Yessenov forum «ЖАҢа мағыналар»

350 

 

Жұмыспен  қамтылған  жастар  өздерінің  білім  деңгейлерімен  айтарлықтай 

ерекшеленеді.  Жұмыспен  қамтылған  жастардың  39,8%  -ы  жоғары  білімді  (42,8%  -ы 

толық емес білімі бар). Сонымен қатар, жалданған жастар арасында 47,4% -ның жоғары 

білімі  бар,  ал  өзін-өзі  жұмыспен  қамтыған  жастардың  арасында  жоғары  білімділердің 

үлесі  27,8%  -ды  ғана  құрайды.  Халықты  жұмыспен  қамтудың  салалық  құрылымын 

талдау  экономиканың  жеткіліксіз  өндірістік  секторларында  жас  мамандардың  басым 

жұмыс жасайтындығын көрсетті. Сонымен, 2019 жылы жұмыспен қамтылған жастардың 

18%-ы  өз  қызметін  сауда  саласында,  12,2%-ы  ауыл  шаруашылығында,  11,4%-ы 

өнеркәсіпте, 11,5%-ы білім беруде және т.б. жүзеге асырды. 

Сонымен қатар, жастардың салалық толып кетуі біртіндеп жүргізілуде. Мәселен, 

егер  2013  жылы  жастардың  26,1%-ы  «ауылшаруашылығы»  саласында  жұмыспен 

қамтылса,  онда  2019  жылға  қарай  олардың  үлесі  12,2%  -ке  дейін  азайды  (-338,7  мың 

адам). «Құрылыс»   (-49,2 мың адам) және «көлік» (-12,2 мың адам) секторларында жас 

кадрлардың кетуі байқалды. Ағым білім беру саласына бағытталды (+ 51,2 мың адам), 

денсаулық сақтау (+14,6 мың адам), мемлекеттік басқару (+14,9 мың адам), қаржылық 

және сақтандыру қызметі (+12,9 мың адам) және т.б. 

2020  жылдың  төртінші  тоқсанында  республикада  15  пен  28  жас  аралығындағы 

76,6 мың жұмыссыз жастар болды  - бұл  өткен жылмен салыстырғанда 5,5% аз. Оның 

ішінде 32,5 мың ер адам және 44,1 мың әйелдер бар. 48 мың жас қалада, 28,6 мың адам 

ауылда  тұрды.  Finprom.kz  мәліметтері  бойынша,  жұмыссыз  жастардың  үлесі 

Қазақстандағы  барлық  жұмыссыздардың  16,9%  құрады,  бұл  бір  жыл  бұрынғы  18,4%. 

Жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі 3,6% құрады 3-суретте көрсетілген. Әйелдер 

арасында жұмыссыздық деңгейі ерлерге қарағанда жоғары: 4,4% - 2,9%.  

 

 

 

Сурет 3 - Жастардың жұмыссыздығы, 15-28 жас аралығындағы адам саны IV – 

тоқсан (мың адам) 

 

Аймақтар бойынша жұмыссыз жастардың көп бөлігі Алматыда тұрады: Қазақстан 

Республикасының  18,9%-ы,  немесе  14,5  мың  адам;  бұл  өткен  жылмен  салыстырғанда 

12,5%-ға  аз.  Одан  кейін  жұмыссыз  жастар  бойынша  Алматы  (9,7  мың  адам)  және 

Түркістан (6,7 мың адам) облыстарын айтсақ болады. 

Жұмыссыздар  санының  едәуір  өсуі  Солтүстік  Қазақстан  (жылына  34,3%)  және 

Павлодар  (33,9%)  облыстарына  келеді  -  әр  облыста  2,1  мың  адамға  дейін.  Ақмола 

облысында жұмыссыздар саны да едәуір өсті - 2,4 мың адамға дейін (жылдық өсім 22,8% 

құрады). Көрсеткіштің ең үлкен төмендеуі Ақтөбе облысында тіркелді: 2,1 есе, 1,2 мың 

2015

2016

2017

2018

2019

2020

Жастардың 

жұмыссыздық деңгейі

4,50% 4,20% 4,10% 3,60% 3,70% 3,60%

барлығы

108,7

91,6

86,1

78,5

81,1

76,6

0

20

40

60

80

100

120

351 

 

жұмыссызға  дейін.  Тағы  21  мың  адам  1  айдан  3  айға  дейін  жұмыс  іздеуге  тырысады 

(жылына минус 22%).  14,5 мың жас алты айдан бір жылға дейін жұмыс іздейді, 13,9 мың 

- бір айдан аз. 102 адам жұмыс немесе кәсіп бастауға келісімі бар. 

2020 жылы Қазақстандағы жастар (15-28 жас аралығындағы) жұмыссыздығының 

деңгейі он жылдық кезең ішінде ең төменгі мәнге жетіп, 3.6%-ға дейін қысқарды. 

Жастар арасындағы жұмыссыздықтың ең төменгі деңгейі Ақтөбе облысында 2020 

жылдың қорытындысы бойынша – 1,5%, екінші орынды Шығыс Қазақстан және Атырау 

облыстары 2,4% иеленді. Өз кезегінде, Алматы қаласы (5,5%), Нұр-Сұлтан қаласы (4,7%) 

және  Солтүстік  Қазақстан  облысы  (4,4%)  15-28  жас  аралығындағы  жастар  арасында 

жұмыссыздық деңгейі ең жоғары өңірлерге жатады. 

Жалақы және еңбек өнімділігі бойынша көшбасшылар - Атырау және Маңғыстау 

облыстары 

Атырау және Маңғыстау облыстары республика бойынша орташа айлық жалақы 

мен  еңбек  өнімділігі  деңгейі  бойынша  2010  жылдан  бастап  жетекші  өңірлер  болып 

қалуда. 2020 жылы Атырау облысында орташа айлық жалақы 367.6 мың теңгені құрап, 

орташа  республикалық  көрсеткіштен  72.91%-ға  артты.  Тау-кен  өндіру  өнеркәсібіндегі 

орташа  айлық  жалақы  бойынша  орташа  республикалық  деңгейге  қатысты  жоғары 

көрсеткіштен  басқа,  өңірде  кәсіптік,  ғылыми  және  техникалық  қызмет  саласында 

еңбекақы  төлеу  2020  жылы  да  жоғары  болды  және  республика  бойынша  деңгейден 

258.9%-ды құрады. Бұл ретте, Атырау облысында ақпарат және байланыс саласындағы 

жалақы ел бойынша орташа жалақыға қатысты небәрі 65.1%-ды құрайды. 

Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар жұмыспен қамтылғандардың 

басым үлесі (республика бойынша орташа 42.6%-бен салыстырғанда өңірдегі жұмыспен 

қамтылған халықтың 75.1%) 2020 жылы Алматы қаласында тіркелген. Бұл ретте орташа 

айлық  жалақы  өткен  жылы  ел  бойынша  орташа  көрсеткіштен  16.7%-ға  ғана  асқан. 

Республикалық  маңызы  бар  қаладағы  еңбек  өнімділігі  республика  бойынша  орташа 

деңгейден  жоғары  болып  қалуда,  бірақ  2013  жылдан  бастап  өңір  көрсеткішінің 

республика бойынша деңгейден асу серпіні төмендеу трендін көрсетуде. 

Жастардың жұмыспен қамтылуының гендерлік сегрегациясын бөлек атап өткен 

жөн. Еңбек нарығы, оның ішінде жастар, «ер» және «әйел» мамандықтарына бөлінеді. 

Жас жігіттер экономиканың жоғары ақы төленетін салаларында көбірек жұмыс істейді. 

Өнеркәсіп  пен  құрылыста  жұмыс  істейтіндердің  жалпы  санында  жас  ерлердің  үлесі 

72,9%  құрайды,  ал  жас  әйелдердің  27,1%  .  Жас  жігіттер  барлық  көлік  және  қойма 

жұмысшыларының  78,6%  құрайды.    Сонымен  бірге,  ауыл  шаруашылығында  жұмыс 

жасайтындар  арасындағы  қыздардың  үлесі  40,6%  жетеді,  алайда,  бұл,  әдетте,  отбасы 

иелері  ретінде  қатысумен  немесе  жерге  меншігі  аз  немесе  мүлдем  жоқ  басқа  үй 

шаруашылықтарына жалдамалы жұмыс күшімен шектеледі.  

Қызмет көрсету саласы жұмыспен қамтудың басым бөлігі «әйелдер» болып қала 

береді. Осы салада жұмыс істейтін барлық жұмысшылардың 50%-дан астамы әйелдер. 

Бұл  негізінен  білім  беру  мен  денсаулық  сақтау  саласындағы  әйелдердің  жұмыспен 

қамтылуының жоғары деңгейіне байланысты (шамамен 70%)[4].Сонымен қатар, әйелдер 

қаржылық  және  сақтандыру  қызметінде,  сондай-ақ  тұрғын  үй  мен  қоғамдық 

тамақтандыруда  жұмыс  істейтін  барлық  жұмысшылардың  60%  құрайды    4-суретте 

көрсетілген. 

Бұрын  айтылғандай,  гендерлік  стереотиптер  кәсіби  өзін-өзі  анықтауға  және 

жастардың  мансаптық  өсуіне  әсер  етеді.  Әлеуметтік  психология  мен  әлеуметтану 

саласындағы  көптеген  зерттеулер  көрсеткендей,  болашақ  мамандықтарды  таңдаудағы 

айырмашылықтар  көбінесе  гендерлік  дифференциалданған  әлеуметтену  тәрбиесінің 

352 

 

салдары болып табылады, ол тағайындалған әлеуметтік рөлдер негізінде нормалар мен 

құндылықтардың интериоризациясын шарттайды ерлер мен әйелдер. 

 

 

 

Сурет 4 - 2019 жылы экономикалық қызмет топтары бойынша 15-28 жас 

аралығындағы жұмыспен қамтылған ерлер мен әйелдердің үлесі (%) 

 

«Жастар»  ғылыми-зерттеу  орталығының  социологиялық  зерттеулеріне  сәйкес, 

жастардың 54% -ы мамандықты ата-аналарының кеңесі бойынша таңдайды, олар әдетте, 

қыздарына  қарағанда  ұлдарына  көп  ақша  салуға  бейім.  Мұны  балаларды  қосымша 

біліммен  қамту  статистикасы  жанама  түрде  көрсетеді.  Сонымен,  Қазақстан 

Республикасы  Білім  және  ғылым  министрлігінің  2018  жылғы  мәліметтері  бойынша, 

елімізде  қосымша  білім  беруге  тартылған  100-қызға,  114-ер  бала  келеді,  бұл  типтік 

жастағы халықтың жынысына байланысты үлесімен сәйкес келмейді. Ең өзекті мәселе 

еліміздің оңтүстік аймақтарында. Мысалы, Түркістан облысында 2018 жылы қосымша 

білім беру ұйымдарына баратын 100 қызға қарағанда екі есе көп ұл балалар болды[5]. 

2019  жылы  алты  айдан  бір  жылға  дейін  жұмыс  іздеп  жүрген  15-28  жас 

аралығындағы жұмысшылардың үлесі барлық жұмыссыз жастардың 16%-ын құрады, ал 

ересектер арасындағы 13,4%. Сонымен қатар 2-кестеде көрсетілгендей 1 жылдан астам 

уақыт  жұмыс  іздеген  жастардың  үлесі  9,2%-ды  құраса,  жалпы  халық  саны  11%-ды 

құрайды.  Жұмыссыз  жастардың  74%-дан  астамы  6  айдан  аз  уақыт  жұмыссыз  жүрді, 

23,2% бір айдан аз уақыт жұмыс іздеді. 

 

Кесте 2 - 2019 жылы жұмыссыздарды жасына және жұмыс іздеу ұзақтығына қарай 

бөлу, (%) 

 

 

Жастар 

жасы 

1 айға 

жетпей 

1 айдан 3 

айға дейін 

3 айдан 6 

айға дейін 

6 айдан 12 

айға дейін 

1 жылдан 

астам уақыт 

аралығы 

15-28 жас 

23,2 

28,7 

22,9 

16,0 

9,2 

29-64 жас 

27,2 

24,8 

23,6 

13,4 

11,0 

Сілтеме: ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің мәліметтері 

бойынша құрастырылған[4]. 

 

 

0

20

40

60

80

Ауыл шаруашылығы

Өнеркәсіп және құрылыс

Қызмет көрсету саласы

әйелдер

ерлер

353 

 

Сонымен  қатар,  соңғы  жылдардағы  үрдістер  қазақстандық  жастар  арасындағы 

жұмыссыздық ересек тұрғындармен салыстырғанда әлдеқайда тез азайғанын көрсетеді. 

Жалпы  алғанда,  2019  жылы  жастар  арасындағы  жұмыссыздық  орташа  деңгейі 

республикалық деңгейден төрттен төмен болды  көрсетілген. Талдау көрсеткендей, 15 

жастан асқан жұмыссыздар үлесінің аймақтық құндылықтарының таралуы төмен болып 

қалады, ал жастар үшін жұмыссыздық деңгейінің ауытқуы айтарлықтай болып қалады.  

Осылайша,  Алматы  қаласында  ең  жоғары  деңгейге  ие  аймақтағы  жастар  арасындағы 

жұмыссыздық, жұмыссыз жастар саны аз Атырау облысындағыдан 2,5 есе жоғары. 

Сонымен  қатар,  ұзақ  мерзімді  жұмыссыздардың,  яғни  ұзақ  уақыт  жұмыссыз 

қалатындардың (6 айдан астам) ең жоғары көрсеткіш оңтүстік аймақтардағы (Қызылорда 

және  Түркістан  облыстары)  жастар  арасында,  және  де  Қарағанды  облысында.  Ең  аз 

көрсеткіш солтүстік облыстарда және Нұр-Сұлтан қаласында орналасқан. 

Жұмыссыздық  деңгейінің  білімге  байланысты  бөлінуін  талдау  көрсеткендей, 

кәсіптік  дайындық  деңгейі  төмен  болған  жағдайда  жұмыссыз  болу  ықтималдығы 

жоғары. Бастауыш және негізгі орта білімді аяқтаған жастардың жұмыссыздық деңгейі 

7%-дан асады, ал орта кәсіптік және жоғары білімділер арасында жұмыссыздық деңгейі 

төмен (3,5%)  көрсетілген. Егер жастар арасындағы білімге байланысты жұмыссыздық 

деңгейінің айырмашылығы 50% болса, онда қарапайым халық арасында бұл 70% құрады. 

 Жастардың  екі  тобы  үшін  де  ерлер  мен  әйелдер  арасындағы  жұмыссыздық 

деңгейлерін  ескере  отырып,  әйелдер  арасында  ерлерге  қарағанда  жұмыссыздықтың 

жоғары  деңгейі  байқалады.  Сонымен  қатар,  қарастырылып  отырған  кезеңдегі  жастар 

арасындағы  жұмыссыздық  деңгейіндегі  гендерлік  алшақтық  жалпы  республикаға 

қарағанда  тез  төмендеді.  2019  жылы  жас  әйелдер  арасындағы  жұмыссыздық  0,8  п.п.  

ерлерге  қарағанда  жоғары,  ал  ересек  тұрғындар  арасында  ерлер  арасындағы 

айырмашылық 1,1 пайыздық тармақты құрады. 

Қорытындылай  келе,  жастарды  жұмыспен  қамту  мәртебесі  көрсеткендей, 

көбінесе қалалық жастар жалдамалы жұмыспен қамтылады, ал ауыл жастары көбінесе 

өзін-өзі  жұмыспен  қамтыды.  Жұмысқа  орналасу  мүмкіндігі  салыстырмалы  түрде  аз 

ауылдық  жерлерде  өзін-өзі  жұмыспен  қамту  жұмыспен  қамтудың  альтернативті  түрі 

ретінде қарастырылады, бұл көп жағдайда табыстың төмендігі мен еңбек өнімділігімен 

тығыз  байланысты.  Жұмыспен  қамтылған  жастардың  ауылшаруашылығынан  қызмет 

көрсету  саласына  ауысуының  тенденцияларына  қарамастан,  жас  мамандар 

экономиканың  жеткіліксіз  өнімді  секторларында  жұмыс  істейді.    Гендерлік  кәсіптік 

сегрегация еңбек нарығының жастар сегментіне де түзетулер енгізуде.  Еңбек нарығына 

қатысудағы гендерлік алшақтық факторларының бірі - қыздардың білім алуына қатысты 

гендерлік  стереотиптердің  таралуы,  сондай-ақ  оларды  үй  шаруасына  тарту,  әсіресе 

ауылдық жерлерде.  

ӘДЕБИЕТТЕР 

 

1. Усенова Г. «Жұмыспен қамту және экономикалық өсу» - Ақиқат №2 – 2009 ж 

– 38-39 б. 

2. Илясов Е. «Молодежь на рынке труда» - Новые знания №2. 2012 ж. – 20-22б 

3.  Нәтижелі  жұмыспен  қамтуды  және  жаппай  кәсіпкерлікті  дамытудың 

ақпараттық ресурсынан алынған https://www.enbek.kz/  

4.Трудоустраивать  казахстанцев  смогут  частные  агентства.  Интернет  желісі: 

https://atameken.kz/ru/articles/28432-trudoustraivat-kazahstancev-smogut-chastnye-

agentstva-zanyatosti  

5. Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2016 ж. 

https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1600000482  

 

354 

 

жүктеу/скачать 7,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: