Vi халықаралық конференция 1

VI Халықаралық конференция

 

179 

 

ТҤРКІ ТІЛДЕРІНЕ ОРТАҚ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР 

ҚАЛЫПТАСТЫРУ: БҤГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ 

Мҧхамади Қ. 

СДУ,Алматы қаласы, Kuralay_sdu@mail.ru Қазақстан

 

Тҥйіндеме 

Баяндама  тҥркі  тілдеріне  ортақ    лингвистикалық  терминдер  қалыптастыру  мҽселесінің 

кҥрделігі  мен  қиындықтарын  сипаттауды  мақсат  етті.  Жалпы  тҥркі  тілдеріне  ортақ 

терминология қалыптастырудың ҿзектілігі артып, маңыз алып тҧрған кезеңде терминдердің 

қабылдануы,  бекітілуі,  жиналып ретке  келтірілуі,  қолданылуы  мҽселелеріндегі  қиындықтар 

жҽне  оларды  шешуге  себеп  болар  дейтін  ғылыми  мҽні  зор  қҧнды  пікірлерді  ой  елегінен 

ҿткізу  қажет-ақ,  ҿйткені    ортақ  терминжасам  ҥрдісі    ортақтаса  отырып,  тҽжірибе  алмасу 

арқылы  ғана  шешіле  салатын  мҽселе  емес,  баяндамаға    ҿзек  болған  осы  мҽселелер  ортаға 

салынып кҿпшілік назарына ҧсынылады. 

 

Кілтсҿздер: ортақ  терминология, тҥркі тілдері, лингвистикалық  

 

1. Кіріспе.  

 

Терминжасам  заңдылықтарына  сай  дамитын,  ғылым  мен  қоғамдық-ҽлеуметтік 

ортаның  қажеттіліктерін    ҿтейтін,  терминологияның  бір  саласы  болып  табылатын 

лингвистикалық  терминдерді  тҥркі  халықтарына  ортақ  етіп  қалыптастыру  -  бҥгінгі  кҥннің 

талабы.  

 

Тарихтан  белгілі  тҥркі  тілдерінің  кҿптілдік  сҿздіктер  мен      ортақ  тҥркі 

терминологиясын  қалыптастыру  ісіне  кҿптеген  кедергілердің  болғаны  аян.  Ғалым 

М.Мырзахметҧлы  «Қазақ қалай орыстандырылды?» деген еңбегінде:  «...  халықтар достығы 

ҧранымен  қос  тілді  сҿздіктер  жасалып,  басылым  кҿріп  жатты.  Бірақ  бҧл  сҿздіктер  бір  ғана 

вертикалды  тҥрде  ғана  жасалынды.  Мысалы  орысша-қазақша,  орысша-ҿзбекше  тҽрізді.  Ал 

қаншалықты  қажет  болса  да,  кҿлбеу  тҧрғыдан  (горизантальный  тҧрғыдан),  мҽселен,  орыс, 

қазақ, тҥрік, татар, ҽзербайжан, қырғыз, тҥрікмен т.б. сҿздіктерге рҧқсат етілмеді. Сҿздіктер 

жасау жҥйесі де ҽміршілдік-ҽкімшілдік билеу жҥйесі   тҽрізді тек қана вертикалды бағытта 

жасалады  екен  де,  кҿлбеу  (горизанталды)  тҧрғыда  жасалмайды  екен.  Ҽрине,  бҧл  кездейсоқ 

қҧбылыс  болмаса  керек.  Орталықтың  бар  нҽрсені  уысынан  шығармай  қысып  ҧстауының 

себебі,  салыстырмалы  сҿздік арқылы  кейбір саяси  идеялардың  тҥбі кҿрініп,  жалаңаштанып 

қалуынан  сескенетіндіктен,  бҧл  іспеттес  сҿздік  жасаудан  аулақ  жҥруді  жҿн  кҿрген» 

(Мырзахметов  2010:178)  -  деп,  кҿптілдік  сҿздіктердің  жасалмау  себебін    кҿрсетеді.  Жҽне 

тағы  бір  кедергі  жалпы  еліміздің  «...  ғылыми-зерттеушілік  ҿрісінде  қазақ  тілінде  ҿзіндік 

бағыт-бағдары,  соны  пайымдау  жҥйелері  бар  дербес  ғылым  жасаудан  гҿрі  орыс 

оқымыстыларының  зерттеулеріндегі  жетекші  ойлар  мен  ғылыми  ҽдістемелерге,  солар 

арқылы  жеткен  еуропалық  ғалымдардың  ғылыми  тҧжырымдарын,  ой  байламдары  мен 

қалып-нысандарын  негіз  ете  отырып,  ҧлт  ҿмірінен  мысалдар  енгізу  арқылы  ғылыми 

ізденістер  жасаудың  ишаралық  тҥріне  ден  қоюшылықтың  етек  алғаны  да  рас.  Қысқаша 

қайырғанда,  бҧл  қҧбылысты  ғылыми  зерттеушілік  деуден  гҿрі  «ғылымды  тҥсіндірушілік» 

деп  атасақ,  ауа  жайыла  қоймаспыз»  (Айтбайҧлы  Ҿ,  2012).  Бҧл  ҽрине,  тек  қазақ  тіліне 

қатысты ғана мҽселе дей алмаймыз, тҥбі бір тҥркі тілдерінің кҿбі де осы сарындас ахуалды 

бастан кешірді. Келешекте тҥрік ҽлемі, тҥрік халықтары бірігіп ҥлкен бір бірлестікке, одаққа 

VI Халықаралық конференция

 

180 

 

айналмаса, «...тҥптің тҥбінде шағын елдер ретінде ірі мемлекеттерге жем болуы ғажап емес. 

Сондықтан да біз биік мақсаттарға ҧмтыла отырып, шағын болса да ҥздіксіз қадамдар жасай 

бергеніміз  абзал»  (Айтбайҧлы  Ҿ,  2012).    Сол  себепті  де  бҧл  мҽселеге  барлық  істе,  барлық 

салада  бей-жай  қарауға  болмайды.  Ол  тіл  мҽселесіне    де  тікелей  қатысты.  Сондықтан  да  

қазіргі  уақытта  тҥркі  тілдері  терминологиясына  терминжасам  қағидалары    мен 

терминжасамның талабы тҧрғысынан қарау, лингвистикалық терминдерді қалыптастырудың 

ҧстанымдарын (принциптерін) белгілеу мен қабылдау, тҥркі тілдеріне ортақ лингвистикалық 

терминологияны қалыптастыру, ортақ терминдерді  бекіту мен қолданылуы – бҥгінгі кҥннің 

басты  мҽселелерінің  бірі.  Бірақ  ҽрине  тҥркі  тілдерінің  терминдер  жҥйесін  мейлінше 

жақындастыру,  ортақ  терминдер  қорын  жасау  бҥгінгі  кҥннің  ғана  ҿзекті  мҽселесі  болып, 

бҥгін  ғана  қозғалып  отыр  десек  қателескен  болар  едік.  Ҿйткені  1924  жылы  Орынбор 

қаласында  ҿткен  қазақ  білімпаздарының  тҧңғыш  сиезінде  термин  сҿздерге  қатысты 

қабылданған  қаулының  бір  тармағында  былай  делінген  болатын:  «Қазақтың  ҿз  тілінен 

табылмаған  пҽн  сҿздер,  басқа  тҥрік  халықтарынан  ізделсін;  басқа  тҥріктер  тіліндегі  пҽн 

сҿздер – жалпы тҥрік сҿзі болып, жат тілдің ҽсерінен аман болса, - ондай сҿздер жатырқамай 

алынсын» (Қазақ білімпаздарының тҧңғыш сійезі, 2005) 

 

Тҥркі  тілдерінен  термин  алмасудың  артықшылықтары  туралы  пікірлерді  тілші 

ғалымдардың  ҽр  кезеңде  жазылған  еңбектерінен  кездестіруге  болады.    Мҽселен,  ғалым 

А.Байтҧрсынҧлы  «ондай  терминдер  айтуға,  естуге  жҽне  тҥсінуге  қиындық  туғызбайды»  - 

дейді. (Қазақ білімпаздарының тҧңғыш сійезі, 2005) 

 

 Ғалымдарымыз  жалпы  терминжасамда  тҥбі  бір  тҥркі  тілдерінің  сҿз  жасау 

модельдерін  барынша  пайдалануды  ескертеді.  Мҽселен,  академик  Ҽ.Қайдар  қазақ  тілі 

терминологиясын  реттеуде  негізгі  ҧстаным  ретінде:  «Термин  шығармашылығында  бҧдан 

кейін туысқан  тҥркі тілдерінің (ҽсіресе терминология дҽстҥріне бай  жазба тілдердің)  озық 

тҽжірибелерінен,  терминдік  ҿрнек-ҥлгілерінен,  оңтайлы  да  ҥйлесімді  сҿз  жасау 

модельдерінен  мҥмкіндігіне  қарай  пайдалануды»  ҧсынса  (Қайдар  Ҽ,  2001:15),  ғалым 

Ҿ.Айтбайҧлы:  «Терминжасамда  тіл  байлығын  сарқа  пайдалану  принципі  сарқылған  кезде 

екінші бір қазынаның кҿзі ашылуға тиіс. Ол тҥп негізі бір тҥркі тілдері. Біз кҥні бҥгінге дейін 

бҧл байлығымызды да ескермей келдік. Ендеше тҥркі тілдері сҿз байлығын сарқа пайдалану 

принципін  естен  шығаруға  мҥлде  болмайды»  -  деп  тҿл  тіл  терминдерін  жасауда  тҥркі 

тілдерінің  сҿз  байлығын  пайдалануды  дҧрыс  санайды  (Айтбайҧлы  Ҿ,  2001:22).  Ҿйткені 

туыстас  тілдерден  алынған  терминдер  қабылдаушы  тілге  барынша  жақын,  ол  тілге 

фонетикалық  тҧрғыдан    да,  морфологиялық  жағынан  да,  семантикалық  қырынан  да  сай, 

ҧқсас болып  тез сіңіп кетеді.   

 

2.Тҥркі  тілдеріне  ортақ  лингвистикалық  терминдер  қалыптастырудағы  кедергілер 

мен қиындықтар.  Жақын тілдер арасындағы бҧл шаруада да кҿп кедергілер мен қиындықтар 

жетіп  артылады.  Тҥркі  халықтарына  «ортақ  терминология  мҽселелерін  ортақтаса  отырып, 

тҽжірибе  алмасу  арқылы  оп-оңай  шеше  салмаймыз?  Шеше  алмаймыз.  Ҿйткені  олардың 

шығу  тегі  мен  тҥбі  бір  бола  тҧрса  да,  дербес  тіл  болып  қалыптасу  тарихы  бҿлек, 

грамматикалық  қҧрылымы  мен  сҿз  саптау  мҽнерінде,  мағына  айыру  дҽстҥрінде  ҿзіндік 

ерекшеліктер  қалыптасқан.  Тілдердің  ҿздерін  жакындатқанымызбен  сол  тілді  тҧтынушы 

иегерлерін жақындату оңай емес. Ҿйткені олардың болмысында  қалыптасқан ой, сана, жан 

дҥние,  сезім,  таным  т.б.  зиялы  қасиеттерде  де  баяғы  бірдейлік  жоқ.  Міне,  сондықтан  да 

отызға тарта ірілі-ҧсақты тҥркі тілдес халықтар бҥгінгі таңда терминология проблемасын ҿз 

тҧрғысынан  шешуде.  Оның  тағы  басқа  (тарихи,  саяси,  ҽлеуметтік,  географиялық,  дҽстҥр, 

VI Халықаралық конференция

 

181 

 

идеология, жазу т.б.) себептері де жоқ емес» (Қайдар Ҽ, 2001:12). Тҥркі халықтарының ортақ 

термиологиясын жасауда қазақ, ҿзбек, қырғыз, тҥрік, тҥркімен, ҽзірбайжан, татар, башқҧрт, 

ҧйғыр, қарақалпақ тілдерін бір тҥзудің бойына қатар қоюға келмейді.  

 

Сонда  да  болса  тҥркі  тілдеріне  ортақ  термин  қор  қҧруда  кейбір  жағдайларды 

пайдалануға  болатын  да  сияқты.  Атап  айтқанда,  терминжасамдағы  шарттылық  принципін 

(ҧстанымын)  басшылыққа  алуға  болады.  Яғни  шарттылық  принципі  бойынша  «терминнің 

жалпы  мағынасына,  атқаратын  қызметіне,  қолданыс  аясына  қарап-ақ  термин    сайлап  алу 

принципі жатады деген сҿз» (Қайдар Ҽ, 2001:15). Тҥркі тілдес халықтардың сала мамандары, 

лингвист-ғалымдар бірлесіп шешуге болатын тҧстарды мейлінше тиімді пайдалану қажет-ақ. 

Академик  Ҽ.Қайдар  терминжасамда  ғалымдардың  ҽрдайым  есінде  сақтауы  тиіс  деп  

шарттылық  принципінің  терминжасамдағы  маңызын  ерекше  атап  ҿтеді:  «...  белгілі  ғылым 

мен  техника,  білім  мен  ҿнер  т.б.  саласында  қабылданған  кез  келген  термин  осы  салаларға 

қатысты  адамдардың  ҿзара  пҽтуаласып,  келісіп  алған  тіл  негізіндегі  шартты  белгісі.  Ондай 

шарттылық  принципі  сақталмаса,  мыңдаған  терминдер  дҥниеге  келмеген  де  болар  еді. 

Шарттылық принципі терминді бір тілдің ҿзінде, ҿз негізінде жасауда да, ҽсіресе, бір тілден 

екінші  бір  тілге  баламасын  тауып  (калька  т.б.  жолдармен)  аударып  алғанда  да  сақталып 

отырады»  (Қайдар  Ҽ,  2001:15).  Ҿйткені  терминжасаушы  мамандардың  бірлескен  ҧжымдық 

жҧмыстарының  шешуші  мҽні  зор.    Себебі  «...термин  жасаушы  мамандардың  бірлестікте 

емес,  ҿз  бетінше  ҽрекеттенуінде.  Міне,  соның  салдарынан  термин  процесінде  жалпы  ҽдеби 

тіл  тҧрғысынан  бірізділік,  жҥйелік,  сҽйкестілік  байқала  бермейді.  Қоғамдағы 

терминологиялық сауатсыздық, талас-тартыс, дау-дамайдың бір себебі, осыған  байланысты 

деп білеміз» (Қайдар Ҽ, 2001:15).  

 

Жалпы  ортақ  терминологиялық  жҥйені  қалыптастыруда  арқау  етерлік  ҥш  негіз 

айтылып  жҥр.  Мҽселен,  академик  Ҿ.Айтбайҧлы  «Ортақ  тҥркі  терминологиясын 

қалыптастыру  –  бҥгінгі  кҥн  талабы»  атты  мақаласында  ортақ  терминологиялық  жҥйе 

қалыптастыруға лайық деп мынадай ҥш негізді атап кҿрсетеді. Ғалымның айтуынша: 

 1) тҥркі тілдерінің кҿбіне ортақ неше алуан туынды сҿздер жасауға негіз болатын  тҥбірлер 

(Ҽ.Қайдар). Мҧның саны едеуір жҽне бҧлар кез келген тҥркі тілдерінен кездеседі.  Соларды 

кез келген тілден теріп саралай, жҥйелей біл, талғай біл; 

2) тҥркі тілдеріне  ҽр дҽуірде  еніп, сіңісіп кеткен кірме сҿздер. Олар  –  араб,  парсы, монғол, 

орыс сҿздері. Мҧның ҥстіне кейінгі бір ғасырға жуық мерзімде орыс тілі арқылы тілдерімізге 

кҿбі кҥштеп ендірілген интернационалдық терминдер. Бҧлай деп отырғанымыз, ҽлгі термин 

сҿздер орыс тіліндегі  пішінін бҧзбай, яғни  ҿзге тілдің  заңдылығын сақтай енгізілгендіктен. 

Біз  емле  ережелерімізді  де  ҽуелден-ақ  осы  ыңғаймен,  яғни  орыс  тілінің  ҥлгісімен  тҥздік. 

Сҿйтіп, тіліміздің айтылу, жазылу заңдылықтарына айтарлықтай нҧсқан келтіріп алдық. Енді 

осыларды жаңаша игеріп, реттеуде де ҿзара ортақтаса шешілетін мҽселе туындауда. Ендеше, 

бҧл жҿнінде де кеңесіп, келісіп алатын жайттар жетерлік; 

 3)  ҽрбір  тілдің  ғасырлар,  жылдар  бойы  қалыптасқан  ҿзіндік  сҿзжасам  ҥлгілері,  яғни  ҽрбір 

тілдің  ҿз  байлығын  сарқа  пайдалану  мҥмкіндігінің  де  оңашалыққа  ғана  емес,  ортақтыққа 

қарай жетелейтін мысалдары мол. Міне, бҧл жерде де сауаттық пен сарамандық қажет. Осы 

айтылғандарды  негізге  ала  отырып,  тҥркі  тілдерінің  бҽріне  ортақ  ҥлгіні  жасауға  ҽбден 

болады деп білеміз. 

VI Халықаралық конференция

 

182 

 

 Шынында  да  тҥркі  тілдеріндегі  лингвистикалық  терминдерде  кездесетін  тҥбір  ортақтығын 

кҿрсететін «тҥркі тілдерінің кҿбіне ортақ неше алуан туынды сҿздер жасауға негіз болатын 

тҥбірлер»  бар  мысалдарды  келтіруге  болады.  Оған  мына  тҿмендегі    кестеде  келтірілген  аз 

ғана мысал дҽлел бола алады. 

Кесте. Тҥркі тілдеріндегі лингвистикалық терминдердегі тҥбір ортақтығы 

Қазақ тілі 

Тҥрік тілі 

Ҽзірбайжан тілі  Тҥркімен тілі 

Ҿзбек тілі 

Қырғыз 

тілі 

Тіл 

Дил 

Дил 

Дил 

Тил 

Тил 

ҽдеби тіл 

едеби дил 

адаби дил 

едеби дил 

адаби тил 

адаби 

тил 

Ҽріп 

Харф  Хҽрф  Харп 

Харф  Ҽрип 

Сҿз 

Söz 

сҿз//кҽлмҽ 

Сҿз 

Соз 

Сҿз 

Тҥбірі ортақ бҧл терминдерді қазақ тілі тҧрғысынан қарағанда, тек  т~ д, і~и, с~ж, ж~й, ҽ ~а, 

ҽ ~е  т.б. дыбыс сҽйкестіктерін байқауға болады.  

Тҥркі  тілдеріне  ортақ  кейбір  терминдерді  қабылдауға  да,  оларды  кҿпшіліктің  қолдауына 

ҧсынуға  да  болады.  Бірақ  ҧсынылған  терминдердің  дҧрыс-бҧрыстығын  саралап,  дҽлелдеп 

беретін,  жиналып  ретке  келтіретін  мамандардың  қызметіне  иек  артуға  арқылы  ғана  іске 

асыруға болады. 

3.  Қорытынды.    Сайып  келгенде,  тҥркі  тілдес  халықтардың  болашағы,  тілі  мен  ділін, 

мҽдениетін  сақтап  ҿсіп-ҿнуі  белгілі  бір  деңгейде  ортақ  терминологиясын  (қай  салада 

болсын) қалыптастыруға байланысты болмақ 

Әдебиеттер тізімі 

Мырзахметҧлы М. Қазақ қалай орыстандырылды? – Алматы, 2010. – 400бет. 

 

Айтбайҧлы Ҿ. Ортақ тҥркі терминологиясын қалыптастыру  – бҥгінгі кҥн талабы //Ана тілі, 

№16 (1117) 19-25 сҽуір, 2012. 

 

Қазақ  білімпаздарының  тҧңғыш  сійезі.  (Сиез  материалдары.  Кирилл  ҽліпбиіне  тҥсірілген 

нҧсқасы).Терминология мҽселелері (1910-1930 жылдар) –Астана, 2005. 

 

Қайдар  Ҽ.  Терминге  қатысты  ҥш  тҧғыр  //Терминология:  теория  жҽне  тҽжірибе.  –  Астана, 

2001. 6-17бб. 

 

Айтбайҧлы  Ҿ.  Терминжасамның  қайсыбір  қалтарыстары  //  Терминология:  теория  жҽне 

тҽжірибе. – Астана, 2001. 18-26бб. 

 

 

 

 

 

VI Халықаралық конференция

 

183 

 

ПОЭТИКАЛЫҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ 

СИПАТЫ 

Тымболова А.О.*,  Кҥшібар А.Б.* 

 * Тел.: +7(701) 14-587-30. E-mail адресі: tymbolova@mail.ru 

* Тел.: +7 (778) 284-18-90 E-mail адресі: kushibar@mail.ru  

*  

Тҥйіндеме 

Мақалада  поэтикалық  фразеологизмдердің  кҿркем  сҿйлеудің  ерекше  образды  бірліктері 

ретінде 

қолданылатындығы 

қарастырылды. 

Поэтикалық 

фразеологизмдердің 

номинативтілік,  семантикалық  тҧтастық,  образдылық,  тҧрақтылық,  т.б.  белгілерін  талдаған 

кҿзқарастар  негізге  алынды.  Суреткерлер  тіліндегі  фразеологизмдер  ҽлемі  олардың 

поэтикалық тілі арқылы кҿрінетін дҥниетанымын танытатындығы сҿз етілді. 

 

Кілт  сҿздер:  поэтикалық  фразеологизмдер,  семантикалық  тҧтастық,  образдар  жҥйесі,  сҿз-

символдар, поэтикалық мҽтін. 

 

Аннотация.  В  статье  рассматриваются  проблемы  поэтических  фразеологизмов,  которые 

используются  как  специальные  образные  единицы  в  литературной  речи.  Рассмотрены 

вопросы  номинативности,  семантического  единства,  образности  и  т.д.  особенностей 

поэтических  фразеологизмов  в  трудах  исследователей.  В  данной  статье  рассматриваются 

вопросы фразеологического мира в языке писателей путем восприятия мировоззрения.  

Abstract. The article deals with the problems of phraseological units of poetry  which are used  as  

special  imagery  units    in    literary  language.  The  special  poetic  phraseological  units  from 

nominative,  semantic,  idiomatic,  imagery,  and  constancy,  and  other  basic  principles  by  different 

points  of  views  have  been  the  basis  of  the  research.  It  has  been  mentioned  that  through  the 

descriptions of the world of phraseology can be shown the nature of the poetic language. 

1. Кіріспе 

Кҿркем  мҽтін  тіліндегі  бейнелі  бай  фразеологизмдер  легі  сол  жанрдың  поэтикалық  кҿзі 

болып  табылады.«Поэтикалық  фразеологизмдер»  терминін  ең  алғаш  В.В.Виноградов 

«Пушкиннің  стилі»  (1941)  атты  еңбегінде  қолданды.  Поэтикалық  фразеологизмдерді 

зерттеушілердің ішінде бҧл қҧбылысқа қатысты берілген бірізді анықтамалар жоқ.  

Е.А.Алещенконың  пікіріне  сҥйенсек,  поэтикалық  фразеологизмдерді  кҿркем  мҽтінде 

метафоралар  мен  перифраздардың  басым  қолданылатын  ҿзіндік  синкретті  «аралық»  бірлік 

ретінде тҥсінеміз. 

2. Поэтикалық фразеологизмдердің узуалды фрезаологизмдерден айырмашылығы 

Поэтикалық  фразеологизмдерді  кҿркем  сҿйлеудің  ерекше  образды  бірліктері  ретінде 

қарастыруда  біз  В.В.Виноградов  (1999),  А.Д.Григорьева  (1978,  1985),  Н.Н.Иванованың 

(1989,  1992),  Н.А.Кузьминаның  (1999),  Е.А.Алещенконың  (1993,  1998)  А.С.Киндерхнеттің 

(2003) еңбектеріне сҥйенеміз. 

Біз  поэтикалық  фразеологизмдерді  айқындауда    кҿркем  тілдің  ҿз  алдына  жеке  бірліктері 

ретінде  номинативтілік,  семантикалық  тҧтастық,  идиомалылық,  образдылық,  тҧрақтылық, 

VI Халықаралық конференция

 

184 

 

т.б.  белгілерін  талдаған  кҿзқарастарды  негізге  алдық.  Бҧл  аталған  белгілерпоэтикалық 

фразеологизмдерді  тілдік  фразеологизмдермен  жақындастыра  тҥскенімен,  поэтикалық 

фразеологизмдер  тҥрлі  мазмҧн  иеленуі  мҥмкін.  Мысалы,  біріншіден,  поэтикалық 

фразеологизмдердің семантикалық тҧтастығы туралы ерекше кҿрсетуге тура келеді. Ҿйткені 

поэтикалық фразеологизмдердің мағынасы қҧраушы компоненттерінің мағынасына тҽуелсіз 

болып  келеді.  Л.Н.Рыньковтың  пікірінше,  узуалды  фразеологизмдердің  компоненттері 

поэтикалық фразеологизмдерге қарағанда ҿзінің индивидуалдылығын жоғалтады [1, 15]. 

Кҿптеген  узуалды фразеологизмдер қалыптасу барысында ҿзінің  ішкі формасын жоғалтып, 

компоненттер  қҧрамының  заттық  ҧғымы  ескерілмейді.  Тағы  бір  айырмашылығы, 

поэтикалық фразеологизмдер ішкі мағынасын сақтайды, ҿйткені олардың ішкі формасында 

алғашқы ҧғымның коннатативті семалары (жасырын, ҽлеуетті) жатады. Екіншіден, узуалды 

фразеологизмдерден  гҿрі  поэтикалық  фразеологизмдердің  тҧрақтылығы  образға  немесе 

метафораға ғана қатысты болуы мҥмкін.  

Поэтикалық  образ  бір  қҧбылысты  ҿзге  бір  қҧбылыспен  салыстыра  сипаттайды.  Образ  – 

эстетикалық  мҽн  иеленетін,  индивидуалды  қҧбылыстағы  шындықтың  нақты  кҿрінісі,-дейді 

Горшков  (Горшков,  2001,  39).  Нҽтижесінде  образды  қолданыстардың  жиі  пайдаланылуы 

поэтикалық  сҿз  саптауларды  туғызады,  ал  поэтикалық  шығармалардың  индивидуалды-

субъективті  табиғаты  жаңа  кҿріктеуіш  қҧралдарының  тууына  сеп  болады.  Сондықтан 

поэтикалық фразеологизмдерде «жаңару», «стандартты  образдардың тҥлеуі» жиі кездесетін 

қҧбылыс болып отырады. 

Бҧл  ретте  Р.А.Будагов,  жазушы  қайталанбас  суретті  образдарды  тудыруда  эстетикалық 

ҧстанымына  орай,  халықтық  дҽстҥрлі  поэтикалық  қорға  арқа  сҥйейді  дейді.  Ҥшіншіден, 

поэтикалық  фразеологизмдер  екіншілік  номинацияның  бірліктері  болып  табылатын 

ассоциативті-образды,  бағалауыштық,  эмоционалды-экспрессивті  реңк  иеленетін  реалиилер 

туралы ҧғым тудыратын қанық коннатациялармен беріледі. 

Поэтикалық  фразеологизмдер  дифференциалды  белгілеріне  қарай  ажыратылады:  а) 

поэтикалық  фразеологизмдер  белгілі  бір  тақырыптық  топтарды  ғана,  мысалы,  кейіпкерлер, 

пейзаж,  соғыс,  поэтикалық  шығармашылық,  ҿмір  мен  ҿлім,  адам  сезімі,  т.б.  қамтиды. 

Поэзияға  тҽн  мҧндай  тақырыптар  немесе  нысандар  Л.Я.Гинзбургтың  пікірінше,  «адамзат 

тҧрмысын  жҽне  оның  негізгі  қҧндылықтарының  тҥп-тамырына  қатысты»  болып  келеді;б) 

поэтикалық  фразеологизмдердің  кҿркем  мҽтіндегі  қолданысы  шектеулі  болады.  Себебі, 

кҿркем  мҽтіннің  де  барлығы  бірдей  «кітаби,  жоғары  поэтикалық  деңгейде  бола  бермеуі 

мҥмкін.  Сондықтан  кей  жағдайда  поэтикалық  фразеологизмдер  образдылығынан  ажырап, 

компоненттері ҿзгеріске ҧшырап отыруы мҥмкін (Гинзбург, 1981,153). 

Узуалды  фразеологизмдерден  гҿрі,  поэтикалық  фразеологизмдер  тек  ҥш  топқа:  семантика-

грамматикалық  (А.М.Чепасованың  топтастыруы  бойынша),  заттық,  процессуалдық  жҽне 

сапалық-жағдаяттық  (качественно-обстоятельственным)  (Алещенко,1998)  топтарға  жатады. 

Поэтикалық  фразеологизмдер  осы  ҥш  жағдайда  сипатталатын  қҧбылыстың  образдылығын 

береді. 

Тҿртіншіден, поэтикалық фразеологизмдер ҽдетте жағымды коннатацияларды иеленеді. 

Поэтикалық  фразеологизмдер  кҿпқырлылығы  белгілі  бір  денотаттың  образды  ҧғымының 

берілуінде поэтикалық парадигма қҧрайды. Н.Н.Иванованың пікірінше, образды поэтикалық 

VI Халықаралық конференция

 

185 

 

парадигма  мынадай  тҥрлерді  иеленеді.«Тақырыптық  сҿздік  кешенге»  кіретін  сҿз-

символдарда  «образды  фразеологиялық  қҧралдардың  синонимдік  қатары  жатады.  Мҧндай 

синонимдік қатарлар ҿз кезегінде образды парадигмаларды тҥзеді. Ассоциативті-сҿздік қатар 

«поэтикалық фразеологизмнің семантикалық моделін жҥзеге асыратын» ядроны иеленеді [2, 

98]. 

Поэтикалық  фразеологизмдер  арқылы  берілетін  образды  жасау  ҥшін  поэтикалық  контекст 

қажет.  В.В.Виноградовтың  пайымдауынша,  поэтикалық  метафораның  экспрессивті  мҽні 

диффузды болып қана қоймай, ҿзгермелі де болады. Контекске орай бірғана метафора тҥрлі 

мҽн  иеленуі  мҥмкін.  (Виноградов,1963;158).  Поэтикалық  фразеологизмдер  негізінде 

жасалатын образдар жҥйесі белгілі бір кезеңге немесе бір ғана ҽдеби бағытқа ғана тҽн болып 

қоймайды.  Айталық  салыстырулар  нҽтижесінде  архетиптер  мен  образды  мотивтер  туады. 

Мысалы;  ҧғымдық  инвариант  иеленетін  ҿмір  -  қозғалыс,  ҿлім-ҧйқы,  ҧрыс  -  жеңіс,  т.б. 

образды сҿздер нақты поэтикалық формулаларды жҥзеге асырады. 

Кҿркем мҽтінде поэтикалық фразеологиялар оқырманның сҿйлеу тілін арттыруға, суреттеліп 

отырған  оқиғаны  тіл  қҧдіреті  арқылы  ерекше  сезініп,  ҿзгеше  тҥйсінуіне,  яғни  адам 

танымындағы  қалыптасқан  стереотиптерді  бҧзуға  ықпал  етеді.  Суреткерлер  тіліндегі 

фразеологизмдер ҽлемі олардың поэтикалық тілі арқылы кҿрінетін дҥниетанымын танытады. 

Поэтикалық  фразеологизмдердің  негізінде  зат  пен  қҧбылыстың  арасындағы  ассоциативті 

байланыс, кҿркем ойлауға тҽн автордың субъективті қабылдауы жатады. 

Ҧлттық  ҿмірдің  айнасы  болып  табылатын  фраземалар  ҽлемнің  тілдік  бейнесін  жасауда  да 

ерекше  орын алады.  Ерекше  экспрессивті-бейнелі мағынасымен,  номинация тҧтастығымен, 

компонент  қҧрамының  жекелігімен,  даяр  қалпында  қолданылу  ерекшелігімен,  ерекше 

фразеологиялық  тҧрақтылығымен  айқындалатын  фраземалардың  іздерін  ҽдет-ғҧрыптардан, 

салт-саналардан  жҽне  т.б.  халықтық  таным  тҥрлерінен  кҿруге  болады  деп  таниды  Р.Ҽ. 

Авакова [3, 118]. 

Поэтикалық  фразеологизмдер  стильдік  белгілері  негізінен  функционалды-стилистикалық, 

эмоционалды-экспрессивті  ерекшелігі  жағынан  жҽне  қолдану  аясына  қарай  ҥш  аспектіде 

қарастырылуы тиіс. 

Окказионалды  немесе  индивидуалды-авторлық  фразеологизмдер.  Олардың  кҿп  бҿлігі 

лексика  саласында  жиі  кездеседі  дегенмен,  мҧндай  тілдік  қҧбылыстартілдің    барлық 

деңгейінде,  оның  ішінде  фразеологизмдерде  де  қолданылады.  Окказионализмдер  ҿзгеше 

қолданысынаорай,  нормативті  тілдік  бірліктердің  аясында  жоғары  кҿркем  мҽнге  ие. 

Окказионализмдер қайталанбас оқиғаларды образды тҥрде беруде, шындықты адамның жеке 

қабылдауы,  оған  баға  беруі,  ҿзіндік  кҿзқарасын  білдіруі  ҥшін  қолданылатын  ерекше  тілдік 

бірліктер.  

Қазіргі  лингвистикада  окказионалды  фразеологизмдер  туралы  ҧғымдар  да    біркелкі  емес. 

Л.Г.Золотых  окказионализмдерге    бҧрыннан  бар  «канондық»  бірліктерді  жатқызса, 

Л.П.Гашева фразеология саласындағы тілдік жаңалықты «неофункционализация ҥдерісі» деп 

атап,  «поэтикалық  дискурста  узуалды  фразеологиялық  тҧлғаларды  автордың  саналы  тҥрде 

ҿзгертуі жҽне эстетикалық сезімді білдіретін бірегей стилистикалық ҽсер тудыру мақсатында 

қолдануы деп кҿрсетеді (Золотых, Гашева, 2000). 

VI Халықаралық конференция

 

186 

 

М.А.Фокина  окказионалды  фразеологизмдерге  узуалды  фразеологизмдермен  салстырғанда 

семантикалық  жҽне  образдық  байланысы  бар,  тілдегі  фраеологизмдер  негізінде  жасалатын, 

тек  қолданыстағы  мҽтінде  ғана  жҧмсалатын  авторлық  қолданыстар  жатады  дейді  [4,  214]. 

Авторлық  қолданыстағы  фразеологизмдер  дегенде,  кҿркем  шығарма  авторлары 

фразеологиялық  тҧлғаларды  ҽлдебір  идеялық  мақсатпен,  образды,  ситуацияны  жан-жақты 

ашуда  кҿбіне-кҿп  окказионал  қолданыстағы  тҧрақты  тіркестерді  пайдаланады.  Бҧл 

тҧжырымдарды  жинақтай  келе,  окказионалды  фразеологизмге  біз  мыналарды  жатқызған 

болар  едік:  1)  жалпы  тілдік  жҽне  поэтикалық  фразеологизмдердің  тҥрлі  қолданысы 

нҽтижесінде  туатын  жеке  окказионалды  фразеологизмдер;  2)  суреткердің  жеке  поэтикалық 

қорында  бар  индивидуалды-авторлық  фразеологизмдер;  3)  бірегей  қолданыстағы 

перифраздық  сипат  иеленетін  индивидуалды-авторлық  фразеологизмдер.  Бҧлар  образды 

ойлау  мен  еркін  сҿз  тіркестерінің  тҧрақтану  нҽтижесінде  пайда  болады.  Индивидуалды-

авторлық  фразеологизмдер  кҿбінесе  перифраздар  арқылы  беріледі.  Кҿркем  мҽтінде 

перифраздық  қолданыстар  ойды  жеткізудің  ерекше  эмоционалды  тонын  беруде 

қолданылады. 

Перифраздық  сипат  иеленетін  индивидуалды-авторлық  фразеологизмдер  поэзия  тілінде 

маңызды  стиль  тҥзуші  фактор  болып  табылады.  Ол  белгілі  бір  эстетикалық  міндеттерді 

шешуге қызмет етіп, поэтикалық мҽтіндерде образды қҧралдарды қамтып, эстетикалық мҽн 

иеленеді. Л.А.Кузнецованың анықтамасы  бойынша, поэтикалық мҽтін бҧл коммуникативті-

эстетикалық  категория,  кҿпқҧрылымды  синкретті  жҥйе,  мақсаты  мен  тақырыбы  айқын, 

сҿйлеу  объектілері,  авторлық  пікірі,  автор  мен  оқырман  бірлестігіндегі  коммуникативтік 

фон,  предикативтілік,  модальділік,  темпоральдылық  сияқты  кешенді  коммуникативтік 

бірліктері айқын [5, 67]. 

3. Қорытынды 

Кҿптеген  поэтикалық  фразеологизмдердің  абстрактілі  семантикасы  компоненттердің 

метафоралық  ҧғымдарының  негізінде  (абстрактілі  жҽне  нақты  зат  есімдерден  тҧратын) 

қалыптасады.  Сондықтан  фраза  тҥзуші  компоненттерден  тҧратын  абстрактілі  зат  есімдер 

ассоциативті,  поэтикалылықты  білдіретін  фразеологиялық  семаларда  қолданылады. 

Сҿздердің  лексикалық  ҧғымынан  туатын  нақты  мағынасы  ҽлеуетті  семаларда  жҧмсалады. 

Сондықтан  фраза  тҥзуші  субстантивті  компоненттер  (жҧлдыз,  от,  алау,  т.б.)  абстрактілі 

дҥниенің  сезімдік,  материалдық  образын  кҿрсетеді.  Ал  атрибутивті  компоненттер  образды 

ҧғымды 

нақтылап, 

анықтауға 

кҿмектеседі. 

Кҿптеген 

индивидуалды-авторлық 

фразеологизмдердің мағынасы грамматикалық ҿзегі номинатив болып табылатын генитивті 

ҥйлесім моделі бойынша қалыптасады.  Ал семантикалық ҿзегінің рҿлін генитивті қҧрылым 

атқарады.   

жүктеу/скачать 4,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: