Vi халықаралық конференция 1

VI Халықаралық конференция

 

314 

 

МЫРЗА ХАЙДАР ДУЛАТТЫҢ  «ТАРИХ-И-РАШИДИ» ЕҢБЕГІНДЕГІ 

«ҚАЗАҚ» СӨЗІНІҢ ӘДЕБИ, ТАРИХИ НЕГІЗДЕРІ 

И. Жеменей, 

Алпамыс Жеменей 

ф.ғ.д.,  sdu профессоры, дінтану магистрі, Тарму-дың ғылыми қызметкері 

 

Аbstract:  

In  this  article,  it  is  leaded  to  search  and  find  the  different  kinds  of  historic-literature  and 

folklore  composition of ―Kazakh‖  word in its  vocabulary  and ethnography  meanings. Because  of 

the lack of researchers who could deeply search about its meaning through the other works or about 

it usage among people, the subject is necessary to study.       

 

Мырза  Хайдар  дулат    «Тарих-и-Рашиди»  шығармасында  жҥзден  аса  «Қазақ» 

сҿздерін қолданған. Соның бірі-«қазақ» сҿзі. Қазақ сҿзін бірде-этникалық ҧғымында, кейде 

лексикалық  мағнасында  пайдаланып  келген.  «Тарих-и-Рашиди»    еңбегіндегі  сҿйлемдердің 

«қазақ, қазақы»,-сҿздерге кейінірек тоқталамыз.  

Тілдің басты ерекшелігі, басты артықшылығы, басты тартымшылығы, басты қуаты- 

сҿз.  Ҽр  тілде  сҿздің  ҧғымдық  аясы,  тҥйсік  кеңістігі  ҽр  тҥрлі.  Сол  ҥшін  ҽр  бір  халықтың 

тілінде  ҿзіне  тҽн  ерекшелік,  артықшылық,  тартымдылық  пен  кеңістігі  болады.  Тілдердің 

осындай айырмашылығына орай тілдердің ҽр алуан тҥсінік пен тҥйсікке бай ҽлемін бір тілге 

топтастыра  алмаймыз.  Адамзат  сан-алуан  ҧлт-ҧлыстар  топтарымен  тҥрлленген  ой-сана, 

сезімдердің  қоршауында  адамдық  тереңдікке  бҿлене  алады.  Сондықтан  бір  Елдің  бір  Елге 

ҥстемдік жасап тілін, мҽдениетін жою, адамзаттың табиғатын жоюмен бірдей.  

«Қазақ» бҥгінгі біз қҧрамына енетін халықтың атауы. Қазақ сҿзі біздің жастық шақта 

яғни 1970 жылдардың ҽрі-бері кездері ҥлкендеріміз арасында ерекше бір ҧғымға ие болған. 

Ол  жылдары  бір  жасҿспірім  бір  жаман  іске  кіріссе,  қариялар:  «Балам  бҧлай  істеме,  сен 

Қазақсың,  саған  болмайды»,-деп  кҿпшілікке  ерсі  істерді  істетпеу  ҥшін,  ол  іске  тиім  салуға 

«қазақ»,-сҿзін  жамандыққа  қарсы  кие  ҧғымында  пайдаланып  келді.  Неге?  Бҧл  ел  ішіндегі 

менің  жадымда  қалған  ҽңгімелердің  тҥйіні.    `Баламысың  дегендей`  ол  кездері  «Қазақ» 

сҿзінің керемет тарихи ҧғымынның тереңене ҥңілуді ойламаппыз.  

Абай  Қҧнанбайҧлы  «Біраз  сҿз  Қазақтың  тҥбі  қайдан  шыққандығы  туралы»,-

ҽңгімесінде біраз жайыттарды айтқан: «Есте жоқ ескі мезгілде, маңғҧлдан бір татар аталған 

халық  бҿлінген  екен.  Қытайлар  «татан»  деп  жазды.  Асыл  тҥбі  қазақтың  –  сол  татар.  Осы 

кҥнде  де  қазақтың  тҿре  нҽсілдері  ҿзін  ҿзі  біз  татармыз  деп  айтысады.  Онысы  біз  келімсек 

емес, тҥпсіз емес, таза тҧқымбыз деген орынға айтылады, татардың кім екенін білгендігімен 

айтқаны  емес.»,-деп    Абайдың  Қазақ  жайына  айтқан  пікіріне  қарағанда  Нҽдір  шаһ  Афшар 

(1100-1160 һижри қҽмҽри, 1688-1748 милади ) заманында ҿмір сҥрген тарихшы Ҽбу-л-Асан 

ибн  Мҧхаммед  Ҽминның  (Гҥлістане)«  Можмҽл-от-Тҽуарих»,-атты  кітабын  оқығанға 

ҧқсайды.  Абай  алыстан  сермеп,  «Қазақ»  сҿзінің  тарихын  Ислам  дінінің  тҥркі  даласына 

келуімен ҧштастырып, Маңғҧлдан шыққандығына тоқтаған.  

Иранның    инциклопедиялық  «Фҽрһҽнг  Мҥйін»  атты  тҥсіндірме  сҿздігінде  «Қазақ» 

сҿзіне  этникалық  тҧрғыдан  мынадай  анықтама  берген:  «Татардан  шыққан  тайпа.  Һижри 

қҽмҽридің VII ғасырында (XIII милади) Шыңғыс ханның қол астына кіріп, Жошы билігінің 

қҧрамына  енген.  Сосын  Алтын  Орданың  бір  бҿлігіне  айналған.  Сҿйтіп  Бату  қҧрған 

Мҧғҧлдың  Батыс  империясының  бір  бҿлігі  болып  есептелген.  XVI-шы  ,асырдың  бастапқы 

VI Халықаралық конференция

 

315 

 

кезеңінде  Алтын Орда бірнеше хандыққа  бҿлінді. Сол  кезде Қазақтар Тҥркістан даласында 

ҥш  ордаға  бҿлініп,  ҿмір  сҥріп  жатқан.  Кіші  орда,  Ортаңғы  орда,  Ҥлкен  орда.  Олардың 

мҽзһабы  сҧнни  болған.  Киім-кешек  пен  ауқаттарын  қоймен  қамтамсыз  ететін.  Ең  сҥйікті 

сусыны сҥттен ашытылып жасалатын қымыз болған. 1511-1523 жылдары Казым хан (Қасым 

хан)  Қазақтарды  біріктіруге  тырысты.  Оның  ойын  кейін  екі  орынбасары  жҥзеге  асырды.  

XVII  ғасырда  Мҧғҧлдардың  соңғы  шабуылы  басталып,  тоқтатылған  соң  Ҽбу-л  Хайыр  хан 

Кіші  ордадан  Ресейге  кетті  (1731  милади).  Орыстар  Қазақтардың  шауылынан  ҽскери 

қорғандар  сала  берген.  Қазақтардың  шабуылы  олардың  Сыр  дария  жағалауындағы  атақты 

қаласы  Ақ  Мешіт  Орыстар  тарапынан  жауланып  алынғанша  (1853  милади)жалғаса  берген. 

Қазақтар да біртіндеп қалада тҧруға ҥйрене бастады. Қазақтардың алқашғы газеті 1910 жылы 

(Тҥркістан  уалаяты  1870-1882  Ташкентте  алқашғы  Қазақ  газеті  болып  жарық  кҿрді. 

Қазақстан ҧлттық энциклопедиясы, V-том, 226б.) жарық кҿрді. Ресейдің тҿңкерісінен кейін 

Қазақтар  Қазақстан  (Қазақстан:  Қазақ  +  стан/жҧрнағы,  ел  деген  мағнада)  атындағы  Кеңес 

одағының  қҧрамында  автономиялық  ҥкімет  қҧрды.  Аталған  қауымның  азаматтары  атқа 

отыруда,  оқ атуда жҽне  соғысуда  шебер.  «ол  жерден  Гҽнже  мен Ирауанға  бет алып,  кейін 

Қазақ  тайпасының  арасына  кетті.»  (Можмҽл-от-Тҽуарих-Гҥлістане,  348)./VI-том,1457-1458 

беттер/  

Қазақ сҿзінің лексикалық мағнасын «фҽрһҽнг Мҥйін»: «1- Қазақ қауымының бір азаматы, 2 – 

орыстың  атты  ҽскерінің  сарбазы,  3  –  Орыс  шенеуніктерінен  тҽлім-тҽрбие  алып,  орыс 

казактарының  киімін  киген  ирандық  ҽскерлер»  (Қажар  патшалығының  соңғы  кезі),-деп 

тҥсіндірген./II том, 2671-2672 беттер/ 

Тҥркия тҥрікшесінде  «қ»,-дыбысына ҽріп таңбасы болмаған ҥшін  «к»,-ҽрпі арқылы 

беріледі. «Қазақ»-Каzak-тҥрінде жазылып, ҥш мағнада қолданылады. 1. Қазақ тайпасы, елі 2. 

Жемпір, тоқыма  кҿйлек 3. Ҽйелін бағындыра  алатын нағыз  еркек.  /тҥркі-парсы сҿздігі,  191 

бет/ 

 

«Тарих-и-Рашиди»  шығармасындағы  «қазақы»  деген  сҿзге  аялдайық.  Кітаптың 

бірінші  дҽптерінің  «Ҽмір  Сейіт  Ҽли  жҽне  оған  қатысты  хикаялар  жайында  ҽңгіме»,-атты 

тарауында:  «Барлығы  ҥлкен  ата,  Ҽмір  Қҧдайдад  қҧзырына  келген  кезде  Сҧлтан  Уайыс  хан 

немере  ағасы  Шир  Мҧхаммед  ханнан  аулақ    «қазақ»  болып  жҥрген»,-деп  «қазақ»  сҿзін 

«еркін, орталыққа бағынбайтын адам»,-мағнасында пайдаланған. 

Кітаптың  бірінші  дҽптерінің  «сҧлтан  Саид  хан  ибн  сҧлтан  Аһмет  хан  жайында 

ҽңгіме»,-атты  тарауында:  «  Сҧлтан  Саид  хан  соғыс  майданынан  келген  соң  Моғҧлстанда 

«қазақылық-қазақи»-жасап, ҿмір сҥруге шешім қабылдаса да кейбір шаруалар шығып қалды 

да  Моғҧлстанға  бару  мҥмкін  болмай  қалды.»  бҧл  сҿйлемде  автор  «қазақы»  сҿзін  «далада 

қаланың шуынан тыныш еркін жҥріп, аң аулап, дем алуды аңсайтын адамға» теліген. 

Кітаптың екінші дҽптерінің «немере ағам Сейіт Мҧхаммед мырза ахуалы жайында ҽңгіме»,-

атты  тарауында:  «осы  жағдай  арасында  Хан  мас  кҥйінде  Тҥбірені  ҿлтірді,  ҿйткені  Тҥбіре 

ауылдық  адам  болған,  ол  ешқашан  қағандарға  жақын  жҥрмеген  ҽрі  ҧдайы  Моғҧлстан  мен 

Ҿзбекістан  даласында  қазақы  рҽсім  ҽрі  қарауылдықпен  ҿмір  кешіп,  еш  уақытта  ҽмірлердің 

мҽртебелі тағына  жақындай алмаған.»,-  деген ҽңгімесінде қазақы  рҽсім ҽрі қарауыл сҿздері 

автордың  ҿз  сҿзі.  Бҧндағы  сҿйлемнің  сҿз  саптауында  қазақы  рҽсім  дегені  сол  «орталық 

биліктен  кең  далада  еркін  ҿмірді  қалағандардың  ҧстанатын  дҽстҥрге  қалыпты  тҥрде  

қолданылған термин.  Еркін ҿмір сҥріп жҥрген Тҥбіре сынды адамдар тіршілік етуге қажет 

VI Халықаралық конференция

 

316 

 

болған  жағдайда  қарауыл  болып  жан  баққан.  Кейбір  жазғыштар    кейде  «қазақылық»  сҿзін 

/тонаушы, қарақшы/ мағнада айтып келді. Бҧл дҧрыс болжам болмаса керек. 

Кітаптың  екінші  дҽптерінің  «Тибетті  сипаттау    ҽрі  тҧрғындарының  наным-сенімі 

туралы  ҽңгіме»,-атты  тарауында:  «  Бір  қодас  сиыр  он  екі  атқа  жҥк  болады.  Бір  адам  оның 

жауырынын  кҿтеруге  мҥлдем  шамасы  жетпейді.  Мен  «қазақылық»  кезінде  бір  қодасты 

ҿлтіріп, жетпіс кісіге бҿліп бердім. Ҽр кісінің алған етінің мҿлшері тҿрт кҥнге жеткілікті еді. 

Бҧл  жанауар  Тибет  жерінен  басқа  жақта  жоқ.»,-дегеніне  қарағанда  «қазақы»  ҿмір  -адамдар 

тҥрлі  себептерге  байланысты  орталық  биліктің  тҿңірегінен  аулақ,  далада  емін-еркін 

жҥрулерін  меңзейді.  Тҥйіндеп  айтқанда  «қазақы»  ҿмір  сол  кҿшпенді  ҿмірдің  баламасы 

іспеттес. Тек қана саналы тҥрде адамдар «қазақы» салтпен тіршілік етуді белгілі бір уақытқа 

таңдайды.  Себебі  «қазақтық»  тіршілік  етудің  бір  тҥрі  ретінде  ҥрдіске  айналып, 

қалыптасқанын байқатады. Мырза Хайдар дулат  «Тарих-и-Рашиди» шығармасында «қазақ» 

сҿзін  халқының  мекені,  отаны,елі  мағнасында  да  қолданған.  Кітаптың  екінші  дҽптерінің: 

«Сҥйіншік  ханның  шайқасынан  кейін  болған  оқиғалар  жайылы  ҽрі  Сҧлтан  Саид  ханның 

Қазақ  еліне  Қасым  хан  жанына  баруы  жайында  ҽңгіме»,-атты  тарауда  «қазақ»  сҿзін 

халқының  мекені,  отаны,елі  деген  ҧғымдарға  сҽйкес  пайдаланған.  Аталған  тарауда:  «(Саид 

хан)  Ахсиге  оралды  ҽрі  Фарғана  уалаятының  қамалдарын  бекемдеп,  Қазақ  еліне  қарай  бет 

алды. Ондағы ойы қазақтарды қайта Ташкентке алып бару еді». Бҧл жерде автор қазақ сҿзін 

сол елдің жері, мекені һҽм халқы деген мағнада қолданған.  

Кітаптың  екінші  дҽптерінің:  «Жҥніс  хан  істерінің  аяқталуы,  балаларының  саны 

туралы  сондай-ақ  Сҧлтан  Маһмҧд  ханның  патшалығы  ҽрі  оның  істерінің  бҥлінуі  себептері 

жайнда  қысқаша  ҽңгіме»,-атты  тарауда  Жҥніс  ханның  балалары  туралы  айта  келіп:  « 

олардың  тоғызыншысы,  Иосун  (Исан)  Темір  сҧлтан.  Ол  да  бауыры  сияқты  екі  хан 

арасындағы  ара-қатынастан  қысылғаны  ҥшін  Қазақ  еліне  қарай  қашып  кетті.  Ол  жерден 

Тҧран Қҽзанға  барып,  ҽрі Бҧхараға Ҧбейдолла  ханның  жанына  барды.  Ол жерденде  қашып 

Бабыр  патшаға  кетті.  Оны  патша  қҧрметтеді,  содан  кҥні  бҥгінге  дейін  Ҥндістанда  тҧр.»,-

Жҥніс ханның тоғызыншы баласының тағдырын қортындайды. Онда «қазақ» сҿзін /Ел/деген  

мағнада қолданады.    

Кітаптың  екінші  дҽптерінің:  «Ҽкем  Мҧхаммед  Ҥсейін  кҿрекен  `  Алла  оны  тозақ  отынан 

қҧтқарғай ` Шаһибек ханға  бару себебі ҽрі осыған қатысты еске алу һҽм мҽртебелі нағашы 

ағам сҧлтан Маһмҧд  хан мен ҽкемнің шҽһид болуы`  Алла  оларды тозақ отынан  қҧтқарғай` 

жайында  ҽңгіме»,-атты  тарауда  Шаһибек  хан  мен  Қазақ  елі  арасындағы  кикілжіңді 

баяндайды:  «  Сол  жылдың  қыс  мезгілінде  Шаһибек  хан  Қазақ  елін  яғни  Қыпшақ  даласын 

кҥйретуге  Мауароннҽһрге  келді.  Ҽкем  Шаһибек  ханға  еріп  Бҧхараға  барді.  Шаһибек  хан 

одан  ҿтіп  кетіп,  Қазақ  еліне  шабуыл  жасады.»,-Шаһибек  хан  (Шейбан  хан)  мен  Қазақ 

арасындағы қақтығыстар «шейбани наме» жыр кітабында баяндалған.  

Кітаптың екінші дҽптерінің: «Шаһибек ханның Қазақ еліне шабуылы ҽрі оның ісінің 

кҥйреуі жайында ҽңгіме»,-атты тарауда: «915 (1509) жылдың қыс мезгілінде Қазаққа шабуыл 

жасады.»,-дегені  Қазақ  елі  ҧғымды  меңзейді.  Бҧл  Қазақ  халқы  Ел  болып  қалыптасып, 

мойындалған тарихының жаңа дҽуірін кҿрсетеді.  

  

Кітаптың  екінші  дҽптерінің:  «Қазақ  жҽне  олардың  сҧлтандары  ҽрі  не  себептен  бҧл 

есім оларға берілген сондай-ақ олардың істерінің соңы жайында»ҽңгіме атты тарауда автор 

қазақ елінің пайда болуы ҽрі қалай қазақ деп аталғаны жайын ҽңгімесіне ҿзек етеді. Онда: « 

Ҽбілқайыр хан Қыпшақ даласын тҥгелдей билігіне алды... Ҽбірқайыр хан оқиғасынан кейін 

VI Халықаралық конференция

 

317 

 

ҿзбек  ҧлысында  қарсылықтар  пайда  болды.  Олардың  кҿбісі  елден  қашып,бҿлінді.  Біраз 

уақытқа  кҥйсіз,  сергелдеңге  тҥсіп  жҥргендері  ҥшін  оларға  «қазақ»  делінді.  Содан  осы  есім 

оларға  таңылды...Қасым  хан  тҥгелдей  Қыпшақ  даласын  билігіне  алғаны  соншалық  Жошы 

ханнан  кейін  ол  сияқты  ешкім  билемеген  еді.  Соны  оның  ҽскерінің  саны  мың  мыңнан 

(миллион) асып кеткен еді. Соңында 924 (1518) жылынан кейін дҥниеден озды. Содан Қазақ 

сҧлтандары  арасында  қақтығыс  орын  алды...  Қазақ  тарихта  мың  мың  адам  болған...  Бҧл 

Қазақ жайында қысқаша ҽңгіме болған.  »,- ҽңгіме орайында Қазақ сҿзі этникалық ҧғымға ие. 

  

Кітаптың бірінші дҽптерінің: «Исан(Есен) Бҧға ханға ҽмірлердің қарсылығы ҽрі сол 

кҥндері орын алған оқиғалар»,-атты тарауда автор қазақ хандығының қҧрылғаны жайлы ҽрі 

қысқаша  тарихы  туралы  жазады.  Онда:  «Сол  кҥндері  Ҽбілқайыр  хан  Қыпшақ  даласын 

қолында  ҧстап  тҧрған.  Жошы  ҧрпағының  сҧлтандары  жорық  жасайтын,  Жаныбек  хан  мен 

Керей  хан  одан  қашып,  моғолстанға  кетіп  қалған  еді.  Есенбҧға  хан  оларды  қошаметпен 

қарсы  алды.  Ҽрі  Моғолстанның  батыс  шегіндегі  Жуд  Қозыбасы  жағын  оған  берді.  Олар 

сонда тыныш ҿмір сҥрді. Ҽбілқайыр хан қайтыс болған соң ҿзбек ҧлысы бір-бірімен алысып, 

алауыздық  кҿп  болды.  Олардың  кҿбісі  Керей  хан  мен  Жаныбек  ханға  қосылып  жатты. 

Сҿйтіп  олардың  саны  екі  жҥз  мыңға  жетті.  Олар  Ҿзбек-Қазақ  атқа  ие  болды.  Қазақ 

сҧлтандарының  билігінің  басы  870(1466)  жылы  болған.  Алла  біледі.  940(1534)  жылына 

дейін. Осы уақытта Қазақ тҥгелдей ҥтемдік етті. Ҿзбекстанның кҿп бҿлігінде Керей ханнан 

кейін  Бҧрындық  хан  басқарды,  Бҧрындық  ханнан  кейін  Жаныбек  ханның  ҧлы  Қасым  хан 

басқарып,  Қыпшақ  даласын  тҥгелдей  алды.  Оның  ҽскері  мың  мыңнан  (миллионнан)  кҿп 

болды. Негізінде Жошы ханнан кейін осы жҧртта одан ҧлықтау болмағанды. Одан кейін ҧлы 

Мамаш  хан  болды.  Одан  соң  немере  бауыры  таһир,  хан  болды.  Осы  Таһир  хан  заманында 

Қазақ ойрандалды. Одан кейін оның інісі Бҧйлаш, хан болды. Бірақ Бҧйлаш заманында Қазақ 

жиырма мың қана қалған еді. 940(1534) жылынан кейін ода қалмады. Бҥкіл Қазақ жойылды. 

Жалпы  Есенбҧға  хан  дҽуірінен  Ҽбдірашид  заманына  дейін  Моғол  мен  Қазақ  арасында 

достық пен бейбітшілік болған. Бірақ Рашид сҧлтан оны жойды.»,- деп берген мҽліметтерге 

кҥмҽнмен қарауға тура келеді. Бҧл кҥдікті автордың «Алла біледі»,- деп айтқаны растайды. 

Мҽселен «Бҧйлаш заманында Қазақ жиырма мың қана қалған еді. 940(1534) жылынан кейін 

ода қалмады.»,- ақиқаттан ауылы алыс мҽлімет екені анық. Тағы бірі- «Біраз уақытқа кҥйсіз, 

сергелдеңге  тҥсіп  жҥргендері  ҥшін  оларға  «қазақ»  делінді.»,-деген  болжамы  да  шҥбҽлі. 

Ҿйткені  «қазақ»  сҿзі  Мырза  Хайдар  дулаттың    «Тарих-и-Рашиди»  шығармасынан  да 

бҧрынғы «Зафанаме», «Меһманнаме Бҧхара» сынды кітаптарда елге мҽлім жҧрттың есіміне 

айналған еді.  

  

Біз  жоғарыда  айтып  ҿткендей  Мырза  Хайдар  дулат    «Тарих-и-Рашиди» 

шығармасында  «қазақ»  сҿзін  пайдаланған  тҧңғыш  тарихшы-қаламгер  болмаса  да  ол    - 

«қазақ»  сҿзінің  этимологиясын,  этникалық  мағнасын,  лексикалық  мағнасын,  қазақ  сҿзін 

белгілі бір халық ҥшін жағрафиялық атау екендігіне анық  сҿз қозғап, пікір жазған тҧңғыш 

ғалым.  Сондай-ақ  Қазақ  халқын  мемлекетке  ие  айрықша  ҧлттық  болмысына    сипаттама 

берген де осы автор. 

 

Мырза Хайдар дулат  «Тарих-и-Рашиди» шығармасына қарап, зерттеуші ғалымдарға 

Қазақ тарихына қатысты зерттеп, зерделеуге маңызды тақырыптар арасында Моғол, Моңғол 

мен  Қазақ    арасындағы  этникалық  байланыстар.  Мҽселен  Мырза  Хайдар  дулат    «Тарих-и-

Рашиди»  еңбегінде  «Моғол  мен  Қазақ  арасында  достық  пен  бейбітшілік  болған.»,-деп  екі 

бҿлек ҧлыс ретінде кҿрсетеді. Сондай-ақ қазақ ғалымдарынан басқа елдердің зерттеушілері 

бір халыққа  «Моғол, Моңғол»,-деп екі тҥр атау бермеген. Біз аталған екі атауды да ҽр тҥрлі 

VI Халықаралық конференция

 

318 

 

етіп  қолданып  келеміз.  Мҽселен  –  парсы  тіліндегі  тарихнамалар  «Тарих-и-Жаһангоша», 

«Жамеһ-ат-Таруарих»,  «Зафарнаме»,  «Тарих-и-рашиди»  жҽне  басқалары  Шыңғыс  хан 

ҧрпақтарын,  Моңғолия  халқын  «моғол»,-деп  айтып,  жазады.  Ҽрі  оларды  Тҥріктектас 

халықтардан бҿлек ел екенін айтады. Ал, Қазақ ғалымдары «Моғол, Моңғол»,-дың тегі мен 

аты  туралы  бір  шешімге  келе  алмай  жатқаны  Қазақ  жҽне  Қазақ  тарихын  зерттеуге  кедергі 

келтіріп Келеді.  

Тҥйіндеп айтқанда Алла бҧйырса «қазақ» сҿзінің Мырза Хайдар дулаттың  «Тарих-

и-Рашиди»  шығармасынан  бҧрынғы  парсы  жазбалары  қалай  не  мағынада  қолданғаны 

жҿнінде зерттеуімізді жалғастыра береміз.  

Пайдаланған əдебиеттер: 

1-

 

Мырза хайдар дулат «тарих-и-рашиди», парсы тіліндегі текстология, Тараз 

университеті баспасы, қолжаз, баспаға дайын нҧсқасы, 2014 ж. 

2-

 

Мҧхаммед Мҥйін «Фарһҽнг Мҥйін», Теһран, 1373 һижри ж. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

VI Халықаралық конференция

 

319 

 

ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТ СЫНЫ ТАРИХЫН 

ДӘУІРЛЕУДІҢ ТҤЙІНДЕРІ 

Ҽбдіхалық Оспанқарыҧлы  

ҚХР ШҦАР Қҧлжа қаласы Іле педагогикалық университеті филология иниститутының 

доценті, қазақ тіл-әдебиет кафедрасының меңгерушісі,  abdhlh@gmail.com 

 

 

Қазақ  ҽдебиеті  қазіргі  кҥнде  аса  мол  ауыз  ҽдебиеті  мҧрасы  мен  жазба  ҽдебиетінің 

кҿркемдік  ҿресі  арқылы  ҽлде  қашан  дҥниедегі  кҿптеген  халықтардың  ҽдебиетімен  ыйық 

тірестіріп,  тең тҧра  алатын  арқалы  бай мазмҧнды ҽдебиетке айналған[1]. Қазақ ҽдебиетінің 

осы  бір  кемелді  тҧлғасын  қалыптастыруға  дҥниедегі  ҽр  елдегі  қазақ  ҽдебиетімен  қоса 

Қытайдағы  қазақ  ҽдебиеті  де  ҿз  ҥлесін  қосып  келеді.  Ҧзақ  уақыттан  бері  қарай  қытайдағы 

қазақ  ҽдебиеттану  ғылымын  зерттеу  саласында,  жоғары  оқу  орындарындағы  қазақ 

ҽдебиеттану ғылымын оқыту барысында қазақ ҽдебиеттануының ҽдебиет теориясы, ҽдебиет 

тарихы  қатарлы  салалармен  салыстырғанда  ҽдебиет  сынының  теориясы  мен  ҽдебиет 

сынының  тарихын  жан-жақтылы  зерттеу,  пҽндік  тҧрғыдан  мҽн  беріп  оқыту  жеткілікті  бола 

қоймады.  Бҧл  жҿнінде  ҽдебиеттанушы  Меллат  Ҽбзалқанҧлының:  «біздің  жаңа  дҽуір 

ҽдебиетімізде  кҿркем  жасампаздықпен  шҧғылданушылар  қосыны  жҽне  олардың  ісжҥзіндік 

жасампаздық  еңбегі  мол,  ҿнімі  кҿрнекті.  Ал,  ҽдеби  сын  мен  нҽзариялық  зерттеу  жағымыз 

ҽлсіз.  Бҧл  сан  жағынан  да,  сапа  жағынан  да  ҽдеби  жасампаздыққа  сҽйкесе  алмай, 

жазушыларымыздың  ҽдеби  нҽзарияға,  ҽдеби  сынға  болған  қажетін  қанағаттандыра  алмай 

отыр. Ҽдеби жасампаздықтағы заңды мҽселелер, жазушылардың нақтылы жасампаздықтары 

ғылыми  тҥрде  қортындыланбай,  жасампаздықта  жарыққа  шыққан  жаңа-жаңа  мҽселелерге 

жауап табылмай отыр»[2,119] дегеніндей еді. Бҧл кҿзқарасқа біздің қосарымыз қазақ ҽдебиет 

сынының  теориялық  мҽселелері  мен  бірге  ҽдебиет  сыншыларының  сыншылдық 

кҿзқарастары  мен  стилдері,  ҽдебиет  сынының  даму  тарихы,  ҽсіресе  оның  ішіндегі 

Қытайдағы қазақ ҽдебиет сыны тарихын дҽуірлеу мҽселесінде оның алғашқы арналары, даму 

барысы,  тоқтап-тоқырау  кезеңдерін  ҽдебиеттің  ҿзіндік  даму  қағидаларына  сҽйкес  ғылыми 

тҥрде қарастырып, қортынды шығарудың кемшіл болып отырғандығы. 

 

Қытайдағы  қазақ  ҽдебиет  сын  тарихын  зерттеудегі  аталмыш  мҽселелер  жайындағы 

кҿңіл толмайтын қынжылыстарымыз бола тҧрсада, қазақ ҽдебиет сынының тарихы жҿнінде 

сҿз  қозғайтын,  оны  дҽуірлеуде  бҥкіл  Қытай  ҽдебиетін  қоғамдық  жағдайдың  ҿзгерісіне  сай 

дҽуірлеуде  қалыптасқан  дайын  жол,  дағдылы  ҽдістермен  қарастырылған  саусақпен 

санарлықтай аз болса да ғылыми еңбектердің барлыққа келгендігін айта кеткен жҿн. «Қазақ 

ҽдебиетінің тарихын да, оның дҽуірлерін де біздің ҧлттық тарихымыз, оның даму кезеңдері 

белгілейді»[3,  9]  деген  профессор  Серік  Қирабайевтің  кҿзқарасы  қазақ  ҽдебиет  сынының 

тарихи  даму  барысы  мен  оны  дҽуірлеуге  ҥйлесендіктен  осы  принсивті  ҧстана  отырып, 

аталған еңбектердегі Қытайдағы қазақ ҽдебиет сынының тарихын дҽуірлеудегі тҽжірибелерді 

қортындылап, ҿзіміздің ой-кҿзқарасымызды ортаға қоймақшымыз. 

 

Қытай  халық  ресфубликасы  қҧрылған  ⅩⅩғасырдың  орта  шенінен  кейін  ҧзақ 

уақытқа  созылған  солшыл  идиологияның  ықпалынан  ҥздік-создық  бірнеше  дҥркін 

жҥргізілген  саяси  науқандарⅩⅩғасырдың  70  жылдарының  соңында  жаңа  дҽуірге  келгенде 

толастап,  терістелгесін  бҥкіл  елдің  шаруашылығын  қалпына  келтіріп,  рухани  саладағы 

дағдарыстан  қҧтылу  ҥшін  ғылым,  мҽдениет,  ҽдебиет-кҿркемҿнер  саласын  жандандыру 

қайтадан  қолға  алынды.  Осы  қатарда  қазақ  ҽдебиет  жасампаздығы,  қазақ  ҽдебиеттану 

ғылымында  да  шектем  мен  тежемнен  толық  қҧтылып  кетпесе  де  ҽдебиеттанушылар  ҽр 

салада  еңбектеніп,  тоқырап-тоқтап  қалған  ҽдебиеттанудың  бойына  қайтадан  қан  жҥгірте 

VI Халықаралық конференция

 

320 

 

бастады.  Осы  қатарда  ҽдебиет  сынының  тарихын  баяндайтын  арнаулы  ғылыми  еңбектер 

жарыққа  шықпасада,  қазақ  ҽдебиетінің  даму  барысын  баяндайтын  оқулықтар  мен 

монографиялардың  бірер  бҿлімдерінде,  ішінара  мақалаларда  Қытайдағы  қазақ  ҽдебиет 

сынының  тарихын  сҿз  ете  бастады.  Мҽселен,  Ҽбденбай  Бажайевтің  «Ҽдеби  сынымыздың 

алғашқы  формалары»  (мақала,  «Шҧғыла»  журналы,  1992  жыл,  №12),  Жақып  Мырзақанов 

бас  редакторлығында  Шинжияң  қоғамдық  ғылым  академияасының  ҧлттар  ҽдебиеті 

иниституты ҧйымдастырып жазған «Қазақ ҽдебиет тарихы» (Шинжияң халық баспасы, 2005 

жылы, 4-том, осызаман ҽдебиеті бҿлімі), Қаусылқан Қамажановтың «Жоңго осызаман қазақ 

ҽдебиеті» (Шинжияң  халық баспасы, 2006 жылы), Шия Гуанжоу,  Ай Гуаңхҧй,  Азат Сҧлтан 

қатарлылар жазған «Шинжияңдағы ҧлттардың осызаманғы ҽдебиет тарихы» (Ҽдебиет сыны, 

ҽдеби аудармаға арналған 4-томы, Шинжияң халық баспасы, 2006 жылы, қытай тілінде), Жау 

Жиячи бас редактор болған «қазақ ҽдебиетінің қысқаша тарихы» (Шинжияң халық баспасы, 

2007  жылы,  қытай  тілінде),  Ҽбденбай  Бажайевтің  «Дҽуір  жҽне  ҽдебиет»  (орталық  ҧлттар 

баспасы,  2009  жыл)  атты  ғылыми  мақалалар  жинағындағы  «Қазақ  осызаман  ҽдебиетінің 

тууы жҽне дамуы», Серікбол Дҽулеткелдіҧлының «Сын – қылыш емес, қамшы» («Шҧғыла» 

журналы  2005  жыл№2),  Серік  Оқабайҧлының  «еліміз  қазақ  ҽдеби  сынының  аужайына 

аялдағанда» («Шинжияң қоғамдық ғылымы» журналының 2011 жылы №4) қатарлы оқулық, 

монография,  мақалалар  барлыққа  келді.  Аталмыш  еңбектердің  ҽдебиет  сынының  теориясы 

мен тарихын, ҽдебиет сыншылардың сыншылдық шығармаларын мен сыншылдық стилдері, 

тҧтас  Қытайдағы  қазақ  ҽдебиет  сынының  даму  барысын  жан-жақтылы  ғылыми  тҧрғыдан 

қарастыру негізгі міндеті болмағандықтан Қытайдағы жалпы қазақ ҽдебиетінің тарихи даму 

барысын  жан-жақтылы,  кемелді  баяндау  мақсатымен  бірер  тарау,  бірер  бҿлімінде  ғана  бір 

қырынан  баяндалды.  Шын  мҽніне  келгенде  қазірге  дейін  Қытайдағы  қазақ  ҽдебиет  сын 

ғылымын,  ҽдебиет  сын  тарихын  бір  пҽн  ретінде  жҥйелі,  арнаулы  зерттеген  кесек  ғылыми 

еңбек жоқ деп айтуға ҽбден болады. 

 

Қытайдағы қазақ ҽдебиет тарихына қатысты аталмыш ғылыми еңбектердің ҽдебиет 

сын тарихын баяндайтын бҿлімдеріне зер салып қарар болсақ, негізінен Қытай ҽдебиет сын 

тарихының,  ҽуелі  Қытай  осызаман  ҽдебиет  тарихын  дҽуірлеудің  ҥлгісін  ҧстанғандығын 

байқау  қиын  емес.  Жақып  Мырзақанов  бас  редакторлығында  шинжияң  қоғамдық  ғылым 

академиясының ҧлттар ҽдебиеті иниституты ҧйымдастырып жазған «Қазақ ҽдебиет тарихы» 

атты  еңбектің  «Осызаман  ҽдебиеті»  деп  аталатын  4-томының  «Жоңго  осызаманғы  қазақ 

ҽдебиеті жҿнінде шолу» дейтін 1 тарауында поэзиҽ, проза, драма қатарлы ҽдеби жанрлардың 

бірнеше  кезеңдегі  даму  барысын  сҿз  ете  келіп,  соңғы  бҿлімінде  ҽдебиет  сынын  да  осы 

дҽуірлеудің  аясында  осызаманғы  Қытайдағы  қазақ  ҽдебиетінің  тарихи  дамуына  бірлестіре 

отырып ―бірінші кезең 1950—1966 жылға дейінгі ҽдебиет‖ , ―екінші кезең 1966—1978 жылға 

дейінгі мҽдениет тҿңкерісі  мен одан кейінгі ҽрі-сҽрі болған екі жылдағы  ҽдебиет‖, ―ҥшінші 

кезең 1979—1999 жылға дейінгі ҽдебиет‖ деп ҥш ҥлкен кезеңге бҿледі. 

 

Ҽдебиет  тарихын,  ҽсіресе  біз  сҿз  етіп  отырған  ҽдебиет  сын  тарихын  дҽуірлерге 

бҿліп,  кезеңдерге  жіктеуде  «Хронологиялық  жақтан  дҽуірлеу,  азаматтық  тарихпен 

орайластыра дҽуірлеу, ҽдебиеттің ҿзіндік кҿркемдік даму тарихына сҽйкес дҽуірлеу» секілді 

біршама  орныққан  ҥш  тҥрлі  ҥлгісі  бар  деп  қарайды  профессор  Дандай  Ысқақҧлы.  «Қазақ 

ҽдебиет  тарихында»  хронологиялық  тҧрғыдан  дҽуірге  бҿлуді  негіз  етумен  бірге  дҽуірлік 

кезеңдердің атын атап, уақыт шегін де қосымша орайластыра атау арқылы «Қалай болғанда 

да  дҽуірге  бҿлгенде,  сол  дҽуір  ҽдебиетінің  ҿзіндік  сыпатты  ерекшелігі  бірінші  кезекте 

ескеріліп,  оның  аталуы  соған  сай  кеп  тҧруы  керек»[4]  дейтін  кҿзқарасты  ҧстануды  жҿн 

кҿрген  секілді.  Қытайдағы  осызаманғы  қазақ  ҽдебиет  сынының  тарихы  ғана  емес,  тҧтас 

Қытайдағы ҽдебиет тарихы да осы ҥрдіспен дҽуірленіп келеді, ҽрі бҧлайша дҽуірлерге жіктеу 

қазірге  дейін  басылым  кҿрген  қазақ  ҽдебиет  тарихына  қатысты  ғылыми  еңбектердің  басым 

VI Халықаралық конференция

 

321 

 

кҿпшілігіндегі дайын, қалыптасқан ҥлгі саналады.  

 

Осы  еңбектегі  жҽне  бір  назар  аударатын  жағдай  ―бірінші  кезең  1950—1966  жылға 

дейінгі ҽдебиет‖ дейтін кезеңді ҿз ішінен жҽне де 1950 жылдан 1957 жылға дейінгі ҽдебиет 

жҽне  1958  жылдан  1966  жылға  дейінгі  ҽдебиет  деп  екі  шағын  кезеңге  бҿледі.  Ал  мҧның 

алғашқы  кезеңі  ҚХР  қҧрылғаннан  кейінгі  бір  мезгілде  социялистік  қҧрылыс  жҥргізіліп, 

―барлық  гҥл  шешек  атсын,  жалпы  жарыса  ҥн  қатсын‖  дейтін  ҽдебиет-кҿркемҿнер  бағыты 

ортаға қойылып, алғаш рет «Шинжияң газеті», «Шҧғыла» журналы шығып, Шинжияң халық 

баспасы  қҧрылып,  ҽдебиет  жасампаздығына  сара  жол  ашылып,  ҽдебиет  жасампаздығында 

еркін  ойдың  ҿріс  алған,  ҽдеби  шығармалар  мен  сыншылдық  кҿзқарастың  алғашқы  адымда 

ҿркен  жайып,  ҿрістей  бастағандығын  ескерсе  керек.  Екінші  шағын

 

кезеңде  идиология 

саласындағы  тҧйықсыз  басталған  солшылдық  ҥскіріктің  ҽсерінен  бҥкіл  ел  бойынша  алып 

барылған  ―стил дҧрыстау‖  қимылы  шинжияң кҿлемінде  ―жерлік ҧлтшылдыққа  қарсы тҧру‖ 

саяси  науқаны  ҿрістетіліп,  оның  соңы  ―зор  секіріп  ілгерлеу‖,  ―бҥкіл  халық  болат-темір 

қорту‖,  ―бҥкіл  халық  су  қҧрлысымен  шҧғылдану‖  деген  сияқты  қоғам  даму  заңдылығымен 

санаспаған,  ел  ішінен  жатпай-тҧрмай  ―жерлік  ҧлтшыл‖  атанған  жау  іздеген  науқандардың 

қызды-қыздысымен  ең  соңында  ҽдебиет-кҿркемҿнерден  ―жасанды  серік  ҧшыру‖  дейтін 

ҽдебиет  тарихындағы  сорақы  ҧранның  ортаға  қойылуының  ҿзінен-ақ  ҽдебиет 

жасампаздығын да тоқыраушылық барлыққа келіп, ҽдебиет сыны да солшыл идиологияның 

жетегінде кеткен жағдайды ашып беруді кҿзде ҧстаған секілді. Ал, ―екінші кезең 1966—1978 

жылға  дейінгі  мҽдениет  тҿңкерісі  мен  одан  кейінгі  ҽрі-сҽрі  болған  екі  жылдағы  ҽдебиет‖ 

дегені  Қытайдағы  1966 жылдан 1976 жылға дейін  жалғасқан аты  шулы  он жылға  созылған 

―мҽдениет  зор  тҿңкерісі‖    мен  одан  кейінгі  саяси  беталыс  айқындалмай  ҽрі-сҽрі,  екі  ҧдай 

болған  екі  жыл  кезеңіндегі  ҽдебиетті  кҿрсетеді.  Алайда  осы  кезеңдегі  Қытай  қазақ 

ҽдебиетіндегі  тоқыраушылықты,  таптық  кҥресті  тақырып  еткен,  саяси  тҥсі  қою 

шығармалардың  кҿбейгендігін  жалпылық  жақтан  баяндағанымен  нақтылы  шығармаларға 

талдау  жасап,  кездескен  мҽселелерді  атап  кҿрсетпестен:  «мҧндай  жағдайда  ҽдебиеттен  сҿз 

ашу  мҥмкін  емес  еді»[5,44]  деп  ҽдебиет  жасампаздығы  жҿнінде  қысқа  қайырады  да,  осы 

кезеңдегі  ҽдебиет  сыны  жҿнінде  тіс  жармайды.  ―ҥшінші  кезең  1979—1999  жылға  дейінгі 

ҽдебиет‖  дегені  ―мҽдениет  тҿңкерісі‖  тҥбегейлі  терістеліп,  Қытай  халық  ресфубликасында 

есікті  ашу,  реформа  жасау  ҿрлеуі  кҿтерілген,  ҽдебиет-кҿркемҿнер  саласында  ―барлық  гҥл 

шешек  атсын,  жалпы  жарыса  ҥн  қатсын‖  дейтін  ҽдебиет-кҿркемҿнердің  бағыты  қайталай 

шын  мҽнінде  дҽріптеліп,  ҽдебиет  жасампаздығында  дҽуірлік  рухты  бейнелеген  алуан 

жанрдағы шығармалар молаюына байланысты ҽдебиет сыны жанданып, сыншылар қосыны 

кемелденіп,  ҽдебиет  жасампаздығында  жарыққа  шыққан  жаңалықтар  мен  қҧбылыстарға 

ғылыми, ҽділ, теориялық тҧрғыдан баға беру ҥрдісі барлыққа келген кезеңді кҿрсетеді. 

 

 Ал, Қаусылқан Қамажановтың жоғары оқу орындарына арналған «Жоңго осызаман 

қазақ ҽдебиеті» дейтін оқулығының «Ҽдебиет сыны» деп аталатын соңғы бҿлімінде ―бірінші 

кезең 1950 жылдардан 1950 жылдардың соңына дейінгі еліміз осызаман қазақ ҽдебиетіндегі 

балауса  балапан  сын,  яғыни  қабырғасы  қатпаған,  бҧғанасы  бекімеген,  бесіктен  белі 

шықпаған  жас  сын‖  деп  дҽуірге  бҿлуінде  алдыңғы  монографиядағы  жіктеумен 

хронологиялық, уақыт шегі жҽне оны атау жағында аздап ҧқсамастық болғанымен, жҽне де 

ⅩⅩ

ғасырдың  50  жылдарынан  басынан  аяғына  дейін  Қытайдағы  саяси  науқан-

қозғалыстардың біршама  аздау,  кейінгі  кезеңдерге  қарағанда салыстырмалы  тҥрде  бҽсеңдеу 

болған,  ―Қытайдағы  осызаман  қазақ  ҽдебиетінің  кҿктем  маусымы‖  [6,  406]  деп  аталған 

кезеңдегі  ҽдебиет  сынындағы  белгілі  дамушылықтарды  негіз  етіп,  кезеңдерге  жіктегендігін 

кҿруге  болады.  Ҽсіресе  Қытайдағы  қазақ  ҽдебиет  сынының  жаңа  дҽуірдегі  дамуына  тҥрткі 

болған  ішкі-сыртқы  қоғамдық  себептермен  біргеⅩⅩғасырдың  50  жылдарының  басында 

VI Халықаралық конференция

 

322 

 

Қытай  қазақтарының  «Шинжияң  ҽдебиет  искуствосы»  (кейін  «Шҧғыла»  деп  аты 

ҿзгертілген),  «Шинжияң  газеті»  қатарлы  алғашқы  газет-журналдардың,  қазақ  баспа  сҿз 

орындарының  барлыққа  келуіне  байланысты  ҽдебиет  жасампаздығының  ҿзгеше  даму 

орайына  ие  болып,  гҥлденіп-кҿркейе  бастаған,  Совет  одағының,  ҽсіресе  Қазақстанның 

ҽдебиет-кҿркемҿнер  теорияларының  Қытай  қазақтарының  баспа  сҿздерінде  жарық  кҿріп 

таралуы,  оның  ҽдебиет  саласына  жасаған  игі  ықпалы  қатарлы  объиектив-субъиектив

 

себептерден  ҽдебиет  сыншыларының  қатары  мен  сын  мақалаларының  кҥн  сайын  молайып, 

ҽдеби  сынның  да  ҿрістеу  барысын,  ҽдебиет  сынының  алғашқы  кездегі  бет-бейнесін  ашып 

беруді мақсат етеді. ―екінші кезеңді 1950 жылдардың аяғына ала басталып, 1966 жылға келіп 

тҧмсығы  тірелген  мезгіл  ішіндегі  ҽдеби  сын‖  деп  бҿлуінде  қоғамдық  саяси  науқандардың 

ҽдебиет  сынына  жасаған  ықпалын,  кҿркем  ҽдебиет  шығармаларының  эстетикалық  қҧнына 

баға  беруден  гҿрі  саяси  ҿлшем  арқылы  таразылап,  ҽдебиеттің  ҿзіндік  ерекшелігі  мен 

заңдылығын  бір  жаққа  қайырылып  тасталған  жағдайды  ескергенін  аңғарамыз.  ―ҥшінші 

кезеңі  зобалаң  жылдардың  былықпалықтары  аяқтасып,  реформа  жасап,  есікті  айқара  ашу 

толқыны  басталғаннан  кейінгі ҽдеби сын‖ деп атап дҽуірлеуінен алдыңғы  еңбектегі сияқты 

―мҽдениет  тҿңкерісі‖    аяқтасқаннан  кейінгі  ҽдебиет-кҿркемҿнер  саласының  саяси  бҧғаудан 

ажырап,  еркін  дамуға  бет  алған,  белгілі  дҽрежеде  ҽдебиет  сыншылар  қосынының  қайтадан 

қалыптасып,  ҽдебиет  сынының  мазмҧндық  жҽне  формалық  жақтан  кемелдену  басқышына 

ҿткен кезеңді кҿрсетеді. 

 

Шия Гуанжоу, Азат Сҧлтан, Ай Гуаңхҧй қатарлылардың «Щинжияңдағы ҧлттардың 

осызаманғы  ҽдебиет  тарихы»  дейтін  тҿрт  томдық  монографиясының  «Ҽдебиет  сыны  жҽне 

аударма  ҽдебиет»  деп  аталатын  4-томының  «Ҽдебиет  сыны»  бҿлімінің  алғы  сҿзінде 

Қытайдағы қазақ ҽдебиет сынының даму барысын: ―бірінші кезең 1949 жылдан 1966 жылға 

дейінгі жаңа Жоңгодағы ҽдебиет сынының алғаш қалыптасуы жҽне гҥлдену кезеңі‖ , ―жаңа 

дҽуірден  бері  қарай  еліміз  қазақ  ҽдебиеті  қарыштап  дамуға  ҿткен  кезең‖  деп  Қытайдағы 

қазақ  ҽдебиет  сынының  даму  барысын  не  бҽрі  екі-ақ  кезеңге  жіктеген.  Ҽдебиет  сынының 

тарихын  жазуда  болсын,  ҽлде  ҽдебиет  сынының  даму  барысын  дҽуірлеуде  болсын, 

Қытайдағы  қазақ  ҽдебиетінде  ―жаңа  дҽуір‖  деп  аталатынⅩⅩғасырдың  70  жылдарының 

соңынан  кейінгі  кезеңдегі  ҽдебиет  жасампаздығының  қарыштап  дамып,  гҥлденген  кезеңін 

тҥйінді тҥрде баяндау ҽрине қажетті. Қытайдағы қазақ ҽдебиет сынының дамуындағы Қытай 

халық ресфубликасы қҧрылған 1949 жылдан аты шулы ―мҽдениет тҿңкерісі‖ басталған 1966 

жылға дейінгі ҽдебиет сынының жалпы жағдайын жоғары да атап ҿттік. Ал одан кейінгі 1966 

жылдан 1976 жылға дейін жалғасқан ―мҽдениет тҿңкерісі‖ кезінде  «Шҧғыла» сияқты ҽдеби 

журналдар  тоқтатылып,  тҧтас  ҽдебиет  жасампаздығына  саяси  талаптар  мен  ҿлшемдер 

қойылып, таптық кҥрес негізгі тақырып етілген ҽдеби шығармалар кҿкке кҿтере мадақталды. 

Ҽдебиет  сыны  басым  кҿп  санды  жазушылар  мен  бір  бҿлім  кҿркем  шығармаларға,  ҽдебиет 

қҧбылыстарына  ғылыми  тҧрғыдан  ҽдебиеттің  заңдылығы  бойынша  баға  беру  емес,  қайта 

кҿркем  шығарманың  саяси  идиялық  мазмҧнына  таптық  кҥрес  арқау  болған-болмағанына 

қарап  баға  берілетін,  негізгі  саяси  бағыт-бағдар  кҿрнектіленбеу,  саяси  беталыстан  ауа 

жайылу  жағдайы  кездессе  қалпақ  кигізетін  ҧрдажық  тҧрпайы  сотсиологиялық  сын  жаппай 

етек алғаны шындық. Алайда мейлі қандай бір саяси ҽлеуметтік қозғалыстар ҽдебиеттің даму 

барысына ҿз  таңбасын қалдырған екен, оны  Қытайдағы қазақ ҽдебиет сынының тарихынан 

сызып тастауға, ауызға  алмай тастап кетуге  болмайтындығын,  ҽдебиет сын  тарихында ғана 

емес,  тҧтас  Жоңхуа  ҧлттарының  мҽдениет  тарихындағы  трагедия  есептелінетін  кезеңдегі 

ҽдебиет  сынының  бҧраң  даму  кезеңін  баяндаудан  ат  тонын  ала  қашып,  аттап  ҿтіп  кетуге 

болмайды. Қайта одан гҿрі оған тарихи, қоғамдық жағдаймен бірлестіре отырып объиектив 

тҥрде баға  беріп, тарихи  тҽжірибе сабақ қабылдау ескерілуі керек еді.  Қазірге  дейін жарық 

VI Халықаралық конференция

 

323 

 

кҿрген  ғылыми  еңбектерде  осы  кезеңдегі  ҽдебиет  сынының  жағдайын  баяндаудан 

тайсақтаудағы  негізгі  себеп  солшыл  саяси  науқан  кезінде  ҽдебиет  сынының  қағида-

заңдылықтарына  ҥйлесетін  дҧрыс,  ғылыми  сыншылдық  ой-кҿзқарастар  ортаға  қойылудан 

гҿрі  ҧрда-жық  тҧрпайы  социологиялық  кҿзқарас  ҿріс  алды,  оны  айтудың  ғылыми  қҧны  да, 

ҽдебиет  сынының  алдағы  дамуына  жасайтын  белсенді  ықпалы  шамалы  дейтін  ой  да  жоқ 

емес. Мҧнан сырт, қазірге дейін ҽдебиет саласында жҥрген бір бҿлім адамдардың сол кездегі 

дҽуір  даңғазасына  ілесіп,  ҽдебиеттің  даму  заңдылығына  ҥйлеспейтін  кҿзқарастарды  ортаға 

қойғандығын ашып айтуға батылы жетпегендігі де байқалады. 

 

 Ал, ―жаңа дҽуірден бері қарай еліміз қазақ ҽдебиеті қарыштап дамуға ҿткен кезең‖ 

деп  атауы  жаңа  дҽуірдегі  ҽдебиет  жасампаздығының  дамуындағы  жалпы  ҥрдісті 

кҿрсеткенімен,  оның  едҽуір  кҥрделі  қоғамдық  ортада  кҿп  негіздесуге  қарай  бет  алу 

барысындағы бастан ҿткерген сҽтті-сҽтсіз қадамдары ескерілмей қағыс  қалғаны байқалады. 

Бҧлайша  дҽуірлеуде  жоғардағыдай  кемістік  кездескенімен  жҽне  бір  жағынан  алғашқы 

мезгілді  ―жаңа  Жоңгодағы  ҽдебиет  сынының  алғаш  қалыптасуы  жҽне  гҥлдену  кезеңі‖ 

деуінде  ҽдебиет  сынындағы  бірде  ілгерлеп,  бірде  тоқыраған  жағдайды  толық  ашып  бере 

алмасада, жалпы ҽдебиеттің даму барысы мен дҽуірлік жағдайды ҧштастыра жіктеуді кҿзде 

ҧстағанынан белгілі ғылыми кҿзқарасты байқауға болады. 

 

Ал,  Жау  Жиячи  бас  редактор  болған  «Қазақ  ҽдебиетінің  қысқаша  тарихы» 

(Шинжияң  халық  баспасы,  2007  жылы,  Қытай  тілінде)  атты  монографиада  еліміздің 

осызаманғы  қазақ  ҽдебиетінің  қалыптасу,  дамуы  екі  кезеңге  бҿлінеді:  ―1949-1966  жылға 

дейін‖, ―1979 жылдан кейінгі ҽдебиет‖ дегесін проза, пҿэзия, шалқыма, драмалардың осы екі 

кезеңдегі  ҿркендеу,  ҿсу  барыстары  мен  ҽр  кезеңдегі  ерекшеліктері  жалпылық  жақтан 

баяндалып,  соңында  ҽдебиет  сынындағы  аталмыш  екі  кезеңдегі  сыншылар  мен  бір  бҿлім 

олардың сыншылдық мақаласы  аталады  да не  бҽрі бір абзацпен қысқа  қайырып тоқтатады. 

Ҽсіресе осы екі кезеңге арналған алғы сҿздегі ҽдебиет сынына ғана емес, ҚХР  қҧрылғаннан 

кейінгі  қазақ  ҽдебиетінің  жасампаздық  нҽтижесі  біршама  мол,  қордалы  басқада 

жанрларының  даму  барысын  баяндауға  сҽл  қаралғандығы  кісіні  қынжылтады.  Аталған 

еңбектегі  Қытайдағы  қазақ  ҽдебиет  сынын  дҽуірлеудің  де  Шия  Гуанжоу,  Азат  Сҧлтан,  Ай 

Гуаңхҧйлардың  «Щинжияңдағы  ҧлттардың  осызаманғы  ҽдебиет  тарихы»  дейтін 

монографиясы,  Серікбол  Дҽулеткелдіҧлының  «Сын  –  қылыш  емес,  қамшы»  деген 

мақаласының барлығында дерлік қазақ ҽдебиет сынын ҧқсас екі-ақ кезеңге бҿлгендіктен ол 

жҿнінде  жіңішкелікпен  талдау  жасап  жатпаймыз.  Бҧл  екі  еңбектегі  ҽдебиет  сынын 

дҽуірлеудегі  ҧқсастықтың  жҽне  бір  себебі  екеуіндегі  ҽдебиет  сынының  тарихы  бҿлімін  бір 

адамның жазғандығынан да бҿле қарауға болмайтын сияқты. 

 

Ҽбденбай  Бажайевтің  «Ҽдеби  сынымыздың  алғашқы  формалары»  дейтін  мақаласы 

қазақ  ҽдебиет  сынының  50-жылдардағы  бір  бҿлім  ақын-жазушылардың  ҽдебиет 

жасампаздығымен  шҧғылданумен  бірге  ҽдебиет  сынына  да  белсенділікпен  араласып, 

кезектегі ҽдебиет саласында кездескен кейбір мҽселелерге қаратқан ой-кҿзқарастарын ортаға 

қойып, ҽдебиет жасампаздығына жол сілтеу барысында дҽп басқан кезі мен ҽттегенайының 

себеп-салдарын  тҥсіндіруімен  қҧнды.  Мҧнда  тек  осы  бір  кезең  ғана  қарастырылғандықтан 

ҽдебиет  сынын  дҽуірлеу  мҽселесіне  соқпағандығын  ескертеміз.  Жҽне  де  Ҽбденбай 

Бажайевтің  «Дҽуір  жҽне  ҽдебиет»  атты  ғылыми  мақалалар  жинағындағы  «Қазақ  осызаман 

ҽдебиетінің  тууы  жҽне  дамуы»  дейтін  мақаласы  Жақып  Мырзақановтың  бас 

редакторлығында  Шинжияң  қоғамдық  ғылым  академиясының  ҧлттар  ҽдебиеті  иниституты 

ҧйымдастырып  жазған  «Қазақ  ҽдебиетінің  тарихының»  4-том,  осызаман  ҽдебиеті  бҿлімінің 

ҽдебиет  сынына  арналған  бҿліміндегі  мазмҧны,  дҽуірлеу  барысы  ҧқсас  болуының  себебі 

аталмыш  кітаптың  қҧрастырушылардың  бірі  Ҽбденбай  Бажайев  болғандықтан  бҧл  жҿнінде 

қайталай талдау жасап жатпаймыз. 

VI Халықаралық конференция

 

324 

 

 

Ал, Ҽбденбай Бажайевтің «Ҽдеби сынның ҽдіс назариясы жҽне сын ілімінің жҥйесі» 

атты  мақаласының  тақырыбынан  шығып  тҧрғанындай  негізінен  ҽдебиет  сынының  ҽдіс-

танымы  мен  сын  ғылымының  теориялық  жҥйесі  жҿнінде  ізденіс  жасағандықтан  қазақ 

ҽдебиет сыны тарихын дҽуірлеумен пҽлендей байланысы жоқ. 

 

Аталған  ғылыми  еңбектер  Қытайдағы  қазақ  ҽдебиет  сынының  тарихын  арнаулы 

баяндауға  бағытталмағанымен,  қазірге  дейін  басылым  кҿрген  қазақ  ҽдебиет  тарихының  бір 

бҿлімі  ретінде  Қытайдағы  осызаманғы  қазақ  ҽдебиет  сынының  тарихи  даму  барысын, 

уҽкілдік  сипатқа  йе  ҽдебиет  сыншыларының  ҿмірі  мен  сыншылдық  ой-кҿзқарастарын 

таныстырғандығын  жоғарыда  атап  ҿткен  болатынбыз.  Қай  дҽуірде  туындаған  кҿркем 

ҽдебиетке,  оның  даму  барысы  мен  тарихын,  заңдылықтарын  баяндайтын  ҽдебиеттанудың 

ҽрқандай  бір  саласына  қашанда  дҽуірдің  таңбасы  басылмай  қоймайды.  Ҽдебиет  сыны  да 

бҧдан  тысқары  кетпейді.  Қоғамдық  ҿмірдегі  ірілі-ҧсақты  ҿзгерістер  мен  алуан  тҥрлі 

қозғалыстар  сол  дҽуірдегі  ҽдебиет  жасампаздығына,  ҽдебиеттануға,  ҽуелі  ҽдебиеттануды 

зерттеуге  ықпал  жасап  отыратындығы  жҧртқа  белгілі.  Алайда  ҽдебиеттанудың  қоғам  мен 

болған  қатынасына  бола  ҽдебиеттің,  ҽдебиеттанудың  ҿзіндік  даму  заңдылығын  ескермей, 

қоғам дамуындағы ҽр бір кезеңді ҽдебиеттанудың, ҽсіресе ҽдебиет сын тарихын дҽуірлеудің 

бірден бір, негізгі ҿлшемі ету де оншалық ғылыми кҿзқарас бола қоюы екіталай. Сондықтан 

қазақ  ҽдебиет  сынының  тарихын  дҽуірлеуде  қоғам  дамуындағы  кейбір  кезеңдердің  ҽдебиет 

сынына  жасаған  ықпалын  ескерумен  бірге  ҽдебиет  сынының  ҿзіндік  ерекшелігі  мен 

қасиетінен  туындайтын  даму  заңдылығын  кҿзде  ҧстай  отырып,  ҽдебиет  сын  тарихын 

дҽуірлеу керек. 

 

 Мҧнан  сырт,  ҧқсас  бір  қоғамдық  ортада  барлыққа  келгенімен  ҽр  бір  ҧлттың 

ҽдебиетінің,  ҽдебиеттануының,  ҽсіресе  ҽдебиет  сынының  да  ҿзіндік  ҧлттық  ерекшелігі 

болатындықтан  Қытай  немесе  туысқан  ҧлттардың  ҽдебиет  сынының  тарихын  жазудың, 

дҽуірлеудің  жҥлгесін  ешқандай  жаңалықсыз,  жасампаздықсыз  талғаусыз  кҿшіріп  қолдана 

бермеген де жҿн. Аталған еңбектерде Қытайдағы қазақ ҽдебиетінің сын тарихын дҽуірлеудің 

ҽдісі мен формасы, ҽр бір кезеңдердің уақыт шегі мен оны атау, кейбір кезеңдерді баяндаудан 

бойын  аулаққа  салу,  дҽуірлеудің  барлығының  бір  бірімен  қарайластығы,  бір  сыдырғылығы 

қатарлы мҽселелердің барлығы да Қытайдағы ҽдебиеттану саласындағы ҧзақ уақыттан бергі 

жалғасып келе жатқан қоғамдық тарихи сынның ҽдіс-танымнан, ҽдебиеттанудың теориялық 

жҥйесінің жаңаланбай дҽстҥрлі қатып-семген кҥйінен, теориялық ойлау жағындағы жаңалық 

пен жасампаздықтың тоқырауынан туындап отырғандығы барлығымызға белгілі. Сондықтан 

біз  Қытайдағы  қазақ  ҽдебиет  сынын  дҽуірлеуде  ғылыми  тҥрде  қоғамдық  ҽлеуметтік 

жағдайдың  осызаманғы  ҽдебиет  сынына  жасаған  ықпалына  кҿңіл  бҿлумен  бірге  ҽдебиет 

сынының  ҿзіндік  даму  заңдылығы  мен  ерекшелігіне  баса  назар  аударып,  ҽр  кезеңдегі 

барлыққа келген ҽдеби қҧбылыстарды, ақын-жазушы шығармасындағы эстетикалық қҧнның 

ҿзгеру  беталысын,  ҽдебиет  жасампаздығындағы  жаңашылдықты  макролық  жҽне  микролық 

жақтан,  ҽдебиеттің  ендік-бойлық  бағыттағы  дамуымен  кең  ауқымда  қарастыра  отырып 

дҽуірлеудің ғылыми негіз бар екендігін ешкім терістемесе керек ойлаймыз. 

 

Біздің  ойымызша  1949  жылы  Қытай  халық  ресфубликасы  қҧрылғаннан  кейінгі 

осызаман  қазақ  ҽдебиет  сыны  деп  аталатын  дҽуірін  ―Қытайдағы  осызаманғы  қазақ  ҽдебиет 

сынының  алғашқы  қалыптасу,  бҧраң  даму  жолдары  (1949  –  1966)  ‖  деп  алғашқы  кезеңін 

жіктегесін,  оның  ішінен  ―Қытайдағы  осызаман  қазақ  ҽдебиет  сынының  алғашқы 

қалыптасуы‖,  ―Қытайдағы  қазақ  ҽдебиет  сынының  кемелденуге  бет  алуы‖  деп  екі  шағын 

кезеңге  бҿлеміз.  Ал,  екінші  кезеңді  жоғарыда  аталған  еңбектерде  қағыс  қалған 

―саясыйландырылған  сынның  Қытайдағы  осызаманғы  қазақ  ҽдебиет  сынын  тоқыратуы 

(1966-1976)  ‖деп  дҽуірлейтін  болсақ  алғашқы  кездегі  ҽдебиет  сынының  қалыптасу,  даму 

барысы  да,  одан  кейінгі  бҧраң  жолдарға  тҥскен  мезгілін  де,  оның  қоғамдық  тарихи 

VI Халықаралық конференция

 

325 

 

себептерін  де  айқын  аңғаруға  болатындай.    ―Ҥшінші  кезеңді  Қытайдағы  жаңа  дҽуір  қазақ 

ҽдебиет сынының қайтадан жандануы мен гҥлденуі (1976-2000) ‖ деп бҿліп, сосын жалғасты 

тҥрде  ―Қытайдағы  жаңа  дҽуір  қазақ  ҽдебиет  сынының  қайтадан  жандануға  бет  алуы‖, 

―Қытайдағы жаңа дҽуір қазақ ҽдебиет сынының гҥлденуге бет алуы‖, ―Қытайдағы жаңа дҽуір 

қазақ  ҽдебиет  сынының  кҿп  ҥйектену  беталысы‖  деп  шағын  бірнеше  кезеңге  жіктесек,  ҽр 

кезеңдегі ҽдебиет сынының даму барысы мен беталысын оның ҿзіндік заңдылығы бойынша 

ашып беруге болар еді деп қараймыз. 

 

Қорта келгенде, дҥниедегі қазақ ҽдебиетінің мҽуелі бір бҧтағы саналатын Қытайдағы 

қазақ ҽдебиетінің, ҽдебиеттануының, соның ішінде ҽдебиет сынының да ҿзіндік ерекшелігі, 

кҿркемдік деңгейі, даму жолы арқылы дараланып, тҧтас қазақ ҽдебиетінің кемелді тҧлғасын 

қалыптастыруға  ҿз  ҥлесін  қосып  келе  жатқандығы  белгілі.  Қазақ  ҽдебиет  сынының 

теориялық  мҽселелері  мен  бірге  ҽдебиет  сыншыларының  сыншылдық  кҿзрқарастары  мен 

стилдері, ҽдебиет сынының даму тарихы, Қытайдағы қазақ ҽдебиет сыны тарихын дҽуірлеу 

мҽселесінде  оның  даму  барысы,  тоқтап-тоқырау  кезеңдерін  ҽдебиет  сынының  ҿзіндік  даму 

қағидаларына сҽйкес ғылыми тҥрде қарастырып, қортынды шығаратын кез жетті демекпіз. 

жүктеу/скачать 4,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: