначные слова. 

Несмотря  на  свой  синсемантический  характер,  служебные  части  речи  кыргызского  и 

английского  языков  имеют  предрасположенность  сочетаться  в  конкретном  речевом  акте,  в 

предложении, с определенным семантическим классом слов.  

- краткое резюме; 

Спискок  использованных источников   

Абрамов Б. А.  Синтаксические потенции глагола (опыт синтасического описания глаголов 

современного немецкого языка как системы): Дисс…канд.филол.наук.- М., 1968.- 357с. 

Адмони  В.  Г.  Завершенность  конструкции  как  явление  синтаксической  формы  //    Вопр. 

языкознания 1958.- № 1.- С.111-117 

Allen R. A. 

The Verb-System of Present-day American English. –Paris. The Hague.  –1966. – 

118 p. 

Бекбалаев А. А., Сагынбаев К. С. О возможности валентностного анализа служебных слов // 

Сб.науч.тр. фак. иностр.яз./ Кырг.жен.пед.ин-т.- Бишкек, 1992.- Вып. 2.- С. 64 – 68.  

Засорина Л. Н., Берков В. П.  Понятие валентности в языке // Вест. ЛГУ. Сер. История яз. и 

лит.- 1961.- №8,.-С. 133-139. 

Кацнельсон С. Д. 

Типология языка и речевое мышление. - Л.: Наука, 1972.- 297 с. 

Москальская  О.  И.  Проблемы  системного  описания  синтаксиса.  -  2-е  изд.-  М.:  Высш.шк., 

1981.- 175с. 

Найманова  Ч.  К.  Валентность  и  сочетаемость  частей  речи  в  разносистемных  языках  (на 

материале английского, кыогызского и русского языков) (монография). – Бишкек. – 182 с. 

Сагынбаев  К.  Французские  предлоги  со  значением  пространства  и  их  соответствие  в 

кыргызском языке: Автореф. дис. канд. филол. наук. Фрунзе, 1989 -24 с. 

Степанова М. Д. О «внешней» и «внутренней» валентности слова // Иностр. яз. в шк.-  1967.- 

№ 3.- С. 12-18. 

Степанова  М.Д.  Хельбиг  Г.  Части  речи  и  проблема  валентности  в  современном  немецком 

языке М.: Высшая школа. 1978-258. 

Tesniere L. 

Elements de Syntaxe Structurale.-  Paris, 1959. – 670 s. 

Филичева Н. И.  О словосочетаниях в современном немецком языке.-  М.: Высш.шк., 1969.- 

205с. 

Харитонова И. Я., Холодович А. А. 

Опыт  теории  подклассов  слов  //    Холодович  А. 

А.Проблемы грамматической теории.- Л., 1979.- С.228-243. 

 

 

 

 

 

VI Халықаралық конференция

 

136 

 

ӘЛЕМНІҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІ  

Дандай Ысқақҧлы

а

†† 

филология ғылымдарының докторы, профессор

  

 

Тіл  дегеніміз,  «адамдардың  қоғамдық  ҿмірде  бірін-бірі  тҥсінісіп,  пікір  алысар  қатынас 

қҧралы  болып  табылатын,  дыбыстық  жҽне  сҿз  қҧрамдары  мен  грамматикалық  тҽсілдер 

жҥйесі»,    «адамдардың  ойлау  қабілетін  іске    асырып,  оны  дамытатын,  ерік-жігерін,  сезімін 

білдіретін,  мҽдени-тарихи  дҽстҥрлерді  ҧрпақтан  ҧрпаққа  жеткізуші  қҧрал»,    «айтпақ  ойды 

білдіретін сҿз, мҽнерлі тіркес» (Қазақ ҽдеби тілінің сҿздігі. 14 том, Алматы, 2011,  601-бет).  

Шындығында, тілдің қызметі осы айтылғандармен ғана шектеліне ме? Біздіңше, бҧл  - тілге 

таза  тілдік  тҧрғыдан  ғана  берілген  анықтама.  Осы  мҽселе  кҥні  бҥгінге  дейін  кҿбіне  тілдік 

тҧрғыдан  ҽңгімеленіп  жҥр  де,  оның  қоғамдық-ҽлеуметтік  жақтарына,  сол  тілде  сҿйлейтін 

этностың тағдырымен тікелей байланыста  болып,  заманмен бірге  ҿзгеріп отыратындығына, 

тілдің бҥгінгі қоғамдық ҿміріміздегі атқарып отырған рҿліне енді ғана кҿңіл бҿліне бастаған 

сияқты.  

Адамдардың ҧлт пен ҧлттың, мемлекет пен мемлекеттің  арасындағы қарым-қатынас қҧралы, 

қаруы    саналатын  тілдің  кҥнделікті  ҿмірімізде  алатын  ерекше  орнын  білгенімізбен  де  

қоғамдық-ҽлеуметтік  қыр-сырларына  ҽлі  тереңдеп  бара  алмай  жатырмыз  деуге  болады.  Ф. 

Энгельс «адамды адам еткен - еңбек» десе, осыған орайлас, «адамды адам еткен - тіл» деуге 

де  болады.  Шындығында  да,  адам  хайуаннан  тілі,  сол  тілде  жасалынған  адамзаттық 

қҧндылықтары арқылы ғана ерекшеленеді.  

Тілмен  бірге  адамның  ҿзін  қоршаған  табиғат,  қоғам  туралы  ҧғымдары  ҧлғайып,  ойлау 

қабілеті  пайда  болып,  дами  тҥсті.    Ең  соңында  тіл  ойлау  арқылы  адамның  қоғамдық  ҿмір 

туралы сана-сезімін ҿсіріп, тҧтастай бір идеялардың, ілімдер жҥйесінің пайда болуына алып 

келіп, мҧның ҿзі қоғамдық дамудың қозғаушы кҥшіне айналды. Қазіргі заман тілін дамытқан 

елдің  ҿзі  де  дамитындығын,  тілі  арттағы  елдің  ҿзі  де  мешеу  қалғанын  ҿмірдің  ҿзі  кҿрсетіп 

отыр.  Бҧдан    тілдің  тек  қарым-қатынас  қҧралы,  болмаса  белгілі  бір  тілдің  заманалар  бойы 

қалыптасқан  жҥйесі ғана емес, сонымен бірге қазіргі таңда қоғамдық-ҽлеуметтік сыпаты кҥн 

сайын  ҿсіп  бара  жатқан  аса  ауқымды,  сан  салалы  проблемаға  айналып  отырғандығы 

байқалады. Біз осы уақытқа дейін тіл мҽселелерін кҿбіне таза тілдік тҧрғыдан зерттеп келген 

болсақ,  жаңа  жаһандану  дҽуірі  тіл  тіршілігінің,  тіл  тағдырының  қоғамда  жҥріп  жатқан 

ҽлеуметтік-саяси мҽселелерге тікелей қатысты екендігін кҿрсетіп отыр.   

Жиырмасыншы  ғасырдың  басында  марксизм-ленинизм  классиктері  «Еуропаны  елес  кезіп 

жҥр, ол – коммунизм елесі» деп, жар салса, ақырында сол елес шындыққа айналып, жетпіс 

жылдай  ҽлемді  қақ  жарып,  бір-біріне  қырғиқабақ  қылып  қойса,  жиырма  бірінші  ғасырдың 

басында  ҽлемді  жаһандану  елесі  кезіп  жҥр.  Жаһанданудың  идеологтары  бҧл  болмай 

қоймайтын,  жалпы  адамзат  баласын  жарқын  болашаққа  бастайтын  бірден-бір  жол,  басқа 

барар  жер  жоқ    деп,  кҥндіз-тҥні  жарнамалауда.  Жан-жақты  жарнамаланып,  насихатталып 

жатқан  жаһанданудың  алғашқы  жетістіктерінен-ақ  Батыстағылар  оның  болашағынан  ҥлкен 

ҥміт  кҥтуде.  Ҥстіміздегі  ХХ1  ғасырды  бір  сҿзбен  айтқанда,  жаһандану  дҽуірі  деп  атауға 

болады.  Жаңа  заманда  ҿткен  ғасырдың  қоғамдық-ҽлеуметтік  дамуындағы  ҥдерістер  ҽбден 

пісіп, жетіліп, енді жаңаша формада жалғасын табуда.  

 Шындығында  да,  ҿткен  ғасырдың  алпысыншы  жылдарынан    Батыста  ҿріс  ала  бастап, 

тоқсаныншы  жылдардан  жаңаша  қарқын  алған      жаһандану  -  адамзат  қоғамы  дамуының 

ғасырлар бойғы барысында жинақталған озық тҽжірибелер жиынтығының халықтар арасына 

кеңінен  тарауы.  Қандай  да  бір  ел  болмасын,  кҥнделікті  тіршілікте  томаға  тҧйық  ҿмір  сҥре 

                                                           

* Автормен байланыс.  

E-mail адресі: danday_09@mail.ru 

VI Халықаралық конференция

 

137 

 

алмайды;  ҿйтсе,  артта  қалып  қояды;  мҧның  арғы  жағында    ҿмір  сҥруге  қабілетсіз  халық 

ретінде  жойылу  қаупі  тҧр.  Кҿршілерімен  экономикалық,  мҽдени  қарым-қатынастар  жасап, 

олардың  жақсысынан  ҥйреніп,  жаманынан  жиреніп  дегендей,  байланыста  болу  -  қоғамдық 

дамудың бірден-бір шарты. Сондықтан да жаһандану бҧрын да болған, қазір де жҥріп жатыр, 

алдағы уақыттарда да кҥшейе бермек.  

Жаһандану  адамзат  қоғамына  не  берді  дегенде,  алдымен,  ғылыми-техникалық, 

экономикалық  жетістіктерді  айтар  едік.  Ҽлемнің  бір  тҥкпірінде  ашылған  ғылыми  жаңалық 

интернет арқылы сол сҽтінде жер жҥзіне  тарап,  жалпы адам баласының игілігіне айналуда. 

Жер  бетінде  жаһандануға  ҧшырамаған  ел  кем  де  кем.  Тілдік,  ҧлттық,  мемлекеттік 

шегараларды білмейтін жаһандану бҥкіл ҽлемді қоғамдық дамудың тайқазанында бҧрқ-сарқ 

қайнап жатқан біртҧтас дҥниеге айналдыруда.  

Қазір  ҽлемде  жаһандану  қамтымаған  сала  жоқ.  Ішіп-жеген  тамағымыздан  бастап,  киген 

киімімізге,  мінген  кҿлігімізге,  ҿндіріс  орындарының  қҧрал-жабдықтарына,  тҧрғын,  жатын, 

жҧмыс  жайларындағы  жиһаздарға,  техникаларға,  рухани  қҧндылықтарымызға,  жалпы  ҿмір 

сҥру,  еңбек  ету  салтымызға    дейін  қамтып,  ҿзінің  ҿміршеңдігін  кҿрсетіп  жатыр.    Демек, 

жаһанданудан ҥрке бермей, ақылға салып, оның жақсы жақтарын орынды пайдалана білсек, 

ҧлттық  мҥддемізге  қызмет  еткізе  білсек,  ҧтатынымыз  анық.  Бҧл  -  жаһанданудың  қоғамдық 

дамудың барысында туындаған қажеттілік, пайдалы жағы.  

Жаһандануды  қолаушылармен  бірге  оған  қарсылар  да  жеткілікті.  Екі  жақтың  да  дҽлелдері 

тыңғылықты.  Бір-біріне  мҥлдем  қарама-қарсы  ымыраға  келмейтін  екі  жақтың  қайсысынікі 

дҧрыс?  Бҧған  нақтылы  жауап  беру  оңай  емес,  қиын.  Ҿйткені,    жаһандану  -  ҿте  кҥрделі, 

бірден  байқала  бермейтін  сан  қырлы  қҧбылыс.    Шындықты  осы  кҿп  салалы  қҧбылысты 

зерттеп  барып,  бір-біріне  қарсы  жақтардың  пікірлерін  саралап,  таразыға  салып  барып, 

ортасынан іздеу керек сияқты.  

Сонымен  бірге,  ойланарлық,  байқамаса,  орны  толмас  зардаптарға,  ҿкініштерге    апарып 

соқтыратын  тҧстары  да  баршылық.  «Ҿркениеттік  қажеттіліктер  сыртқы  ортадағы 

қажеттіліктерді  қҧрайды.  Мҧндай  қажеттіліктердің  ҧлттық  рухани  қажеттіліктермен 

мазмҧны,  мҽні    жағынан    сҽйкес  келмейтіні  белгілі.  Бірақ  олардың  ҿзара  ықпалдастықта 

дамуы  - ҿркениет талабын іске асырудың бір жолы. Сондықтан да осы арада қажеттіліктер 

арақатысы  деген  мҽселе  тҿбе  кҿрсетеді»  (Ж.  Ҽбілов.  Этнодеформация  (Ҧлттық  сана 

мҽселелері. Қызылорда, 2007, 21-бет).  Мҧндағы  бар мҽселе сыртқы  қҧндылықтар мен ішкі 

қҧндылықтардың  арақатынасына,  яғни  сырттан  келіп  жатқан  қҧндылықтардың  ішкі 

қҧндылықтарға  сҽйкес  келіп,  оның  ҧлттық  дҽстҥрлердің  ҿзіндік  табиғи  жолымен  дамуына 

кедергі  келтірмейтіндей,  керісінше  байыта  тҥсетіндей  болуына    байланысты  болмақ. 

Ҿкінішке  орай,  ҧлттық  мҽдениеттердің,  тілдердің  сырттан  ҿзіне  қажетті  қҧндылықтарды 

алып, байи тҥсуімен қатар, сҽйкеспей, ҧлттық болмысты деформацияға ҧшырату процесі де 

қатар жҥріп келеді.     

Жаһанданудың  негізгі  мақсаты  -  жер  бетіндегі  ҧлттық  мҽдениеттердің  ҿзіндік 

ерекшеліктерін  жою  арқылы  адамзат  қоғамының  ортақ  ҽмбебап  мҽденитетін  жасау.    Ал 

ортақ мҽдениет жасау, мҽдениеттердің ҿзіндік ерекшеліктерін жою ҧлт тілдерін, сол тілдерде 

жасалынған  ҧлттық  мҽдениеттерді  қҧрту  арқылы  ғана  мҥмкін.  Сондықтан  да  жаһандануды 

зерттеушілер  оны  «мҽдениеттер  тоғысы»  (С.  Хантингтон),  «бір  алып  мемлекеттің 

кҿшбасшылығы»  (Г.  Кисинджер),  «мҽдени  шекаралардың  барған  сайын  бҧзыла  тҥсуі»  (П. 

Катценштейн, Р. Кохэйн, С. Краснер) деп те атап жҥр. 

Мҽдениеттердің  жойылуы  сол  мҽдениетті  ҧстанатын  халықтың  ғасырлар  бойы  ҿз  тілі 

арқылы тірнектеп жинап, жасаған ҿмір, қоғамда тіршілік жасаудың ҿзіндік жолдары туралы 

ҧлттық білім-ғылымның барлығын жоққа шығарып, ҧлттық жадынан, ҧлттық даму жолынан 

айырады.   

Постиндустриалдық қоғамның негізін салушы теоретиктерінің бірі О. Тоффлер білім кҥшті, 

білім билейді дегеннің дҽуірі  ҿтті, енді жаңа заманға білім туралы білім керек деп, адамзат 

баласының  ғасырлар  бойы  тірнектеп  жҥріп  жасаған  рухани  қазынасына  топырақ  шашып 

жіберді.  Олардың  ойластырғанындай  жаңа  заманға  білімді  адамдардың  қажеті  шамалы. 

VI Халықаралық конференция

 

138 

 

Билікке  ҧмтылмайтын,  алдына  амбициялық  міндеттер  қоймайтын,  кҥнделікті  тіршіліктің 

қамымен ғана жҥретін  орта деңгейлі адамдар осындай қоғамның негізін қҧрайтын болады. 

Осындай  мақсаттармен  қоғамдық  ҿмірдің  барлық  салаларында  дерлік  халықаралық 

стандарттар енгізілуде. Солардың бірі  - ҽлемдік білім беру саласын бір ізге, яғни Батыстық 

қалыпқа тҥсіруді кҿздейтін Болон жҥйесі.  

Осындай жағдайда жаһандану жолын қабылдап жатқандар да, жартылай ғана кіріскендер де, 

мҥлдем  қарсы  шығып  жатқандар  да  бар.  Ҽсіресе  қарсылар  кҿп.  Ғасырлар  бойы  дамудың 

ҿзіне ғана тҽн дҽстҥрлі жолымен жҥріп, ҽлемдік ортақ мҽдениетке айтарлықтай ҿз ҥлестерін 

қосып  келген,  ҿздерінің  болашағын  ҧлттық  дамудан  кҿретін  халықтардың,  мемлекеттердің 

бҧған  кҿнбесі  заңды.  Бҧған  қоя  салатын  жаһандану  кҿрінбейді.  Батыстың  қуатты 

экономикасына  арқаны  нық  сҥйеп  отырған  жаһандану  дегеніне  кҿнбегендерге  тҥрлі  айла-

амалдарды  қолдануда;  тіпті  қажет  болса    тізеге  салып,  кҥш  қолдануға  дейін  баруда.  Міне, 

осы  сияқты  ҽрекеттердің  салдарынан  ҿмірде  тҥрлі  келіспеушіліктер,  дағдарыстар, 

қақтығыстар ҿріс алып, мҧның аяғы қарулы соғыстарға ҧласып жатуы да жиіледі.   

Қазіргі таңда жер бетінде жаһанданудан тыс қалған бір де бір ел жоқ деуге болады. Демек, 

ҽлемде  болып  жатқан  ауқымды  ҿзгерістерден  тысқары  бір  де  бір  мемлекет  қалыпты  ҿмір 

сҥре  алмайды.    Ҧлттық  шекаралардың  маңызы  жойылып,  бір  мемлекеттің  ішінде  болып 

болып жатқан оқиғалар басқа  да жерлерге  сол заматында ҽсер етуде.  Осы сияқты  кҿптеген 

факторлар  экономиканы  ҽлемдік  біртҧтас  жҥйеге  айналдырып  жатыр.  Бҧған  Батыста 

қҧрылған тҥрлі қаржылық,  экономикалық орталықтар  басшылық жасап, ҽлемдік қаржының 

кҿзін  ҿз  қолдарына  шоғырландыруда.  Бір  сҿзбен  айтқанда,  қазіргі  экономикалық  дамудың 

қозғаушы  кҥші  саналып  отырған  «интеграция»,  «модернизация»,  «инновация»  деген 

секілділердің  барлығы  да шынтуайтына келгенде,  ҽлемнің бар байлығын Батыстың қолына 

апарып беретін, болмаса солардың ырқымен жҥргізетін жолдар.  

Ҽлемдік  экономиканың  осындай  бағытта  дамуы  табыстың  бҿлінуінде  ҽділетсіздіктер 

туғызып,  бай  мен  кедейдін  арасын  алшақтата  тҥсуде.  Қазір  ҽлем  халқының  80  пайызы 

ҽлемдік  табыстың  20  пайызы  ғана  тҥсетін  кедей  елдерде  тҧрады.  Ҽлемнің  ең  бай  200 

адамының  байлығы  жер  шары  халқының  41  пайызының  табысынан  кҿп.  Қоғамда  жҥріп 

жатқан  мҧндай  ҽділетсіздіктер  халықтың  ашу-ызасын  тудырып,  ҽлеуметтік  толқулар 

тудыруда.  Мҧның  аяғы  мемлекетішілік  ҧлтаралық,  дінаралық,  азаматтық  қақтығыстарға  

соқтырып жатыр. 

Жер  бетінде  билік  жҥргізгісі  келгендер  бҧл  мақсатына  тек  қарудың  кҥшімен  жете 

алмастарына кҿздері жетіп, оған жаңа жол іздеп, оны тапқандай да болды. Ол жол - адамның 

миын, сана-сезімін жаулап алу арқылы оның ҿзін бағындыру. Ал сана-сезім дегеніміз - тіл, 

сол тіл арқылы қалыптасқан дҥниетаным, ҽдет-ғҧрып, салт-сана, мҽдениет, білім-ғылым, бір 

сҿзбен  айтқанда,  адамның  рухани  ҿмірін  қамтамасыз  ететін  компоненттер  жиынтығы. 

Ҽлемді  билеп  тҿстегісі  келетіндер  қазір  ҧлттық  тіл,  ҧлттық  мҽдениет  атаулыға  қарсы  кең 

ауқымды шабуылдарын бастап та кетті. 

 Жаһанданудың  «негізгі  мақсаты  –  ең  алдымен,  ақпараттық  тҿңкеріс  жасау  арқылы  тҥрлі 

мемлекеттердің  саясатын,  экономикасын,  мҽдениетін,  ділі  мен  тілін,  білімін,  рухани 

байлығын,  жҽне  басқа  да салаларын бір арнаға  тоғыстырып,  қаржылық-ақпараттық, адами-

ресурстық ҽлемді тҧтастыра біріктіріп, бір монополияны қҧрып, ортақ планета жасап, билік 

жҥргізу»  (Е.  Қҧрмашев.  Батыстандыру  саясаты  орыстандыру  саясатынан  да  сорақы.  «Жас 

алаш», 01.08.2013).  

Ғарифолла  Есім  жаһандануды  «американдық  саясаткерлердің  идеологиялық  ой-санасы», 

«мҽдениеттегі,  саясаттағы,  идеологиядағы,  халықаралық  қатынастардағы  американдық 

вектор»,  американдық  «саяси  бағыт»  (Ғ.  Есім.  Саяси  философия.  Астана,  2009,  334,335 

беттер) санайды. Сондықтан да жаһандануды ҿзгелер ҥшін «жат идея» деп біледі.   

Жаһанданудың негізгі нысаны ҧлттық мҽдениеттерді жою, соған қол жеткізетін жастар мен 

жасҿспірімдер  болып  отыр.  Ҿзінің  алдына  қойған  мақсатына  жету  ҥшін  алдымен,  ҿмірлік 

тҽжірибелері аз жас ҧрпақтың санасын улап, ҿз ҧлтына қарсы қоятын  тҥрлі «теорияларды», 

соларға  негізделген субмҽдениеттерді (американдық  «жаппай мҽдениет», Батыс Еуропаның 

VI Халықаралық конференция

 

139 

 

«тҧтынушылық мҽдениеті», т. б.) ойлап тауып, оларды жҥзеге асыру ҥшін барын салуда. Ҿз 

пиғылдарына  адамды,  ҧлтты,  халықты  аздырып-тоздырып  жіберу  арқылы  жетпек  болған 

Батыс қазір бҧл «майданға» барлық кҥшін жҧмылдыра тҥсуде.  

Қазір тҥрлі руханияттардың, діндердің арасындағы бҽсекелестіктер барынша кҥшейіп, тілдер 

соғысына,  діндер  соғысына,  мҽдениеттер  соғысына,  Батыс  пен  Шығыстың  текетіресіне 

айналып бара жатыр. Осылардың ішінде тіл мҽселесінің шешілуі шешуші рҿл атқаруда. Тіл 

тҽуелсіз болмай, сол тілде жасалынатын рух тҽуелсіз болмай, ҧлт, халық, мемлекет тҽуелсіз 

бола  алмайды.  Міне,  не  олай,  не  бҧлай  болатын  осындай  жағдайлар  сыпайы  тҥрде 

«мҽдениеттер  тоғысы»  аталып  жҥрген  жаңа  заманда  бҥкіл  адамзат  баласының  қоғамдық 

дамуы алдына мҥлдем жаңа міндеттер қойып отыр. Осылардың қалай шешілуі жер бетінде 

ҿмір  сҥріп  жатқан  ҧлттар  мен  халықтардың  рухани  жағынан  дамуының  негізгі  бағыт-

бағдарын айқындамақшы.  

 Жер  жҥзінде  ҽділеттілік  салтанат  қҧратын  социализм  орнатпақшы  болған  Ресей 

империясының    қҧрамында    ХХ  ғасырдың  басында  200-ден  астам  ҧлт  болса,  1991-жылы 

империя ыдырағанда, соның 100-дейі тілінен айрылып, ҧлт ретінде ҿмір сҥруін тоқтатыпты. 

Қазірдің  ҿзінде  де  ҽлемдік  ақпарат  қҧралдары  Ресейде  136  тілге  жойылу  қаупі  тҿніп  келе 

жатқандығын жазып жатыр. 

Табиғат  ҿзіндік  заңдылықтары  бар  шексіз  ҽлем  болса,  тіл  де  сол  сияқты.  Жер  бетінде 

санаулы ғана адамдар қолданатын тілдер мен миллиардтан астам сҿйлеушісі бар тілдер қатар 

ҿмір  сҥріп  жатыр.  Мысалы,  агул,  цахур,  рутул,  анди,  дидой  тілдерінде  бір  ғана  ауылдың 

адамдары  сҿйлейді.  Ал  қытай,  ағылшын  тілдерін  қолданатындардың  саны  миллиардтың 

ҥстінде.  

Кҥні бҥгінге дейін жер бетінде қанша ҧлт, қанша тіл бар деген сауалға нақтылы жауап жоқ. 

Оның  басты  себебі  -  ҧлт  дегеніміз  не,  тіл  дегеніміз  не  секілді  сҧрақтарға  толық 

анықтамалардың жоқтығы. Қоғамтану ғылымы кҥні бҥгінге дейін тайпа, халық (народность), 

ҧлт ҧғымдарының ара жігін нақтылы ашып бере алмай келеді. Осы сияқты басы ашылмаған 

мҽселелер тілдің тҿңірегінде  де жеткілікті.  Осындай себептердің салдарынан ҽлемде қанша 

тіл бар дегенде,  тҥрліше мҽліметтер айтылып келеді.  

КСРО  Ғылым  Академиясы  Этнография  институты  ғалымдарының  кҥшімен    жарық  кҿрген 

«Ҽлем  халықтарының  саны  мен  орналасуы»  (Численность  и  расселение  народов  мира. 

Москва, 1962) атты академиялық еңбекте 1600,                «Ҽлем халықтарының атласында» 

(Атлас  народов  мира.  Москва,  1964)  910  халықтың  аты  аталған.  Демек,  бҧл  дегеніміз, 

осыншама  тіл  бар  деген  сҿз.    Фр.  Финктің  «Жер  шарындағы  тілдердің  ошақтары»  (Семьи 

языков мира) атты кітабында  бҧл сан 2250  деп кҿрсетілген.  

Орыстың  тілтанушы  ғалымдары  бҧл  санды  тҥрліше  кҿрсетуде.  У.  А.  Реформатский  2500 

(Введение  в  языкознание.  Москва,  1967,  298-бет),  Ю.  Д.  Дешериев,  М.  Д.  Каммари,  М. 

Меликян    2500-3000  ("Коммунист",  1965,  №13)  тіл  бар  деп  жазады.  Тілші  ғалымдардың 

Аликантада (Испания) ҿткен конгресінде жер бетіндегі адамдардың 2976 тілде сҿйлейтіндігі 

хабарланды («За рубежом», 1969, №16).  Американың аса кҿрнекті тілтанушысы, тіл білімі 

теоретиктерінің бірі Л. Блумфилдтың ҿзі итальян, француз, испан, португал, румын тілдерін 

бірде  жеке  тіл  атаса,  енді  бірде  романдық  диалектілер  ретінде  қарастырады  (Л.  Блумфилд. 

Язык. Москва, 2002, 27-бет).  

Жер  бетіндегі  тілдердің  саны  осылайша  ҽртҥрлі  кҿрсетіліп  жҥр.  Ҿткен  ғасырдың  соңына 

қарай ғалымдардың кҿпшілігі 6 000-7 000 тіл бар деп келсе, қазір 3 000-нан 4 000-ға дейінгі 

санды  келтіреді.  Тілдер  санының  бҧлайша  ҽртҥрлі  беріліп  жҥруінің  басты  себептері  жеке 

тілді  анықтаудың  жҧрт  мойындаған  негізгі  ҿлшемдерінің  жоқтығы  мен  кҥні  бҥгінге  дейін 

жер  шарының  алыс  тҥкпір-тҥкпірлерінен  бҧрын  беймҽлім  болып  келген  тайпалардың 

табылып, олардың тілдерінің тізімге қосылуы болса керек.  

ЮНЕСКО-ның есебі бойынша, 2004 жылы ҽлемде 6809 тіл болған. Соның ішінде Ҥндістанда 

845, Папуа-Жаңа Гвинеяда 820 тіл бар.  Ҽлем халқының 60 пайыздайы он шақты, нақтылай 

тҥскенде қытай тілінде 850 млн, ағылшын тілінде 500 млн., хинди тілінде 273, араб тілінде 

140  млн.,  испан  тілінде  230  млн.,  орыс  тілінде  200  млн.,  португал  тілінде  115  млн.,  жапон 

VI Халықаралық конференция

 

140 

 

тілінде 110 млн., неміс тілінде 100-ден астам  млн., француз тілінде 70-тен астам  млн.  адам 

тілде  сҿйлейді  (С.  К.  Утешов,  А.  М.  Чинасилова.  Этносоциология.  Алматы,  2011,  40-бет). 

Осы тілдерде ҽлем халқының 2,4 миллиард халқы сҿйлейді.  

Жер  шарындағы  адамзат  баласының  тең  жарымы,  яғни  3,2  миллиард  адам  кең  тараған  20 

тілді ҿзара қарым-қатынас қҧралы ретінде пайдаланады. 6809 тілдің 90 пайызын 100 мыңға 

жетпейтін  халық  қолданады.  500  тілдің  ҽрқайсысында  100-ден  кем,  1500  тілде  1000,  3340 

тілде  10  000  адам  сҿйлейді  (Ахметжанова  З..  Язык  в  социальном,  культурном  и 

коммуникативном контексте. Алматы, 2012, 462-463 беттер). 

Ҽдетте тіл дегеніміз - ҧлт, бір ҧлт бір тілде сҿйлейді деп білсек, екі тілде сҿйлейтін ҧлттар да 

бар  екен.  Мысалы,  мордвалықтар  мокшан,  эрзан  тілдерінде,  мари  шығыстық,  таулы-

қыраттық  тілдерінде,  осетиндер  иран,  дигор  тілдерінде,  еврейлер  иврит,  идиш  тілдерінде 

сҿйлейді.   

Тіл жоғалса, ҧлт та  жойылады деп жатамыз. Этнос тілінен айрылып қалғанымен де ҧлттық 

мҽдениетінің  негізін  сақтап  қалған  жағдайлар  да  кездеседі.  Шотландықтар  мен 

ирландықтардың  кҿпшілігі  ағылшын  тілінде  сҿйлегенімен  де  олар  ҿздерінің  ҧлттық 

болмысын сақтап қала білді.  

Тілдің  қоғамда  атқаратын  қызмет  салаларының  санын  ғалымдар  тҥрліше  кҿрсетіп  жҥр. 

Мысалы,  Ю.  Д.  Дешериев  22,  Б.  Хасанов  70  дейді.  «Кҿп  тілдер  кҿптеген  функциялар 

атқарады,  мысалы,  орыс  тілі  ҽртҥрлі  салада  50  функция  атқарады,  ал  қазақ  тілі  оған 

қарағанда азырақ» (Утешов С. К., Чинасилова А. М. Этносоциология. Алматы, 2011, 43-бет). 

Ал қазақ тілінің деңгейіне жете алмайтын тілдер қаншама.  

АҚШ  конгресі  кітапханасының  анықтауынша,  жер  бетінде  7048  тіл  бар.  Осы  тілдердің 

ішінен  ҽр  екі  аптада  1  тіл  жойылып  отырады.  1992-жылы  жарық  кҿрген  «Лингвистикалық 

энциклопедияда»  ҽлемде  6300  тіл  бар  деп  кҿрсетілген.  Енді  бір  мҽліметтерде  6  700  тіл 

кҿрсетілсе,  соның  жартысы  -  жойылуға  бет  алып,  ғасыр  соңында  ҿлетіндер.  Тағы  бірінде 

шамамен  6000-нан  астам  тіл  кҿрсетіліп,  соның  ішінде  600-і  қауіпсіз,  яғни  жойылу  қаупі 

тҿнбей,  қалғандарының тҿбесіне  қара  бҧлт ҥйіріліп  тҧрған кҿрінеді.  Жоғалып бара  жатқан 

тілдердің 28 пайызының мыңнан сҽл-ақ астам сҿйлеушісі бар.  

Сондықтан  да  ҽрбір  ҧлт  қолынан  келгенше  «ҿгізді  де  ҿлтірмей,  арбаны  да  сындырмауға» 

тырысады. Тілін де, экономикасын да қатар дамытып, ҿркениеттен қалмай ҿмір сҥріп жатқан 

ҧлт  -  мықты  ҧлт.  Бҧл  жерде  тілдің  дамуы  экономикаға  негізделіп,  ҧлттық  сана-сезімнің 

ҿсуімен  қатар  жҥретіні  ҽрдҽйім  есте  болғаны  жҿн.  Алдымен,  тілді,  болмаса,  экономиканы 

дамытып алайық деуге қоғамдық ҿмірдің даму заңдылықтары сҽйкес  келе бермейді. 

Ҽлемде  тіл  мҽселесін  дҧрыс  реттеп  отыратын  барлық  тілдерге  бірдей  қолдануға  келетін 

ҽмбебап  заң  кҥні  бҥгінге  дейін  жасалына  қойған  жоқ.  Ҿйткені,  қанша  тіл,  қанша  мемлекет  

болса,  сол  тіл  ҿмір  сҥріп  отырған  қоғамда  қалыптасқан    ҿзіндік  саяси-ҽлеуметтік 

жағдайларға  байланысты  тіл  мҽселесін  шешудің  де  сонша  жолдары  алдан  шығады. 

Қоғамдағы  тіл  мҽселесін  шешуде  бір  ғана  мҽселе  анық;  ол  -  бір  тілге  қамқорлық  жасау 

екінші  бір  тілдің  есебінен  жҥрмеуі  керек.  Бҧл  мҽселені  ҿзіндік  тарихи,  демографиялық, 

ҽлеуметтік-саяси ерекшеліктеріне орай ҽр мемлекет ҿзінше шешіп келеді.  

Ҽлемдік тҽжірибеде тіл мҽселесінің  дҧрыстау  шешімін тапқан ҥлгілері де жоқ емес. Ҽзірше 

бҧл  мҽселеде  Швейцария  ҥлгі  болып  тҧр.  Еуропаның  негізгі  ҧлттары  қоныстанған  осы 

шағын ғана елде итальян, неміс, француз тілдері қатарынан бірдей мемлекеттік тіл саналады. 

Ал кҿрші Бельгияда фламанд пен француз тілдері бірдей - ресми тҥрде мемлекеттік тіл. 

      Бҧрын  бір  тілді  болып  келген  Францияда  1951  жылы  азшылық  ҧлттарға  қойылған 

шектеулерді алып тастауға мҽжбҥр болды. Соның нҽтижесінде қазір осы елде бретон, баск, 

каталон,    эльзас,  корсикан,  фламанд  секілді  тілдер  осы  ҧлт  ҿкілдері  жинақты  тҧратын  

жерлерде  қолданылатын  мҽдени  автономия  мҽртебесіне  ие  болды.  Соған  қарамастан  бҧл 

азшылық ҧлттар толық автономияға қол жеткізу ҥшін ҿздерінің саяси кҥресін тоқтатқан жоқ. 

Норвегияда елуінші жылдардан бастап,  саам тілінде мектептер ашылып, мҽдениет ошақтары 

жҧмыс істей бастады.  

VI Халықаралық конференция

 

141 

 

Америкада еуропалықтардың жаңа жерге қоныстануы жергілікті халықтардың жерін кҥшпен 

тартып алу арқылы жҥрді де мҧның ақыры индеецтердің жаппай қырғынға ҧшырап, олармен 

бірге  ондаған  тілдердің  де  жоғалуына  апарып  соқтырды.  Осындай  саясат  жҥргізудің 

барысында  Австралия  халықтарының  250-дей  тілінің  100-ден  астамы    «ҿліп»,  қалған  100-

дейінің халі мҥшкіл халде. Жапониядағы тҧрғылықты бірден бір азшылық ҧлт болып келген 

айндар да осындай себептерден ҿмір сҥруін тоқтатуға мҽжбҥр болды.  

Кейбір ғалымдардың анықтауынша, тҥптің тҥбінде жер бетінде 27 тіл қалып, қалғандары бҧл 

ҿмірмен қоштасады. Осы 27 тіл ҽлсіз тілдердің қорындағы қолдануға икемді ҽдемі сҿздерінің 

37  пайыздайын  «жҧтып»,  бойына  сіңіріп,  қуаттана  тҥсетін  болады  («Алматы  ақшамы»,  19. 

03. 2013).  

Қазір  индоеуропалық  семьяға  жататын  жалпы  саны  440  миллиондай  (тағы  бір  деректерде 

278  миллион.  «Алматы  ақшамы»,  11.07.2013)  адам  сҿйлейтін  негізгі  13  славян  тілі  бар.  Ал 

бір жарым миллиардтай адам сҿйлейтін қытай тілі де іштей бҿлінгенімен де оларды жеке тіл 

ретінде емес, диалектілер ретінде қарастырады. 240 миллиондай адам ана тілі санайтын араб 

тілі де ҽрқайсысын жеке тіл дейтіндей, негізгі  5 диалектіден тҧрады. 

Ҽрине, адам ҿз ҿмірінің мҽңгілік еместігін біле тҧра ҧзағырақ ҿмір сҥргісі келетіндігі сияқты 

сол адамдардан тҧратын ҧлттың да ҿз тілін сақтағысы келетіндігі де– заңдылық. Сондықтан 

да ҧлттың алдында тҧрған ең басты міндет ҿзін-ҿзі сақтау болса, ол тілін қорғай білу арқылы 

жҥзеге  асады.  Осындай  мақсатпен  қазір  ҽлемнің  кҿп  елдерінде  бҧл  мҽселеге  айрықша  мҽн 

беріп отыр.   

Кей кездерде осындай шарасыз жағдайларға тап болған ҧлттардың алдында тілді сақтау ҥшін 

ешкіммен  араласпай,  ҽлемде  болып  жатқан  жаңалықтардан  оқшау  томаға  тҧйық  ҿмір  сҥру, 

не  болмаса,  тілді  қҧрбандыққа  шалып,  ҽлемдік  ҿркениеттен  қалмай,  дамыған  елдердің 

қатарында  баршылықта  ҿмір  сҥру  таңдауын  шешуге  тура  келеді.  Ҿйткені  тілдің  дамуы 

барлық  уақытта  да саясатқа байланып, экономиканың,  ҧлттық болмыстың дамуына  тікелей 

байланыста болып отырады.   

Ал  енді  осы  кҿптеген  тілдерге  қауіп  тҿндіріп  отырған  қандай  тіл  дегенде,  ҽр  жерлердегі 

аймақтық  алпауыт  тілдермен  бірге  алдымен,  ауызға  ағылшын  тілі  тҥседі.  Мҧның  да  жаны 

бар.  Оған  тҿмендегідей  деректермен  танысқанда,  кҿзіңіз  жетеді.  Англияда  ХХ  ғасырдың 

басында  6  миллиондай  халық  тҧрған.  Осы  кезде  ата  қазақ  Ахмет  Байтҧрсыновтың 

«алхамдулла,  алты  миллион  халықпыз»  дегені  де  еске  тҥседі.  Жҥз  жылдан  соң 

Ҧлыбританияда  60  миллионнан  астам  адам  тҧрса,  Қазақстанда  17  миллионға  жаңа  жетті. 

Онда да оның 11 миллионы ғана - қазақ. Қазір ағылшын тілін ана тілі санайтындардың саны 

500  миллионнан,  жалпы  сҿйлейтіндер  1  миллиардтан  асып,  44  елде  мемлекеттік  тіл  болса, 

қазақтардың ҥштен біріне  жуығы ана  тілінде еркін сҿйлей алмайды;  Қазақстанда қазақ тілі 

мемлекеттік тіл болғанымен де ҿз функциясын толық мҽнінде атқара алмай отыр.  

2015  жылға  дейін  бҥкіл  ҽлем  халқының  50  пайыздайы  ағылшын  тілінде  сҿйлейтін  болады 

деп,  кҥтілуде.  Бҧған  сенуге  болады.  Ҿйткені  қазірдің  ҿзінде-ақ  ғылыми  ҽдебиеттердің, 

халықаралық тҥрлі қарым-қатынастардың, сауда-саттықтың  80 пайыздайы ағылшын тілінде, 

ал математика, табиғаттану салалары бойынша бҧл кҿрсеткіш 90-нан асып кетті.  

Жалпы,  ХХ1  ғасырдың  ақырына  дейін  дҥниежҥзіндегі  тілдердің  10-ақ  пайызы  қалып,  90 

пайызы бақилық болады, ҽр айда екі тіл ҿліп, соңында 600 ғана тіл қалады деген де  болжам 

бар.    Сонда  бҥкіл  ҽлем  кҿпҧлтты,  кҿптілді  сыпатынан  айрылғанда,  адамзат  қоғамының 

болашағы қандай болмақ?  

Бҧл мысалдардан тілдердің дамуы барысында бір –бірімен араласып, бір-біріне ҽсер етіп, сҿз 

алмасып отыруы табиғи заңдылық екендігі кҿрінеді. Ҽлемде аралас-қҧралассыз ҿмір сҥретін 

бір  де  бір  тіл  жоқ  деуге  де  болады.  Ҿйткені  аралас-қҧраласта  болу  -  дамудың  басты 

шарттарының  бірі.  Бҧл  жердегі  бар  мҽселе  бҧл  процестің  тілдердің  теңдік  жағдайда  ҿмір 

сҥруіне, кҥштінің ҽлсізге озбырлығы болмай, табиғи жағдайда жҥруіне  тікелей байланысты. 

Мҧндай жағдай сақталмаған кездерде тілдік агрессия жҥріп, аз санды тілдердің жойылуына 

алып барады. 

VI Халықаралық конференция

 

142 

 

 «Тілдік  агрессиялар»  ХХ  ғасырдың  орта  шенінде-ақ  кҥшейе  тҥсіп,  сол  кезде  ҿмір  сҥріп 

жатқан  тілдердің  тең  жарымына  қауіп  тҿндіре  бастаған.  Қауіп  тҿндіргендердің  қатарында 

ағылшын тілі ғана емес, басқа да тілдер болды. Осы кездерде ҽлем халқының 96 пайыздайы 

45  тілде  сҿйледі.  Сол  45  тілдің  алғашқы  ондығын  қытай,  хинди,  ағылшын,  испан,  араб, 

бенгал, португал, француз, орыс, неміс тілдері қҧраса, ары қарай жапон, тҥрік тілдері болып 

жалғасты. Бҧл жағдай ХХ1 ғасырдың басынан бастап ҿзгерді де ағылшын тілі жеке дара кҿш 

бастап,  тіпті  миллиардтан  астам  халық  сҿйлейтін  тілдердің  ҿзіне  биіктік  кҿрсете  бастады. 

Міне, осындай жағдайда қазір тіпті бҧрындары ҧлы халықтардың ҧлы тілдері саналып келген 

кҥшті тілдердің ҿздері ертеңгі кҥндерінің қамына кірісті.  

Бір  кездері  ҽлем  халқының  ҥштен  біріндегі  социализмде  қолданылған  тілдің  болашағының 

ҿзі  қазір  орыстарды    ойландырып  жатыр.  Сондай  бір  мақалада  ағылшын  тілін  қанішер  тіл, 

жендет  тіл,  тілдер  ҧясындағы  кҿкек  тіл  атап,  жаһандануды  лингвистикалық  геноцид, 

лингвистикалық  империализм,  білім  саласында  адамзат  баласына  жасалып  жатқан  қылмыс 

деп, айыптаған (Алла Кирилина. Глобализация и  судьбы языков, останется ли русский язык 

великим и могучим? «Литературная газета», 8-14 февраля,  2012 г.). 

Тілдердің  бҽсекелестігі  мҽдениеттердің  тоғысына  алып  келіп,  мҧның  ҿзі  ҧлттық 

мҽдениеттердің байи тҥсуіне, ҧлтаралық қарым-қатынастардың ҿріс алып, тҥрлі ҧлттардың, 

халықтардың, мемлекеттердің арасындағы байланыстардың жақындаса тҥсуіне, нҽтижесінде 

адамдардың жер бетінде еркін,  толыққанды ҿмір сҥруіне барлық жолдарды ашып тастады. 

Бҧл – жаһанданудың ең негізгі жақсы жақтары. 

Жаһанданудың басты мақсаты - ҧлттық атаулының барлығын сыпырып тастау, яғни ҧлттық 

тіл, ҧлттық мемлекеттерді тҥгелдей жойып, оның орнына барлық адамдар бірдей азаматтық 

қоғам орнату.  Азаматтық қоғамның ҥлгісі – қазіргі Америка Қҧрама Штаттары.  

Азаматтық  қоғамда  адамдар  жалпыхалықтық  ортақ  тілмен,  яғни  ағылшын  тілінде  сҿйлеп, 

жалпыхалықтық ортақ рухани қҧндылықтармен, ҿмір салтымен, яғни Батыстық дҥниетаным 

негізіндегі  қҧндылықтармен,  американдық  ҿмір  салтымен  ғҧмыр  кешетін  болады.  Қазіргі 

Батыстың басқа елдерге  қарсы жҥргізіп  жатқан ақпараттық шабуылдарында жаһанданудың 

мҧндай тҧстары ҽдейі қалтарыста қалып, оның жарқ-жҧрқ еткен адамдарды қызықтырарлық, 

назар аударарлық жақтарына баса кҿңіл бҿлуде.  

Десек те мҧның ойлануға мҽжбҥр ететін кілтипандары да баршылық. Солардың ішіндегі ең 

бастысы  қазір  тілдердің,  оның  артында  тҧрған  ҧлттардың  алдында  тҧрған  екі-ақ  жолдың 

қайсысына  тҥсу  керектігін  анықтап  алу  қажет.  Оның  біріншісі  бар  мҥмкіндіктерді 

пайдаланып,  тілін  сақтау  арқылы  ҧлтты  сақтап  қалу  болса,  екінші  жолға  қолынан  ештеңе 

келмегендік,  амалдың  жоқтығы,  шарасыздық  алып  барады.  Кімнің  ҿмір  сҥргісі  келмейді. 

Қазір  ҽлемдегі  ірі  мемлекеттерден  бастап,  шағындарына  дейін  ҿздерінің  ҧлттық  тілдерін 

сақтап қалуға барынша ҽрекеттеніп жатыр.  

Аллен  Даллесті  тыңдайық:  «Соғыс  аяқталды.  Тіршілік  біртіндеп  тҥзелуге  бет  алып,  дҥние 

тыныштала бастады. Осындай кезде біз қолымыздағының бҽрін, яғни, алтынымызды, басқа 

да байлығымызды, бар кҥшімізді басқаларды ақымақ, мҽңгҥрт етуге жҧмсауға тиіспіз. Адам 

миы, санасы ҿзгеруге бейім. Дҥниені алақҧйын етіп, басқалардың асылын жасанды жасыққа 

айналдыруға  жҽне  де  олардың  сол  жасанды  жасығын  «асылым»  деп  қабылдауға  мҽжбҥр 

етуіміз керек. Қалайша? Ҽдебиеті мен ҿнерін, мысалы, олардың ҽлеуметтік мақсат-мҥддесін 

ҿшіріп,  салт-дҽстҥрін  мазақ  қып  кҿрсетіп,  суреткерлерін  қалың  кҿпшіліктің  кҿкейкесті  ой-

ниеттерін  зерттеуден,  айшықтап  кҿрсетуден  айырамыз.  Ҽдебиеті,  театры,  киносы  бҽрі  де 

адами  арзан  сезімдерді  малданатын,  мадақтайтын  болады.  Жезҿкшелікті,  зорлық-

зомбылықты,  айуандықты,  сатқындықты,  яғни,  ҧлтсыздық  атаулыны,  суреткерсымақтарын 

қолдаймыз.  Ҧлттың  мҥддесін  қорғайтын  шенеуніктері  дҿрекі,  пҽтуҽсыз  ретінде  дҽріптеліп, 

кҥлкі-келекеге жем етіліп, ескінің сарқыншағы делінеді. Екіжҥзділік, бетсіздік, суайттықпен 

сайқалдық,  маскҥнемдік  пен  нашақорлық,  бірінен  бірі  хайуандық  қорқу,  ҿзара  қырқысу, 

бірін-бірі  кҿреалмаушылықты,  білімділерін  кҥндеу  мен  дҧшпандық  –  осының  бҽрі  оларды 

ыстан  бетер  қақтайды,  кҥйелейді.  Тҿңірегінде  не  болып  жатқанын  аңғара 

алатындар,тҥсінетіндер азаяды. Ал, есі барларын дҽрменсіздікке ҧшыратып, қолжаулық етіп, 

VI Халықаралық конференция

 

143 

 

ҿлтіре  мазақтап,  қоғамның  сілімтіктеріне  айналдырып,  масқаралаймыз.  Рухани  бейшара, 

байғҧс етіп, адамгершілік атаулыны мҥлдем ҧмыттырамыз. Ҧлтын ойлайтындарды, ҽсіресе, 

ҧлт  ҥшін  жанын  беретіндерді,  салт-дҽстҥрлерін  дҽріптейтіндерді  ескішіл,  білімсіз  деп, 

ҿздері-ақ  мазақ  ететін  болады.  Бала  кездерінен,  жасҿспірім  шақтарынан  бастарын 

шырғалаңға душар етіп, ҽбден азғындатамыз. Ибалы қыздарын ардан жҧрдай етеміз. Сҿйтіп, 

олардан тҥйсіксіз, отансыз тобыр жасаймыз». 

Бҥгінгі  ағылшын  тілді  Батыс  осы  бір  бағдарлама  іспеттес  сҿздерде  айтылған  идеяларды 

жҥзеге  асыру  ҥшін  жаһандануды  барынша  пайдаланып,  оның  қарқынды  дамып,  салтанат 

қҧруына  барын салып жатыр. Бҧрыннан келе жатқан демократия секілді қоғамдық ҿмірдің 

жетістіктерін    ҿздерінің  оңтайына  орай  тҥсіндіріп,  қолданып,  толеранттылық,  адам 

хҧқықтары  деген  сияқты  не  бір  «ҿміршең  теорияларды»  ойлап  тауып,  жаһанданудың 

ғылыми  негіздерін  жасауда.  Мҧндай  жобаларды  жҥзеге  асыру  ҥшін  Батыстың  аса  қуатты 

идеологиялық, экономикалық ҽлеуеті барынша жҧмылдырылуда.  

Міне, осындай аса қуатты қарқынмен жҥргізіліп жатқан агрессиялық науқанға қарсылық та 

кҥшейе тҥсуде. Сырттан келіп жатқан тҥрлі мҽдениеттерге қарсылық білдірген Францияның 

президенті 2010 жылы  былай деді:  «Егер сен Францияда ҿмір сҥруді  қалайтын болсаң, сен 

сол  жердің  мҽдениетін  игеруге,  сол  жердің  мҽдениетіне  біржола  сіңіп  кетуге,  біртекті 

қоғамның  ажырамас  бҿлшегіне  айналуға,  нақтырақ  айтқанда,  ҧлттық  қоғамның  бҿлшегіне 

айналуға  дайын  болуың  керек.  Ал  бҧған  кҿнбейді  екенсің,  Францияға  қонақ  болуға  хҧқың 

жоқ...Біз  осы  уақытқа  дейін  жатжерліктердің  қамын  ойлап,  оларға,  олардың  мҽдениетіне 

жағдай жасаумен болдық, ал ҿзімізді кҿп жағдайда назардан тыс қалдырып отырыппыз. Енді 

олай  болмайды»-деп,  жатжҧрттық  тҥрлі  мҽдениеттерге  қарсылық  білдірді;  бір  мемлекеттің 

ішінде  кҿпҧлтты,  кҿпмҽдениетті  қҧрылымнан  біржола  бас  тартқысы  келетіндігін  ашық 

айтты. 

Осындай  бағытты  ҽлемнің  кҿптеген  мемлекеттері  ҧстануда.  Міне,  осындай  жағдайға 

байланысты  Ресей  де  арнайы  заң  қабылдады.  Онда  осы  елге  келіп,  жҧмыс  істегісі  келетін 

ҽрбір шетелдіктің міндетті тҥрде орыс тілін білуі қатаң талап етілген. Сҿйтіп жаһанданудың 

қазіргі беталысы, қарқыны  заң арқылы қорғанысқа кҿшпек тҥгілі, кешегі КСРО-ның, бҥгінгі 

Ресейдің  қҧрамындағы  басқа  тілдерді,  мҽдениеттерді  ҿзіне  қарай  иіп,  тізесін  батырып 

отырған орыс тілінің ҿзіне бас қамын жасауға мҽжбҥр етті. 

Алпауыт  елдердің  ҿзі    осылай  қамын  жасап  жатқанда,  басқалардың  халі  қалай  болмақ. 

Кҿпшілік  елдер  руханият  мҽселесіне    ерекше  назар  аударып,  дҽстҥрлі  мҽдениеттерін 

сақтауға  кіріскен.  Тілін,  ҽдебиетін,  мҽдениетін,  ҧлттық  дҽстҥрлерін,  жалпы  ҧлттық 

болмысын  сақтап  қалудың  хҧқықтық  мҥмкіндіктері  барынша  пайдаланылуда.  Кейбір 

мемлекеттер  қоғамдық  дамудың  болашағы  ретінде  барынша  насихатталып,  ҧсынылып 

жатқан  батыстық  ҿмір  салтына  ашық  қарсы  шығып,  рухани  қҧндылықтарын,  дҽстҥрлерін, 

ҿмір сҥру салтын  сақтау ҥшін батыл қадамдарға барып жатыр. 

Латвияның  халқы  2,3  миллион  болса,  соның  40  пайызы  орыс  болғанына  қарамастан,  2011 

оқу  жылынан  бастап,  бҥкіл  оқу  жҥйесін  латыш  тіліне  кҿшірді.  Республикадағы  барлық  іс 

қағаздарын мемлекеттік тіл – латыш тілінде жҥргізуге міндеттеді. Адамдардың аты-жҿнінен 

бастап,  шеттен  енген  сҿздерге  шейін  латыш  транскрипциясына  сай  жазылатын  болды.  Тіл 

саясатының жҥзеге асуын қадағалап отыру ҽділет министрлігіне тапсырылған. Мемлекеттік 

тілдің  кҥнделікті  тҧрмыс-тіршілікте  қолданылуын  қадағалап  отыратын  тіл  инспекторлары 

жҧмыс істейді. 

Шағын  Эстония  да  бҧл  бағытта  батыл  ҽрекеттерге  барған.  Халқының  30  пайыздан  астамы 

орыс бҧл елдің қоғамдық ҿмірінің барлық салаларында эстон тілі ҥстемдік етеді. Тіпті, 5-ақ 

пайыз  жергілікті  тҧрғындар  тҧратын  Нарва  қаласында  да  мемлекеттік  тіл  туралы  заңға 

сҥйене отырып, барлық іс қағаздары, оқу орындары тҥгелдей эстон тіліне кҿшірілген.  

Халқының саны 1 миллионның ар жақ, бер жағындағы халқы бар Эстония секілді елдердің 

шаңырақ  кҿтеріп,  жеке  мемлекет  болып  отыруының  қҧпиясы,  оған  қол  жеткізген  негізгі 

қозғаушы  кҥш  –  қҧл  болмай,  азат  ҿмір  сҥруге  деген  ҧмтылыс.  Ал  қҧлдықта  болмаудың, 

ҧлтты сақтаудың жалғыз жолы – ана тілін сақтау. «Қҧлдықтан қҧтылудың жалғыз ғана жолы 

VI Халықаралық конференция

 

144 

 

– ана тілін ҧмытпау жҽне қорғау» (Альфонс Даудет, француз жазушысы). Тҥркіменстан мен 

Ҿзбекстанның рухани ҿмірінде Батыстық ҥлгілерге жол жабық. Бҧл елдер таза ҧлттық даму 

жолына тҥсіп жатыр. 

Қазіргі  заманда  томаға-тҧйық  ҿмір  сҥру  мҥмкін  емес  деп,  Батыс  идеологтары  кҥнде 

қҧлағымызға  қҧйып  жатқандарының  барлығы  бірдей  шындыққа  жанаса  бермейтіндігін осы 

екі елдің бҥгінгі  тыныс-тіршілігі дҽлелдеуде.  Орта  Азияның  қақ ортасында орналасқан  бҧл 

елдердің материалдық байлықтан гҿрі адамгершілік байлығын жоғары қоятын  рухани ҿмірі 

тҥркілік  дҽстҥрлердің  ҿміршеңдігін  кҿрсетіп  отыр.    Бҧл  елдер  Батыстық  рухани 

қҧндылықтарға,  ҿмір  салтына  тосқауыл  қойып  отырғанымен  де  экономикалық,  басқа  да  

қарым-қатынастарын тоқтатқан жоқ.  

Десек те ҧлттық даму жолына тҥскен елдердің алдында да ҿмір ҧсынып отырған қоғамдық 

дамудың  аса  кҥрделі  проблемаларымен  қатар  тіл  мҽселесін  де  заманға  лайықты  шешу 

міндеттері тҧр. Бҧл мҽселені  тҥркі тектес елдердің бірлесе отырып шешкені жемісті болмақ. 

Мҽтін  тек  MS  word  форматында  жазылып,  басып  шығаруға  лайықтанған  болу  қажет. 

Кҿрнекіліктер мен кестелер жеке тҧрмай, мҽтін ішіне кіріктірілуі тиіс. Ҿтініш, қҧжатыңызда 

мҥмкіндігінше  ҥйлесімді  қаріпті  (шрифт)  пайдаланыңыз.  Қиыр  Шығыста  (Жапон,  Қытай, 

Корей т.с.с.) қолданылатын арнайы қаріптер біраз қиындықтар туғызуы мҥмкін.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

VI Халықаралық конференция

 

145 

 

жүктеу/скачать 4,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: