Vi халықаралық конференция 1
Қазақ жəне тҥрік антропонимдерінің типологиялық ҧқсастықтары мен ҧлттық
жүктеу/скачать 4,56 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- LITERARY STUDIES: PAST, PRESENT AND FUTURE
2. Қазақ жəне тҥрік антропонимдерінің типологиялық ҧқсастықтары мен ҧлттық ерекшеліктері
Тарихи антропонимия жҥйесіндегі зерттеулер жеке есімдер жҥйесіне бағытталған. Соңдықтан қазіргі ҽлемде бар антропонимикалык жҥйе нҧсқасын, оның пайда болу жҽне даму тарихын карастыру керек. Есім адамның ҽлеуметтік ортадағы аныктауышы болып табылады. Есімдер жҥйесі ҿзінің дамуында ҧзақ тарихи жолдан ҿтті. тарихы аныкталады. Антропонимикалық жҥйенің қалыптасу кезеңдеріне, оның жаңа компоненттерінің пайда болуының уҽжділік шарттарына толық тоқталу қажет.
Кҿне тҥркі жазба ескерткіштерінен сол кездегі қоғамның саяси, мҽдени, ҽлеуметтік қҧрылымы мен жағдайынан басқа сол қоғамда ҿмір сҥрген адамдардың антропонимдері жайлы мағлҧматтарды ала аламыз. Ҿкінішке орай мҧндай жазбаларда ҽйел есімдері ҿте сирек кездеседі.
Бҥгінгі антропонимия ғылымында ҽйел есімдерінің алар орны ерекше. Ҽйел есімдері де ер адам есімдері сияқты ҧлт тілінің, тарихының, мҽдениетінің, дінінің, салт-дҽстҥрі мен ҽдет-ғҧрпының бізге жеткен мол мҧрасы.
Тҥркиядағы гендерлік зерттеулер тарихи-ҽлеуметтік, мҽдени жҽне этнографиялық бағыттарда жҥргізіледі. Тҥркиядағы аты-жҿн мҽселесіндегі гендерлік теңсіздік ҽйелдердің қыз кезіндегі ҿз тегін қолдана алу мҽселесі тҿңірегінде ғана ҿрбиді.
Қазақ антропонимия ғылымында гендерлік зерттеулер есім беру салты мен есімдерлің лексико-семантикалық жҥйесі тҿңірегінде ҿрбиді. Біз ҿз зерттеуімізде лексико- семантикалық жҥйедегі ҽйел есімдерінің уҽжділігімен аты-жҿн жҥйесінің гендерлік аспектілерін қамтыдық.
Жалқы есімдердің дамуы олардың пайда болған қоғамының даму тарихымен, мҽдениетімен, қоғамдық санамен тығыз байланысты бола отырып олар ҿзінің пайда болған қоғамының, кезеңінің жемісі, туындысы болып саналады.
Қазақ жҽне тҥрік ҽйел антропонимдері дҽуірлерге бҿлініп қарастырылады. Қазақ тіліндегі ҽйел антропонимдерін Т.Ж.Жанҧзақов бірнеше дҽуірге бҿліп қарастырады [4,27- 72]. Біз де осы жҥйеге сҥйене отырып ҽйел антропонимдерінің дамуы мен олардың пайда болуы мен қолданыстан шығып қалу себептерін анықтауға тырыстық.
Бірінші дəуір – кҿне тҥркі кезеңі (V-Хғғ.) пҧтқа табынуға байланысты жалқы есімдер. Бҧл дҽуір екі халыққа негізінен ортақ болып келеді. Бҧл дҽуір ҥй жануарлары, жабайы аң-қҧстар, бағалы металдар, ҿсімдіктер мен астрономиялық атауларға байланысты VI Халықаралық конференция
275 туындаған антропонимдер беріліп отырған. Мысалы: Айкҥн, Айсҧлу, Кҥнсҧлу, Айтолды, Айжарық, Кҥнай, Gün, Ay, Yıldız, Günay, Yıldızay, Günhan, Ayhan, Ayfer, Aytuğ, Aygüzel, Altunhan, Gümüşhan, Kunduz, Ay Kağan, Ay Çiçek, Umay. Жан-жануарлардың атауларының антропонимге айналуының басты себебі, атаудың сол жануардың қасиеттерінің символы ретінде қабылданатындығы. Мҧны есім берердегі ҿзара бҿлінушіліктен-ақ байқауға болады. Мысалы, ер балаларға ҥй жануарлары, жабайы жыртқыш аңдар мен қҧстардың атауларынан жасалған есімдер, ал қыз балаларға табиғатынан нҽзік, дене бітімі келіскен сымбатты жануарлардың, қҧстардың атауынан жасалған есімдер береді. «Қазақ халқында Арыстан есімін ешқашанда қыз балаға бермейді, қыз балаларға арналған сымбатты, ҥркек Ақбӛкен, Ақтоқты не Ақбота есімдері бар» [5,74].
қазақтардың тайпалық одақ болып тҧрғандағы, одан кейін халық болып қалыптасу кездеріндегі антропонимдерді қамтиды. Бҧл дҽуірдегі антропонимдер кҿбіне туыстық атаулар, тайпа, ру атауларымен, мҽдениет пен тҧрмыс, ҽлеуметтік-саяси терминдермен байланысты болып келеді.
Орта ғасырларда шыққан антропонимдердің басым кҿпшілігі Ислам дінінің ықпалымен жасалған есімдер болды. Араб текті есімдердің ену кҿздері болып діни шығармалар, жырлар, дастандар, бір сҿзбен айтқанда ауыз ҽдебиеті жҽне жазба ҽдебиеті шығармалары болып табылады. Кҿне тҥркі антропонимдері қолданыстан араб-парсы тілінен енген жҽне араб-парсы тілінің ҽсері негізінде пайда болған антропонимдермен бірте-бірте ығыстырыла бастайды.
Ортағасырлық қазақ антропонимиясының қҧрамында феодалдық қоғамға тҽн таптық титулдар, оның ішінде ҽйелдерге қатысты ханым, бикем сияқты титулдар қолданылғандығы белгілі. Сондай-ақ, бҧл кезеңде ертеден келе жатқан дара тҧлғалы сҿздерден жасалған есімдерге жаңа сҿздер қосу арқылы біріккен тҧлғалы есімдерді жасау жҽне кеңінен қолдану ҿрістеді. Мысалы: Ақжібек, Ақшолпан, Ақкҥміс, Айғаным, Ақтолқын, Бибіжамал, Бибісара, Қаншайым.
лексиканың есебінен қалыптасқан жаңа атаулармен ерекшеленеді. Мысалы: Жібек, Баршын,
ҿзгешеліктер болмады. Анна, Мариям, Сәтен, Бәтес, Кәмпит, Теңгегҥл сияқты есімдердің де енгенін білеміз. Бҧл есімдер орыс тіліндегі ҽйел есімдері мен тҧрмыстық зат атауларын қазақ тіліне аудару жолымен жасалған. Төртінші дəуір – Кеңес кезеңі. Орыс тілінен жалқы есімдер, ҽсіресе ҽйел есімдері тҿртінші кезеңде яғни, Қазан кҿтерілісінен кейін, Кеңес заманында кеңінен жайыла бастағандығы байқалады. Мысалы: Лиза, Марина, Клавдия, Римма, Рита, Светлана,
балаларға берілген. Орыс тілі арқылы Жанна, Луиза, Клара, Роза, Дина, Элеонора, Рига, София сияқты интернационалдық есімдер де кҿптеп енді жҽне кеңінен болмаса да қолданыс тапты.
Қолда бар материалдарды саралай келе, тҥрік антропонмиясының дамуын ҥш дҽуірге бҿліп қарастырамыз. Тҥрік халқының антропонимиясының даму кезеңі қазақ халқының антропонимиясының даму кезеңімен алғашқы дəуірі сҽйкес келетінін жоғарыда атап ҿттік.
Тҥрік ҽйел антропонимиясының екінші кезеңі Х-ХХ ғасырлардың аралығын қамтиды. Бҧл кезең тҥркі негізді есімдердің, есім жҥйесінің негізінен араб текті есімдермен жҽне есім жҥйесімен ығыстырылғанын кҿре аламыз. Яғни бҧл кезеңде тҥрік халқы араб VI Халықаралық конференция
276 негізді есімдер мен араб ҥлгісіндегі есім жҥйесін қолданған. Бҧл жағдай Осман империясының кҥйреуіне дейін жалғасты.
антропонимиялық қоры мен антропонимиялық жҥйесінде айтарлықтай ҿзгерістер болды. Араб-парсы негізді есімдердің тысында басқа шет тілдерден тҥрлі есімдер ене бастады. Шет тілдерден енген есімдер тҥркі негізді есімдердің кҿп бҿлігін қолданыстан ысырып тастады. Сондай-ақ, 1934 жылы Тек Заңына байланысты тҥрік халқы ресми тек иемдене бастады. Тҥрік халқының есім беру салтында қазақ халқының есім беру салтынан бір ҿзгешелігі бар. Ол екі есім беру салты. Немесе оны «кіндік ат» деп те атайды. Тҥрік халқында қалыптасқан салттың бірі - кіндік ат (göbek ismi) қою. Ең алдымен бала дҥниеге келгеннен кейін кіндігін кескен кісі сол сҽтте кіндік атын қояды. Кіндік ат ретінде Алланың аттарынан бірі, пайғамбарлардың есімі мен олардың жақындарының атын, қасиетті кітаптарда кездесетін есімдер мен ҧлы кісілердің есімдерін беріп отырады. Кҿп жағдайда кіндік аты ретінде ер балаға Mehmet, қыз балаға Fatma есімдерін береді. Бҧл баланың ең бірінші есімі болып есептеледі. Екі есімдерге мысал келтірер болсақ: Fatma Canan, Fatma
Қарастырылып отырған екі тілдің антропонимдік қорында сол халықтардың басынан ҿткерген тҥрлі саяси, мҽдени, ҽлеуметтік жағдайларының ҿз ҿшпес ізін қалдырғанын кҿруге болады. 3.Қорытынды
Антропонимдердің пайда болуы ҿте ҧзақ уақытты талап ететін кҥрделі процесс. Ол ҥрдіс ҽр халықта, ҽр ҧлтта ҿзіндік саяси, ҽлеуметтік жҽне ең бастысы қоғамдық жағдайларға байланысты қалыптасып, дамиды. Антропонимиялық жҥйе қоғамның талаптарына сай ҿзгертіле отырып жетілдіріледі.
Адам есімдерінің қоғам қҧрылысына байланысты дамып отырғанына кҿз жеткіземіз. Қоғам дами тҥскен сайын дамып, қоғам қҧрылысы кҥрделене тҥскен сайын кҥрделе отырып, қоғам ағымына сай ҿзгертіліп, ыңғайландырылады, сҽйкестендіріледі. Антропонимдер мен антропонимиялық жҥйе қоғамның қҧрылысына, оның дамуына сҽйкес ҿзгеріп, тҥрленіп қоғамдық талаптарға жауап беріп отырады.
Жазба ескерткіштер кҿне заманымыздың тарихы,мҽдениеті, діні, тілі, қоғамдық қҧрылысы мен ҽлеуметтік жағдайымен қатар,сол заманның ономастикалық атаулары, антропонимиялық жҥйесі жайлы баға жетпес мағлҧмат береді. Сол ескерткіштердегі есімдері кҿбіне сол кездегі ел басқарған адамдардың аналарының, жҧбайларының жҽне қарындастарының аттары. Бҧған қоса бірнеше кҥң есімі де аталып ҿтеді. Қай жазба ескерткішті алып қарамасақ та, ол жерде ҽйел есімдері ер адам есімдерімен салыстырғанда анағҧрлым аз екені анық кҿрінеді. Бҧны сол кездегі патриархалды қоғамдық қҧрылыспен қатысты деп тҥсінуге болады.
Кҿне тҥркі есімдері екі қҧрамдас бҿліктен тҧрған: есім жҽне лауазым. Есім бірінші, ал лауазым екінші тҧрған. Кейде бір есімнен кейін бірнеше лауазым атауының қолданғанын кҿруге болады. Жалпы кҿне тҥркі есімдерінің белгілі бір жынысқа тҽн айрықша белгісі жоқ. Тек есімге жалғанған лауазым атауларына қарай не есімнің семантикасына байланысты ажыратуға болады.
Ҽр тілдің ономастикалық қоры тҥрлі кезеңдерде, тҥрлі тілдерде пайда болған тілдік бірліктердің жиынтығын қҧрайды. Қазіргі қазақ тілі лексикасының қҧрамы жағынан біркелкі емес. Тіліміз тҥркі сҿздерімен қатар, араб, парсы, орыс жҽне басқа шет тілдерден енгендері де кездеседі. Қарастырылып отырған екі тілде де басқа шет тілдерден енген
VI Халықаралық конференция
277 антропонимдермен салыстырғанда кҿбіне араб жҽне парсы тілдерінен енген есімдер пайыздық кҿрсеткіші жағынан басым. Тҥрік тілінде қазақ тілімен салыстырғанда араб тілінен алынған жалқы есімдер біршама кҿптеп кездеседі.
Қазақ жҽне тҥрік тілдеріндегі антропонимдердің барлығы ҧлт болмысын білдірумен қатар, халықтың діни дҥниетанымы мен ат қоюға байланысты тҥрлі наным-сенімдерінен, ҽдет-ғҧрыптары жҽне салт-дҽстҥрлерінен лингвомҽдени ақпарат береді. Балаларға жарасымды да сҧлу eciм беруде eшбip шек болмаған. Есімдер тарихында ғасырлар бойы жаңару, ecкipy, архаизмге айналу npoцeci болып отырады. Бҧл - заңды қҧбылыс. Қазіргі қазақ есімдері қҧрамы мен саны жағынан ҿте бай ҽрі кҿп. Есім қоры негізінен сырттан келген есімдермен (сҿздермен) жҽне қордағы бар есімдерді аффикстермен тҥрлендіру жолымен молайып, толығып отырады.
Бҧл зерттеу жҧмысын ҽрі қарай жалғастыратын болсақ, тілдің ҽлемдік бейнесін, қазақ жҽне тҥрік тілдеріндегі антропонимдерді басқа тілдермен салыстыра, салғастыра зерттеуге жол сілтеуге, сонымен қатар, қазақ жҽне тҥрік антропонимдерін жаңа қырларынан, жаңа ҽдіс-тҽсілдерді қолдана отырып салыстырмалы-салғастырмалы талдау жасап зерттеуде негіз бола алады деген сенімдеміз.
Жанҧзақов Т. Қазақ есімдерінің анықтамалығы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2009. – 552 бет. Диарова М.А. Древнетюркские традиции именования и в современной казахской антропонимии // ҚазҦУ хабаршысы. Филология сериясы. – 2008.№7 с. 268-271. Жаманова К. Араб текті қазақ антропонимдердің этнолингвистикалық негіздері: филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2005. – 24 б. Ермолович Д.И. Имена собственные на стыке языков и культур. – М.: Р.Валент, 2001. Тюркская ономастика. –Алма-Ата: Наука, 1984. – 248с.
Аннотация. Статья посвящена ономастическим исследованиям, в частности антропонимике. Так как сегодня все научные работы связаные с языком исследуются с точки зрения антропоцентризма, и эта статья не стала исключением. Ономастические единицы, в особенности антропонимы являются важными носителями информаций о той или иной наций. Мы же в своей работе попытались сравнить антропонимы двух наиболее близких по родству языки, это казахский и турецкий язык. Abstract. The article is sanctified to onomastics researches, in particular anthroponymy. Because today all linguistics studies are investigated from the point of view of anthropocentrism, and this article did not become an exception. Onomastics units, in particular anthroponyms are the important carriers of information about one or another the nations. We in the work made an effort compare anthroponyms two most near on a cognation languages, it is the Kazakh and Turkish languages.
VI Халықаралық конференция
278 ІII секция МӘДЕНИЕТТЕР ТОҒЫСЫНДАҒЫ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫ: ӨТКЕНІ, БҤГІНІ, КЕЛЕШЕГІ III section CONTEMPORARY CULTURAL ISSUES IN LITERARY STUDIES: PAST, PRESENT AND FUTURE
VI Халықаралық конференция
279 К ВОПРОСУ КАЗАХСКО – ТАДЖИКСКИХ ЛИТЕРАТУРНЫХ КОНТАКТОВ
Нуралиев Абдусаттор доктор филологических наук,профессор кафедры журналистики Российско – Таджикского (славянского) университета. 734041, г. Душанбе, Таджикистан Резюме Данная статья посвящена вопросам казахско – таджикских литературных связей. В казахских публикациях нашли свое выражение эстетические взгляды, обусловившие отношение к восточным литературным ценностям, в том числе к таджикской литературе в целом, и к отдельным ее представителям. В области изучения творчества классиков таджикской литературы написаны важные литературоведческие работы. Ключевые слова: Литературные связи; компаративистика; национальная литература; проблема; тематика; перевод; притчи; рубаи; обзор; классическая литература; литературоведение; поэзия
Общеизвестно, что всякая национальная литература только тогда может быть полноценной, когда она интенсивно сближается с другими литературами, когда реально отображает жизненную правду, когда в ней достаточно глубок процесс литературного взаимообмена и взаимовлияния. Потому интернационализм, реалистическая направленность, художественная ценность национальной литературы измеряются, прежде всего, уровнем ее взаимосвязей с другими национальными литературами. В этом заключается важная роль внешнего литературного контакта как предпосылка для следования литературной проблематики взаимосвязей. К казахско-таджикским внешним литературным контактам мы относим преимущественно газетно-журнальные материалы - отклики сообщения, упоминания, литературно-критичес-кие выступления, литературные статьи, а также переводческую деятельность (если она имеет информативный характер). Наша статья посвящается вопросам казахско – таджикских литературных связей. Исследования показывают, что конкретное проявление подобных контактов особенно заметны в литературно-критических в теоретических публикациях казахских литературоведов о таджикских литературных фактах, которые явились весьма важным проявлением межлитературного сосуществования. «В особенности в тех случаях, когда разного рода статьи, публикуемые на страницах периодических изданий (и сборников таких статей - А.Н.) воспринимающей литературы, носят не случайный характер, а представляют составную часть общей системы эстетических воззрений отдельных авторов, групп, школ и т.п.». Так, подобного рода в казахских публикациях нашли свое выражение эстетические взгляды, обусловившие отношение к восточным литературным ценностям, в том числе к таджикской литературе в целом, и к отдельным ее представителям. Известно, например, скептическое отношение некоторых казахских литературоведов советского периода, в какой то степени в 30-ые – 50-ые годы ХХ в., отразившееся и на восприятии переводов таких поэтов, как Саади, Хафиз и др. Такое отношение к классической литературе Востока, в
VI Халықаралық конференция
280 том числе персидско-таджик-ской, в свое время было осуждено М. Ауэзовым. Необходимо отметить, что исследование этой проблематики с начала 1960-х годов приобретает особое значение в казахской литературе, и она является наиболее разработанной областью казахско-таджикских литературных связей. В частности, в области изучения творчества классиков таджикской литературы написаны важные литературоведческие работы. Крупной работой в этом направлении явился сборник литературно-критических статей «Великие мастера слова» (Соз зергерлер!»), подготовленный казахскими литературоведами. Весьма интересные статьи о таджикских классиках написали крупные казахские ученые, профессора К. Жумалиев, Р. Исмаилов, М. Каратаев, Т. Нуртазин, Р. Бердибаев и др. Материалы, собранные и обобщенные ими, подтверждают наличие тесной связи казахской литературы с таджикской классической поэзией. Так, в статье Т. Нуртазина «Рудаки» говорится, что «читая лирику Рудаки, невольно думаешь о любовной лирике великого Абая. Становится очевидным, что Абай знал не только Низами и Навои, но и хорошо был знаком с поэзией Рудаки. Стихотворение «Дух унижен мой» Абая прямо указывает на это. Совершенно прав автор статьи в том, что названный стих Абая о разлуке с любимой действительно написан в восточном стиле:
Дух унижен мой, Я убит разлукой злой, Позабыт тобой, Обойден своей судьбой. Аллах мой, как я слаб! Рази покорен раб!
(перевод А. Глоба). Эти стихи, написанные в духе таджикской классической поэзии, сродни одному из четверостиший Рудаки о безнадежной любви:
Нет у меня больше терпенья, нет ума: он сгорел дотла. Не нужен мне ни ум, ни сердце, ничто, если ее нет, Моя печаль не печаль, а гора Каф, Ее сердце не сердце, а гранитная скала.
Далее Т. Нуртазин рассматривает проблематику поэзии Рудаки. Это обстоятельная статья знакомит казахского читателя с жизнью, творчеством и своеобразием таджикского - классика, частично затрагивая при этом и вопросы таджикско-казахских литературных отношений. Другим весьма интересным материалом, включенным в сборник, является статья академика М. Каратаева «Абулкасим Фирдоуси». Знакомя казахского читателя с великим творением Фирдоуси «Шахнаме», анализируя ее основные проблемы и тематику, автор статьи делает экскурс в историю перевода этого произведения на казахский язык. Следует отметить, что он не удовлетворен переводами «Шахнаме» на казахский язык. Заключая свою статью, он отметил, что «полный перевод текста этого величественного произведения на казахский язык является почетной задачей будущего». Переводчику прекрасных рубаи Омара Хайяма на казахский язык К. Шангитбаеву принадлежит статья о творчестве этого великого ученого и поэта. Обстоятельно анализируя творчество поэта, автор объясняет казахскому читателю сущность некоторых его рубаи.
VI Халықаралық конференция
281 Таким образом, К. Шангитбаев явился не только прекрасным переводчиком рубаи Хайяма, но и его популяризатором в Казахстане. В названный сборник вошли и некоторые другие статьи казахских авторов о творчестве Низами (Е. Исмаилов), Саади (Б. Наурызбаев), Хафиза (Б. Искаков, Джами Р. Бердибаев). Эти статьи имеют огромное значение в ознакомлении казахской читающей публики с творчеством великих представителей персидско-таджикской классики, получивших мировое признание. Но приходится отмечать, что в них почти нет сравнительного анализа творении персидско-таджикской и казахской литератур. При всем этом можно с удовлетворением отметить, что наиболее богатым и доступным материалом для суждения о характере восприятия таджикской литературы казахской культурной средой являются критические статьи и рецензии, а также публиковавшиеся в казахских газетах и журналах заметки о литературной жизни Таджикистана, как классического, так и советского периодов, по поводу или без особенных поводов. В этом отношении наравне с вышеупомянутым сборником вызывают интерес книги и статьи Р. Бердибаева, А.Сатыбалдыева, М. Каратаева, Б. Тлегенова, Ш. Сатпаевой, У. Кумисбаева, А.Нуралиева и других. Среди работ, содержащих материалы литературных связей, заслуживают внимания статьи академика Р. Бердибаева, включенные в книгу «Соловьи Гулистана» («Гулистаннын булбулдары»). В этой книге четыре отдельные статьи, посвященное таджикской литературе. Казахский критик особо отмечает интерес своего народа к великим таджикским поэтам и писателям Рудаки, Омару Хайяму, Абудуррахману Джами, Садриддину Айни и другим, посвящая каждому из них отдельную статью. Вспоминая о своей поездке в Таджикистан в 1964 году в дни празднования 550-летия со дня рождения Абдурахмана Джами, Р. Бердибаев пишет, что «сегодня произведения Джами известны не только в своей родной стране, но и во всем мире. Казахский народ тоже знал Джами с давних времен. Некоторые казахские поэты, воспитанные в духе восточной литературной традиции, хорошо знавшие арабо- персидскую классику в подлиннике, читали творения Фирдоуси, Саади, Хафиза, Хайяма, Низами. Когда мы читаем таджикских классиков, особенно произведения Джами, нам вспоминаются услышанные и прочитанные крылатые слова, мифы, сказки, притчи и назидания, бытующие и среди казахов. Это яркое свидетельство близости, родственности таджикской, узбекской, туркменской литератур с казахской. В оценках Р. Бердибаева творчества Джами ощущается исторический и частично сравнительно-типологический подход к этому литературному явлению, сложившийся в казахской критике того периода, главным образом благодаря работам М. Ауэзова. Характерно, что Р. Бердибаев усматривает в них «многовековое связь обеих литератур», оказавшую огромную влияние на казахскую литературу. В статье «Глубокие корни» («Терен тамырлар») он отмечает, что среди казахских образованных поэтов «не только Абай почитал классическую поэзию Востока. Поэт Майлы Кожа считал Фирдоуси и Навои несравненными стихотворцами и своими учителями. Перепевы и переложения из восточной поэзии есть не только У. Шади, Майлы, Ахан Серэ, Молда Мусы, Турмагамбета, но и сравнительно у больших поэтов. В статьях, посвященных таджикским классикам, справедливо определяется место Рудаки как основоположника таджикской классической литературы, а Омара Хайяма - мастера жанра рубаи. Говоря о величии поэзии и его роли в таджикской литературе, Р. Бердибаев задается вопросом: «Почему у Рудаки, да и у других поэтов, наравне с Бухарой упоминается Тараз, расположенный на территории нынешнего Казахстана. Может быть, есть тайны, еще не разгаданные, связанные с этим древним городом. Может быть, среди именитых поэтов тех времен были и выходцы из Тараза? Новой для казахского читателя
VI Халықаралық конференция
282 была информация о творчестве Омара Хайяма, которая первоначально печаталась как предисловие к казахскому переводу его четверостиший. Высоко оценивая перевод стихов Хайяма, критик квалифицированно комментирует казахской публике их основной смысл. Как крупный исследователь литературных связей казахского народа, Р. Бердибаев ставит интересные проблемы в их изучении. Касаясь таджикско-казахских литературных связей, он пишет, что «изучение наследия таджикско-персидских классиков Рудаки, Фирдоуси, Саади, Хафиза и Джами, исследование их влияния на казахскую литературу, по сути, является углублением в познание истории казахско-таджикских культурных взаимоотношений». Краткому обзору всей таджикской литературы посвящена статья «Соловьи Гулистана», состоящая из двух частей: о классическом и современном периодах таджикской литературы. Р. Бердибаев, как крупный знаток таджикской литературы, подвергает анализу историю становления и развития таджикской классической литературы. Исследователь писал в свое время о многих представителях таджикской классики, здесь же он больше останавливается на творчестве Саади и его казахских переводах. По утверждению ученого, казахский народ знал «Гулистан» и «Бустан» Саади в оригинале (имея в виду тех, кто владел фарси) и в его тюркском переводе Сайфом Сараи в 1390-1391 гг. Поэтому гуманистические идеи Саади активно проникали в орбиту казахской литературы. Р. Бердибаев критически относится к тому, что таджикско-казахские литературные связи, глубокие корни которых скрыты в недрах веков, изучены недостаточно. «У нас, – пишет он, – долгое время не обращали внимания на восточную литературу. Только в канун юбилеев были осуществлены издания отдельных книг переводов таких всемирно известных поэтов, как Фирдоуси, Низами, Хайям, Саади, Хафиз, Джами, Навои, Физули. Не осуществляется плановый перевод произведений таджикских классиков. Сборники Саади и Хайяма изданы лишь накануне литературной декады. А «Шахнаме» Фирдоуси после переложения Т.Изтилеуова в 30-ые годы не переводилось. Считаю необходимым задуматься над этими вопросами». Впервые в данной статье Р. Бердыбаевым сделан обзор таджикской литературы советского периода. Прежде всего, он обращает внимание на творчество Садриддина Айни. «Садриддин Айни как великий художник оказал огромное влияние на становление таджикской литературы, – утверждает автор статьи. – Он действительно основал новую таджикскую литературу. Особенно ценен его опыт в создании художественной прозы. Ранее в Таджикистане, как и у других народов Средней Азии, прозаические жанры не были развиты. Правда, «Гулистан» Саади, «Бахористан» Джами и еще многие произведения таджикских классиков написаны прозой. Но при всем своем величии эти произведения отличались от современного, европейского понимания прозы. Произведения Садриддина Айни являются классическим образцом новой таджикской прозы. Его романы «Рабы», «Бухара», «Дохунда», «Смерть ростовщика», повести «Одина», «Школа» и др. являются лучшими произведениями, повествующими о жизни таджикского народа. Затем краткому анализу подвергаются основные произведения писателя. В статье автор тепло отзывается о последователях Айни - крупных таджикских писателях С. Улугзаде, Д. Икрами, Р. Джалиле, Ф. Ниязи, Х. Кариме и П. Толисе. Он высоко оценил повесть С. Улугзаде «Утро нашей юности». Критик щедро поделился своими впечатлениями о творчестве М. Турсунзаде. Анализируя его поэмы «Индийская баллада» и «Хасан арабакеш», переведенные на казахский язык, он высоко оценил эти произведения. Р. Бердибаев проявил глубокое уважение и интерес к поэзии Мирзо Турсунзаде, посвятив ему отдельную статью в своей следующей книге (Бердибаев Р. Достыќ кемеанде, Алматы, 1976). Представляя казахскому читателю его многогранное поэтическое творчество, он писал: «Мирзо Турсунзаде как крупный поэт, видный общественный деятель, страстный
VI Халықаралық конференция
283 публицист известен всему миру. Его гражданская лирика, талантливые поэмы и целенаправленная публицистика переведены на многие языки. Говоря о его поэмах «Индийская баллада», «Хасан Арабакеш», «Голос Азии» и др. критик высоко оценивает их художественные достоинства, высокие гуманистические идеи, заложенных в них. «Мирзо Турсунзаде своим могучим талантом, - пишет ученый, - приумножил поэзию своего народа, умело, продолжая традиции великого Рудаки, Фирдоуси, Саади, Хафиза, Джами и Бедиля. На наш взгляд следует отметить усилия Р. Бердибаева в пропаганде достижений таджикской литературы и выявлении ее роли в становлении казахской литературы конца XIX и начала ХХ вв. прежде всего во имя объективного изучения таджикско-казахских литературных связей. Во многих других своих литературоведческих работах профессор Р. Бердибаев при исследовании истории казахской литературы часто обращается к их сравнительному анализу с таджикской литературой. Его работы компаративистского характера снискали признание и как среди казахских, так и среди таджикских литературоведов. Наравне с этим Рахманкул Бердибаев, как крупный знаток таджикской литературы, явился ее активным пропагандистом среди своего народа.
жүктеу/скачать 4,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|