«Вітчизнянанаука: сучаснийстан,актуальніпроблемитаперспективирозвитку»

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

287 

 

 

 

1. 

«Қазақстан  Республикасының  білім  беруді  дамытудың  2011

-

2020  жылға  арналған  Мемлекеттік  бағдарламасы» 

Астана, 2010 ж

 

2. 

А. А. Байтұрсынова «Арнайы педагогика: проблемалары мен даму болашағы» Алматы, 2008 ж

 

3. 

Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы. ҚР 2002ж №343 

заңы

 

 

 

Зарифа Курбанова

 

(Наманган, Узбекистан)

 

 

КАСБ ТАНЛАШ МОТИВЛАРИНИНГ МУТАХАССИС СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШГА ТАЪСИРИ

 

 

Ўзбекистон Республикасининг Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини рўёбга чиқариш ҳар томонлама камол 

топган,  жамиятда  турмушга  мослашган,  таълим  ва  касб

-

ҳунар  дастурларини  онгли  равишда  танлаш  ҳамда 

кейинчалик  пухта  ўзлаштиришга  қодир,  давлат  ва  оила  олдида  ўз  жавобгарлигини  ҳис  этадиган  фуқароларни 

тарбиялашни назарда тутади.

 

Инсоннинг касбий шаклланиши ва мутахассис сифатида камолга етишини унинг ҳаёт йўлидан айри ҳолда 

тасаввур  этиб  бўлмайди.  Психологик  адабиётларда  таъкидлаб  ўтилганидек,  кишининг  касбий  шаклланиши  бутун 

ҳаёти  давомида  кечадиган  жараён  бўлиб  унинг  ёшига  ҳамда  шахсининг  тараққиётига  мос  ҳолда  боради.  Касбий 

фаолият  соҳасидаги  муваффақият  ва  мутахассиснинг  маҳорат  даражасига  эришиш  суръати  унинг  касб  танлаш 

мотивлари билан ўзаро алоқадордир.

 

Кaсб тaнлaш ўқувчилaр учун муҳим муaммолaрдaн биридир. Тaнлов доирaси қaнчaлик кенг бўлсa, у шунчaлик 

психологик  жиҳaтдaн  мурaккaблашиб  борaди.  Шaхснинг  субъектив  мойилликлaри  вa  у  ёки  бу  фaолиятгa 

қобилиятлилиги  бир  бутунликни  тaшкил  этaди.  Қизиқиш  вa  мойиллик  фaолият  жaрaёнидa  шaкллaнaди  вa  ўзгaриб 

борaди.  Бироқ  ўқувчилaрдa  яққол  ифодaлaнгaн,  бaрқaрор  вa  фaол  мойиллик  ҳaр  доим  ҳaм  кузaтилмaйди.  Кaсб 

тaнлaш aрaфaсидa тургaн ўқувчининг мaзкур соҳaгa қанчалик мос эканлиги фaқaтгинa ушбу фaолият жaрaёнидaгинa 

aниқлaнaди.

 

Касб танлаш мотивлaрнинг шaкллaнишигa тaъсир этувчи ижтимоий омиллaр жудa кўп бўлиб, улaр бир

-

бири 

билaн ўзaро мурaккaб боғлиқликкa эгa. Ўқувчининг кaсб тaнлaшигa тaъсир этиш кучигa кўрa aсосий ўринни дўстлaри 

вa ўртоқлaри билaн муносaбaтлaри ташкил этади. Иккинчи ўринни оммaвий aхборот воситaлaри –

 

китоблaр, гaзетa, 

журнaл,  кинофильм  вa  телекўрсaтувлaр  эгaллaйди.  Учинчи  ўриндa  педaгогик  жaмоa,  синф  рaҳбaри,  фaн

-

ўқитувчилaри,  мaктaб  директори  вa  ўринбосaрлaри  турaди.  Тўртинчи  ўрингa  оилaнинг  тaъсирини  қўйиш  мумкин. 

Бешинчи ўринни ўқув предметлaри эгaллaйди. Ўқувчи қaнчaлик юқори дaрaжaдa ўзлaштирсa ўқув предметлaри унинг 

кaсб  тaнлaшигa  шунчaлик  кучлироқ  тaъсир  кўрсaтaди.  Кейинги  навбатда  синфдaн

 

тaшқaри  ишлaр,  тaшкилотлaр, 

ижтимоий

-

фойдaли вa ишлaб чиқaриш меҳнaти, мaктaбдaн тaшқaри ишлaрни кўрсатиш мумкин.

 

Ўқувчиларда  бирор  ўқув  фанига  иштиёқ  натижасида  уларда  ҳар  хил  касбларга  қизиқиш  вужудга  келади. 

Танланган  касбни  ўзлаштириш  билан  боғлиқ  фанга  қизиқиш  ҳам  ортиб  бораверади.  Натижада  тўгарак 

машғулотларига  ва  факультатив  курсларга  қатнашиш  иштиёқи  вужудга  келади.  Бундай  имкониятдан  унумли 

фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.

 

Кaсб  тaнлaш  ўқувчидa  кaсблaр  олaми  вa  улaрнинг  инсонгa  ҳaмдa  унинг  хусусиятлaригa  қўйилaдигaн 

тaлaблaр ҳaқидa тaсaввурлaр бўлишини тaқозо этaди. Бaъзaн улaрнинг ҳaр иккиси ҳaм ўқувчилaрдa етишмaслиги 

мумкин.

 

Ўқувчиларда  касблар  ҳақида  яққол  тасаввур  бўлмаслиги  сабабли,  улар  кўпроқ  хатога  йўл  қўядилар. 

Танланган ёки танланиши зарур бўлган касб қандай шахсий фазилатларни талаб қилишини тушуниб етмайдилар. Ўз 

қобилиятларини оқилона баҳолай олмасликлари туфайли у ёки бу касбни эгаллаш учун қанчалик тез ва аниқ ҳаракат 

қила  олишларини,  бу  ишга  мослаша  олишлари  мумкинлигини  билмайдилар.

 

Бироқ  ҳозир  мазкур  кўнгилсиз 

ҳолатларнинг олдини олиш ва бартараф этиш имкониятлари мавжуд. Булар: касбларни ўрганиш усулларини ишлаб 

чиқиш, уларни тавсирлаш ва аниқ қилиб ифодалаш; ўқитувчининг касблар бўйича ташвиқот ишлари олиб бориши, 

касблар  юзасидан

 

маслаҳатлар  бериш,  ўқувчи  ва  унинг  ота

-

онаси  билан  бирга  касбга  йўналтириш  тадбирларини 

кўриб чиқиши; ўқувчиларни касбнинг асосий турлари билан таништириш; меҳнат таълими дарсларида ўқувчиларни 

касбга  тайёрлаш  ва  қизиқиш  уйғотиш;  психодиагностик  ва  касб  танлаш  усулларининг  амалиётга  татбиқ  қилишга 

мослаштирилган турларини ишлаб чиқиш; жойларда замон талабига мос касб танлаш хоналарини ташкил этиш; касб 

танлаш  тарғиботи  юзасидан  ўқувчиларни  оммавий  ахборот  воситаларига  жалб  қилиш  ва  психологик  жиҳатдан 

тайёрлашдан иборат.

 

Ўқувчиларнинг  қизиқиши,  майли,  интилиши,  қобилияти,  истеъдодлари  асосида  танлаган  касбларига  тўғри 

йўналтириш  улар  учун  катта  ҳаётий  масаладир.  Касб  танлаш  жараёнида  ўқувчиларга  ўқитувчилар,  ота

-

оналар, 

жамоатчилик,  ўз  касбининг  усталари,  мураббийлар  алоҳида  эътибор  беришлари,  тўғри  йўл

-

йўриқ  кўрсатишлари 

керак.

 

Психология  фанида  касбий  шаклланиш  жараёнини  даврлаштиришнинг  бир  неча  вариантлари  ишлаб 

чиқилган.  Т.В.  Кудрявцев  шахснинг  касбга  муносабати  ва  фаолиятни  бажариш  даражаси  мезонига  кўра,  касбий 

шаклланишнинг қуйидаги босқичларини ажратиб кўрсатган:

 

1) касбий мойилликнинг пайдо бўлиши ва шаклланиши;

 

2) касбий таълим ва касбий фаолиятга тайёргарлик кўриш;

 

3) касбий фаолиятга киришиш, жамоада ўз ўрнини топишга фаол интилиш;

 

4) касбий меҳнатда шахснинг ўзини тўлиқ намоён этиши [3].

 

Мазкур таснифда келтирилган ҳар бир босқичда касб танлашга ундаган мотивларнинг кучи ва сифати муҳим 

аҳамиятга эгалиги кўрсатиб ўтилган.

 

Е.А.Климов инсонни меҳнат субъекти сифатида талқин этиб касбий йўналган даврлаштиришни қуйидагича 

асослаб берган:

 

1) Ўйиндан олдинги босқич (4 ёшгача бўлган давр) –

 

кишининг кейинги ривожланиши ва меҳнатга киришуви 

учун асос бўлган идрок қилиш вазифаларини ўзлаштириш;

 

2) Ўйин босқичи (5

-

8 ёш) –

 

инсон фаолиятининг “асосий мазмуни”ни ўзлаштириш;

 

288 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

 

 

 

3) Ўқув фаолиятини ўзлаштириш босқичи (8

-

12 ёш) –

 

фаолиятни режалаштириш, ўзини

-

ўзи назорат ва таҳлил 

қилиш;

 

4) Оптация босқичи (12

-

17 ёш) –

 

касб

-

ҳунар таълими муассасаларида касб танлаш даври;

 

5) Адепт босқичи (17

-

20 ёш) –

 

танланган ихтисослик бўйича касбий тайёргарлик;

 

6) Адаптант босқичи (20

-

23 ёш) –

 

касбнинг ичига кириш ва унга кўникиш;

 

7) Интернал босқич (23

-

26 ёш) –

 

касбий тажриба тўплаш;

 

8) Касбий маҳорат босқичи –

 

меҳнат фаолиятини малакали бажариш;

 

9) Обрў

-

эътибор босқичи –

 

мутахассис томонидан юқори малакани ўзлаштириш;

 

10)  Устозлик  босқичи  –

 

мутахассис  томонидан  касбий  тажрибани  шогирдларга  бериш,  ўз  мактабини 

яратиш.[6].

 

Шунингдек шахсда касбий ўзлигини англаш шаклланишини касбий маҳоратнинг вужудга келишидаги асосий 

мезонлардан бири сифатида ҳам бир нечта босқичларни ажратиш мумкин:

 

1.Касблар  олами  ҳақидаги  аниқ  –

 

кўргазмали  тасаввурларнинг  пайдо  бўлиш  даври

. 

Бу  давр  2,5

-

3  ёшдан 

бошланиб 10

-

12 ёшгача бўлган даврни ўз ичига олади.

 

Тараққиёт давомида боланинг онгида касблар олами ҳақидаги 

турли

-

туман  тасаввурлар  шаклланиб  боради.  Бошланғич  таълимда  эса  етакчи  ўқув

-

билув  фаолиятида  ўқувчининг 

касблар ҳақидаги тасаввури янада кенгайиб боради.

 

2.Ўзини касбий билиш даври. Кўплаб касблар ҳақидаги тасаввурларни ўзлаштириб олгач, ўқувчи уларни у 

ёки  бу  шаклда  қўллай  олиши  керак.  Касблар  ҳақида  етарли  билим,  кўникма  ва  тайёргарликка  эга  бўлмаганлари 

сабабли баъзи ўқувчилар ўзларини бирор касбий соҳада намоён эта олмайдилар. Бироқ уларда янги етакчи фаолият 

–

 

тенгдошлари билан мулоқот жараёнида

 

ўзини билишга бўлган эҳтиёж янада кучли намоён бўлади. Айнан мана шу 

эҳтиёж ўзини касбий соҳада ҳам аниқлашига таъсир кўрсатади.

 

3.  Ўзини  касбий  аниқлаш  даври.  Ушбу  босқичда  касбий  ўзликни  англаш  якунланади.  Бу  давр  мактабни 

тугатгандан  кейин  ҳам  давом  этиши  мумкин.  Ўқувчида касбни  ўрганишнинг  аниқ  йўналиши,  барқарор  қизиқишлар, 

касбнинг талабларига мос бўлган шахс хусусиятларининг шаклланиши кузатилади. [3].

 

Кaсбий шaкллaниш жaрaёнининг дaстлaбки вa aйни дaмдa ўтa муҳим босқичи бўлaжaк кaсбни тaнлaш, яъни

 

aниқ бир кaсбий қaроргa келишигaчa бўлгaн дaврни ўз ичигa олaди. Ёшлaрнинг кaсб тaнлaшгa тaйёргaрлик дaрaжaси 

фaқaтгинa ёш хусусиятигa боғлиқ эмaс, у мaълум ёшгa келиб ўз

-

ўзидaн шaкллaниб қолмaйди.

 

Касб

-

ҳунар  коллежи  ўқувчиларида  касб  танлаш  мотивларини  ўрганишга  бағишланган  тадқиқот  ишида 

“Шахснинг касбий йўналганлигини аниқлаш” сўровномасидан фойдаландик. Мазкур сўровнома натижалари таҳлили 

шуни  кўрсатадики,  3

-

босқич  ўқувчиларида  ижтимоий  аҳамиятга  ва  ташқи  йўналган  мотивларнинг  шаклланиш 

даражаси юқори бўлса, 1

-

босқич ўқувчиларида эса ички йўналган мотивларнинг ўрни юқори эканлиги аниқланди. Бу 

маълумотлар  касбий  таълим  жараёнида  ўқувчиларнинг  танлаган  касби  ҳақидаги  билим,  кўникма  ва  малакалари 

шаклланиши  билан  уни  танлашга  ундаган  мотивларнинг  кучи  ҳамда  сифати  ҳам  ортиб  боради.  Тўғри  танловга 

ундаган мотивлар янада барқарорлашиб бораверади.

 

Ўқувчилар  томонидан  касб  танлаш  мотивациясининг  муваффақиятли  намоён  бўлиши:  мунтазам  равишда 

касблар  оламига  доир  билим,  кўникма  ва  малакаларни  шакллантириб  бориш;

 

индивидуал  ва  гуруҳий  маслаҳат 

ишларини  ташкил  этиш;  ўқувчиларнинг  ўзлари  қизиққан  касб  эгалари  билан  бевосита  мулоқотда  бўлишлари  учун 

шароит яратиш; касб учун муҳим хусусиятларнинг мавжудлигини аниқлаш мақсадида турли вазиятлар яратиш ва иш

-

ўйинларида  ўқувчилар  иштирокини  таъминлаш;  ўзини

-

ўзи  касбий  тарбиялаш,  назорат  қилиш  ва  адекват  баҳолаш 

кўникмасини шакллантириб боришга боғлиқдир.

 

Шахснинг касбий шаклланишида ижтимоий вазиятлар ва етакчи фаолият муҳим омил ҳисобланади. Касбий 

таълим оила ва мактабда

 

амалга ошириладиган касб танлангунга қадар давом этган меҳнат таълими ва тарбияси 

негизида, яъни касб танлашга психологик тайёрлаш ҳамда меҳнат фаолиятига руҳан тайёргарликка кўмаклашадиган 

йўналиш сифатида давом эттирилади.

 

 

Фойдаланилган адабиётлар:

 

1. 

Ўзбекистон Республикасининг Кадрлар тайёрлаш миллий дастури 1997 йил 29 август

 

2. 

Климов Е.А. Как выбирать профессию. М.:Просвещение,1990.

 

3. 

Кудрявцев Т.В. Психология профессионального обучения и воспитания. М.,1997.

 

4. 

Маркова А.К. Психология профессионализма. М.,19

96. 

5. 

Ғозиев Э.Мамедов К. Касб психологияси Т.2005

 

6. 

Ҳайдаров Ф.Халилова Н. Касб психологияси Т.2010

 

 

 

Ж.Е. Ембергенова,

 

А.Б. Мурзалиева, А.Т. Мергенов,

 

(Жезказган, Казахстан)

 

 

ЗАҢ ТӘЖІРИБЕСІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЯ

 

 

Заң  психологиясы  ‒

 

психологиялық  ғылымның  салыстымалы  жас  саласы  болып  табылады. 

Юриспруденцияның  кейбір  міндеттерін  психология  әдістері

-

мен  жүйелі  шешу  талпыныстары  XVIII  және  XIX 

ғасырларда  кездеседі.  Бірақ  психологияның  жеке  саласы  және  практикалық  қызмет  саласы  ретінде

 

заң 

психологиясының құрылуы

 

тек XX ғасырдың басында орын алды.

 

Сол кезде психологияны меңгеруге, қылмыс және 

куәгерлердің  түсініктерін  тергеуге  аса  зор  көңіл  бөлінді.

 

Ғалымдар

 

адамның  қылмыстық  істерін  түсіндіруге  көмегін 

беретін қылмыстың әлеуметтік

-

психологиялық теориялары әзірленді. Герма

-

ния, Франция, АҚШ, Ресейдегі көптеген 

психологтар сот психология

-

сының сұрақтарымен айналысты.. Сараптамалық психологияның жетістіктері

 

Ресей сот 

тәжірибесінде  белсеңді  пайдаланылды.  Қылмыс  процессінің  куәгерлерінің  түсініктемелерінің  дұрыстығын  бағалау 

әдістері әзірленді, қылмыскерлер мен куәгерлердің психологиялық диагностикасы

 

жүзеге асырылды. Бірақ, практи

-

калық  психологияның  деңгейі

 

сол  кезеңде  әлі  де  заңды  практиканың  сұраныстарынан  артта  қалатын.  Соттық

-

психологиялық  сараптаманы  жүзеге  асыратын  психолог

 

түсініктердің  дұрыстығын  ашумен  қатар,  қылмыс  жасаған 

тұлғаның кінәсін іс жүзінде анықтаған. Осындай психологиялық сараптаманың мүмкіндіктерін заңсыз асыра бағалау 

1960-

шы  жылдарға  дейін  сақталып  келген  сараптық  психологиялық  зерттеулерге  жағымсыз  көзқарас  тудырды

  [1]. 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

289 

 

 

 

Сөйтіп, тек 1950

-

ші

 

жылдардың аяғында –

 60-

шы жылдардың басында заңды психоло

-

гия мен соттық

-

психологиялық 

сараптаманы  құқықтарда  қайта  жаңғырту  қажеттілігі  туралы  сұрақ  қойылды.  Психологиялық  білімді

 

тергеу  әрі  сот 

практикасында

 

белсеңді пайдалану тағы басталды. Заң психологтарының зерттеулері тергеу және сот процесстерінің, 

сонымен  қатар,  түзету  психоло

-

гиясы  саласының

 

мақсаттарында  қолданылатын  психологиялық  міндеттерді  сәтті 

шешуге мүмкіндік берді.

 

Заң психологиясы психологиялық білімді қызметтің тергеу, сот және түзету салаларына қосумен істес болып 

табылады. Осыған сәйкес, ол кримино

-

логиялық, сот және пенитенциарлық (түзету) психологияға бөлінеді. Қылмыс

-

тық  психология  қылмыскердің  психологиялық  мінез

-

құлық  проблемаларымен  және  жеке  басын  құрумен,  қылмыс 

дәлелдерімен  айналысады.  Сот  психологиясы  қылмыс  процессінің  қатысушыларының  психологиялық  мінез

-

құлық 

ерекшеліктерін, әсіресе, куәгерлердің түсінік беру психологиясын, айыпталушының мінез

-

құлық ерекшеліктерін, жауап 

алудың  психологиялық  факторларын  зерттейді.  Сот  қызметі  саласында  кәсіби  психологтарға  психоло

-

гиялық 

сараптама  өткізуге  жиі

 

барады.  Көптеген  психологтар  Ішкі  істер  басқармасы  (ІІБ)  жүйесінде  немесе  тікелей  түзету 

мекемелерде жұмыс істейді. Пенитенциарлық (немесе түзету)

 

психология қамауға алынғандардың психоло

-

гиясын 

зерттейді.  Пенитенциарлық  психология  саласындағы  мамандар  соттал

-

ғандардың  мінез

-

құлқы  мен  жеке  басын 

психологиялық  түзетумен  айналысады,  психологиялық  сынақтамалар  өткізеді.  Сондай

-

ақ,  психологтар  түзету 

мекеме

-

лердің

 

қызметкерлеріне  олардың  сотталғандамен  жұмыс  істеуінде,  тұтқындар

-

дың  күйзеліс  пен  ауыр 

жағдайлардан шығуға көмек көрсетеді. Түзету мекеме

-

лерден тыс жерлерде психологтардың жұмысындағы ерекше 

көңіл  оңалту  және  профилактикалық  жұмыстарға  бөлінеді.  Соңғы  жылдардың  заң  психологиясы  туралы  оқу 

құралдарында  психологтар  қызметінің  келесі  басты  салалары

 

сипатталады:  қылмыстық  психология,  жәбірленуші 

психологиясы,  кәмелетке  толмағандардың  психологиясы,  алдын

-

ала  зертеудің  психологиялық  негіздері,  сот

 

қызметінің психологиясы, пенитенциарлық психология [2].

 

Психологиялық  білімді  қолдану  қылмысты  ашып  әрі  тергеуге  және  қыл

-

мыс  жасаған  тұлғаларды  қайта 

тәрбиелеуге көмек береді. Сондықтан психо

-

логты кеңесші ретінде алдын

-

ала тергеуде жиі пайдаланылады. Күрделі 

қылмыс істерді ашу кезде тергеушілердің жұмыс тәжірибесінде істі сәтті орын

-

дауда кеңесші

-

маман немесе сарапшы 

ретінде психологтың көмек керсетуі аз болған жоқ. Бірнеше жағдайда (мысалы,

 

сексуалды негізде жасалған сериялық 

өлтірулерді ашу, ұйымдасқан

 

қылмыстық топтың әрекетін ашуды жоспарлау) мұндай көмек осы қылмыстарды ашуда 

сәттілік  беретін  басты  фактор  болып  табылады.

 

Психолог  белгілі  жастағы  балалардың  немесе  қарт  адамдардың 

түйсігі, есі және ойлау типтік ерекшеліктері туралы, психикалық процестерге өзіндік әсерлер мен әртүрлі психикалық 

жағдайларда: алкоголдік немесе есірткілік мастықта, күйзелісте, қатты қорқуда, уақыт тапшылығында адамның жүріс

-

тұрысы туралы анықтамалық сипаттағы анықтама бере алады. Кеңес

 

нақты қылмыстық істер бойынша берілуі мүмкін, 

мысалы,

 

психолог  айыпталу

-

шының  жасалған  қылмыс  ісінің  түріне  байланысты  оның  жеке  басын  зерттеуге  бағыт 

алуы, адам туралы ықтимал ақпарат көздерін ойға салуы, онымен психологиялық байланыс жасау жөнінде ұсыныстар 

беруі мүмкін. Мысалы, ессіз күдіктінің ортасына ену ассоциативтік эксперимент қолданылуы мүмкін. Сонымен адамға 

айтылған сөздерге есіне келген сөзбен тез жауап беру ұсынылады. Бірнеше ондық талпыныстан кейін сыналғанның 

жауаптарында

 

оның  жасырған  уайымдарына  қатысты  сөздер  пайда  бола  бастайды  екен.  Осындай  тәжірибе  түрі, 

мысалы, К. Чапектың "Роус докторының эксперименті" әңгімесінде сипатталады. Мынау –

 

әңгіменің қысқа мазмұны. 

Чех  қалашығына  ұлты  чех,  американдық  профессор

-

психолог  келеді.

 

Оның  өзінің  кәсіби  шебер

-

лігін  көрсететіні 

туралы жарияланады. Көпшілік –

 

қала ақсүйектері, журналистер және басқа тұлғалар жиналады. Өлтіру қылмысына 

күдікті қылмыскерді әкеледі. Профессор оған сөздер айтады, оған ойға бірінші келген сөздермен жауап беруді талап 

етеді.

 

Басында қылмыскер онымен тіпті байланысқысы келмейді. Бірақ, кейін "сөздер" ойыны оны қызықтырып, ол 

оған

 

тартылады.  Профессор  алғашқыда  оған  бейтарап:  сыра,  көше,  ит  сияқты  сөздер  айтады.  Бірақ  ол  біртіндеп 

қылмыс жағдайларымен байланысты сөздерді қоса бастайды. "Кафе" сөзі ұсынылады, жауап  –

 

"шоссе", "дақ" сөзі 

беріледі,

 

жауап –

 

"қап" (кейін қан дақтары қаппен сүртілгені мәлім болды); "тығу" сөзіне  –

 

"көму" жауабы, "күрек" –

 

"үңгір",  "үңгір"  –

 

"дуал"  және  т.б.  Қорытып  айтқанда,  сеанстан  кейін  профессордың  ұсынысы  бойынша  полиция 

қызметкерлері дуалдың қасында әлдебір жерге барып, үңгірді қазып, жасырылған мәйітті табады

 [3]. 

Психологпен өзара әрекеттесу ұйымдасқан және топтық қылмыстар туралы істерді ашу кезде зор мәнге ие 

болады. Психолог топ құрылымын анықтауға, жүргізілген рөлдерді үйлестіруді анықтауға, оның

 

көшбасшысын табуға 

көмек  көрсете  алады,  осал  жерін  іздеуге  және  істі  тергеу  процессінде  оған  тиімді  әсер  етуге  жәрдемдесе  алады. 

Тергеушінің  психологпен  ынтамақтастығы  тергеу  барысында  өзара  әрекеттесумен  ғана  шектелмейді.  Тергеушінің

 

қызметі  оның  күйзеліске  тұрақтылығына,  психикалық  жағдайды  өзін

-

өзі  реттеуге,  жұмыс  қабілеттігіне  қойылатын 

жоғары талаптарды алдына қояды. Сондықтан, психолог тергеушіге жағымсыз эмоционалды халды жеңе білуге көмек 

беруі және кәсіптік деформацияның дамуынан ескертіп айтуы мүмкін. Маман ретінде психологтың рөлі қылмыстық іс 

жүргізу кодексінің тиісті бабымен регламенттеледі. Психолог тергеу әрекеттері процесіне: жауап алу, тінту, орын алған 

жерді қарауға қатыса алады. Маманның қызмет нәтижелері тергеу әрекеті хаттамасында тіркеліп жазылады. Заң жас 

балалар мен кәмелетке толмағандардан жауап алу кезінде педагогтың қатысуын қарастырады. Бұл

 

қызмет

 

балалар 

мен жеткіншектер психологиясы саласында ғылыми білімі болатын, олармен қарым

-

қатынаста кәсіптік дағдыларға

 

ие 

маман ретінде балалар психологына жүктелуі мүмкін.

 

Бұл жерде психолог баланың сәйкес түсінуі үшін тергеушінің сұрақтарының тұжырымдамасын дұрыстап, жас 

куәгердің  түсініктемесін  бағалауға  қолдану  үшін  тергеушіге  мәлімет  бере  алады.  Психолог  жауап  алуды  өткізудің 

тәсілін айтып, ресми емес

 

атмосфераны құруға көмектесіп, баланың ықтимал тұйықтылығын, сақтығын, сенімсіздігін 

жұмсартуы  мүмкін  және

 

жеткіншектің  жағымсыз  позициясын,  жәбірленген  кәмелетке  толмағанның  жыныстық 

озбырлықтан  ұялу  не

 

қымсынуын  жеңе  алады.  Психолог  тергеу  әрекеттері  барысында  ақыл

-

ой

 

кемістігі  болатын 

тұлғаларға қатысты осыған ұқсас міндеттерді атқарады.

 

Айыпталушының, жәбірленушінің немесе куәгердің жеке басын бағалау –

 

соттық

-

тергеу

 

процесінің маңызды 

міндеттерінің  бірі  болып  есептелінеді.  Мысалы,  Германияда,  Польшада  және  Чехияда

 

жеке  тұлғаның 

жалпы

 

психологиялық сипаттамасы

 

соттық

-

тергеу жұмыстардың кез

-

келген түрінің қажетті компоненті болып келеді. 

Бұл  елдердің  сарапшы

-

психологтардың  қызметінде  кәмелетке  толмаған  құқық  бұзушы

-

лардың  өз  әрекеттері  үшін 

қылмыстық жауапкершілік көтеру қабілеттерін анықтау мақсатында зерттеу маңызды орын алады. Басқа европалық 

елдерде,  мысалы,  Польшада

 

психолог

-

сарапшының  зерттеуіне  куәгерлердің

 

жеке

-

психологиялық  ерекшеліктері, 

олардың белгілі фактілерді ұғынуға апаратын шарттар,

 

түсініктемелердің мазмұны және басқа жағдайлар жатады [1].

 

Соттық

-

психологиялық  экспертиза  сарапшының  психология  саласында  арнайы  білім  негізінде  өткізген 

зерттеуі  болып  табылады.  Объективті

 

сараптық  қорытынды  шарттарының  бірі

 

қолданылатын  әдістердің  ғылыми 

сенімділігі болады. Сарапшы

-

психологтың міндеті

 

жеке тұлғаның жалпы психология

-

лық

 

мінездемесі болуы мүмкін 

290 

«Проблеми та перспективи розвитку науки на початку третього тисячоліття у країнах Європи та Азії»

 

 

 

 

 

(психологиялық

 

портрет  деп  аталады).  Өзінің  кәсіптік  білімі  негізінде  сарапшы  адамның  психологиялық  бейнесі 

туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін жеке адамның қасиеттерін анықтайды. Қылмыстың дәлелдерін ескеру 

де маңызды болмақ.

 

Бірақ,

 

бұл  жағдай  басқалармен  салыстырғанда  зерттеу  үшін  әлдеқайда  күрделі  болып  келеді, 

өйткені

 

қылмыскер  дәлелдерді  әрқашанда  мойындамайды  немесе

 

олар  әлеуметтік

-

қолайлы  дәлелдемелермен 

ауыстырылады. Кейбір істер бойынша іс жүзінде қылмыстың тікелей дәлелдері болмайды. Оларды анықтап қою үшін 

кейбір  ұзақ  дәлелдер  жетіспей  қалады.

 

Мұндай  қылмыстарды  әдетте  дәлелсіздерге  жатқызады.  Бірақ,  дәлелсіз 

қылмыстар  болмағандықтан,  қылмыстың  дәлелін  анықтау  үшін  психология  саласында  арнайы  таным  қолданылуы 

мүмкін.  Соттық

-

психологиялық  экспертиза  айыпталушының  жеке  басын  және  қылмыстық  жүріс

-

тұрысының 

дәлелдерін  толығырақ  түсінуге  көмек  береді.  Қылмысты  саралау  кезде  соттың  кейде  жіберетін  қателерін  азайту 

мақсатында кәмелетке толмағандардың қылмысы жөнінде істер бойынша, ересек қылмыскерлердің "мойындалмаған" 

дәлелдер кезде және қылмыс аффектогендік дәлел себебінен екенін болжауға негіз болатын түсініктемелер болған 

кезде осындай экспертизаны міндетті өткізу қажет. Соттық

-

психологиялық экспертизаның көмегімен айыпталушының 

мінез

-

құлқын  түсіндіруге,  әрекетке  апарған  оның  психологиялық  мақсат  пен  стимулдарын  анықтап  білуге  болады. 

Соттық

-

психологиялық экспертиза жол

-

көлік апаттары мен жазатайым оқиғаларды тергеу кезде де өткізілуі мүмкін. 

Сонымен, мысалы техникалық құралды жүргізген тұлғаның болуы немесе болмауы, осы техникалық құралды жүргізу 

қабілеттеріне  әсер  еткен  (көлікте,  өндірісте)  психикалық  жағдайы  зерттеліп  оқылуы  мүмкін.  Экспертиза  мақсаты  –

 

тергеушінің  немесе  соттың  тиісті  тексерісі  мен  бағалауынан  кейін  қылмыс  ісі  бойынша  дәлел  болып  табылатын 

қорытынды  жасау  болып  табылады.  Бірақ,  психологтың  сараптық  қызметі  сот  пен  тергеу  қызметіне  қарағанда

 

әлеуметтік

-

бағалау сипатқа ие болмайды. Соттық

-

психологиялық экспертизаның құзыретіне қылмыстың субъективті 

жағының заңды белгілерін бағалау, заңды біліктілік, жеке тұлғаны моральдық бағалау, сарапқа алынғанның жүріс

-

тұрмысы және медициналық диагностикалау сұрақтарын шешу кірмейді. Соттық

-

психологиялық экспертизаны жүргізу 

үшін  заңды  негіз  тергеушінің  тиісті  қаулысы  немесе  сот  шешімі  болып  табылады.  Соттық

-

психологиялық 

экспертизаның  құзыретіне  мыналар  жатады:  –

 

психикалық  дамуда  кемістігі  болатын  кәмелетке  толмаған 

айыпталушылардың  қабілеттерін,  өз  әрекеттерінің  мәнін  толық  түсінуін  анықтау  және

 

оларды  қандай  шамада 

орындай  алатынын  анықтау;  –

 

айыпталушының,  жәбірленушінің  және  куәгердің  іске  қатысты  жағдайды  өзіне  тән 

қабылдау  және  ол  туралы  дұрыс  түсінік

 

беру  қабілеттерін  анықтау;  –

 

зорлау  жөнінде  іс  бойынша  жәбірленушінің 

(сонымен қатар, жас балалар мен кәмелетке толмағандардың) онымен жасалған әрекеттің сипаты мен мәнін дұрыс 

түсіну  және  оған  қарсылық  ету  қабілеттерін  анықтау;  –

 

экспертизаға  алынған  адамның  қылмыс  жасау  кезде  оның 

жағдайы  мен  әрекетіне  айтарлықтай  әсер  ететін  күйзеліс  халы  немесе  басқа  патологиялық  емес  эмоционалдық 

жағдайлардың  (қатты  қорқу,  депрессия,  эмоционалдық  күйзеліс,  фрустрация)  болуы  немесе  болмауын  анықтау;  –

 

болжамды өзін

-

өзі

 

өлтірген тұлғаның өлім алдындағы уақытта өмірді қиюға апаратын психикалық жағдайдың болуын 

және бұл жағдайдың пайда болуына ықтимал себептерді анықтау; –

 

адам жүріс

-

тұрысында жетекші дәлелдерді және 

бөлек  әрекеттердің  уәждемелерін  анықтау;  –

 

экспертизаға  алынған  адамның  жүріс

-

тұрысына  және  оның  қылмыс 

жасау ниетін құруға айтарлықтай әсер ете алатын жеке

-

психологиялық ерекшеліктерді анықтау; –

 

қылмыс тобының 

құрылымын және сол топқа қатысушылардың психологиялық ерекшеліктері туралы деректерге сүйеніп, одағы

 

өзара 

қарым

-

қатынасын анықтау [1]. 

 

Соттық

-

психологиялық экспертиза –

 

алдын

-

ала тергеу мен соттың қарауы барысында қылмыстық іс жүргізу 

заңын  сақтауды  қамтамасыз  ететін  құралдардың  бірі  болып  табылады.  Сарапшының  қорытындысы  басқа  нақты 

деректермен  бірге  қылмыс  ісі  бойынша  дәлелдер  ретінде  қызмет  етеді.  Экспертизаның  айыпталуының  толық 

мінездемесін  беруге  шамасы  келеді,  зерттеусіз  кейбір  істер  категориялары  бойынша  қылмыс  жасаудың  заңды 

дәлелдерін анықтау мүмкін емес. Сараптық зерттеу барысында табылған деректер қылмыс жасаған тұлғаға түзету 

әрекеттерін  дұрыс  ұйымдастыруға  көмектеседі.  Қылмыскерді  жазалау  шаралары  мен  түзету  әдістерін  анықтауға 

мүдделі  сот  оның  даралығының  сипаттамасын  құқықтық  әрі  психологиялықтұрғыдан  қажет  етеді.  Есалаңдардың 

эмоционалдық  ұстамсыздығы,  олигофрендердің  иланушылығы,  миы  органикалық  бұзылудың  қалған 

құбылыстарымен  тұлғаның  тез  шаршауы  және  қызбалықпен  ашулануы,  неврозбен  ауыратын  адамдардың  жоғары 

сезімталдығы  сияқты  ерекшеліктер  олардың  эксцесстарға,  тікелей  ортаға  сендіру  әсерлерге  жағымсыз  қатынасқа 

және  мінез

-

құлықтың  еркін  регуляциясының  босауына  бейім  тұруға  апаруы  мүмкін.  Айтылған  ерекшеліктер  әсер 

етудің нақты шараларын дәлелді қолдану үшін ескеру қажет.

 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: