Yessenov forum «ЖАҢа мағыналар»
жүктеу/скачать 7,85 Mb. Pdf көрінісі
|
| Түйінді сөздер: Мемлекет, Каспий, Трансшекара, саммит,транспорт.
Каспий аймағы Ресейді, Қазақстанды, Әзірбайжанды, Түркіменстанды және Иранды қамтитын аймақ. Каспий аймағы - тарихи бәсекелестік пен тарихи әріптестік аймағы. Әр уақытта осында орналасқан мемлекеттердің қайшылығы және өзара сауда байланыстары аймағы болды. Ол - Солтүстік пен Оңтүстіктің - Ресей мен Парсы шығанағының арасындағы батыста - Еуропаның, шығыста - Оңтүстік-шығыс елдердің нарығын мұнай мен газбен қамтамасыз етіп отырған аса маңызды стратегиялық түйін. Кеңес Одағының ыдырауы, әлемдік экономикалық шаруашылықтың жаңа жүйесі ретінде ғаламданудың пайда болуы, халықаралық қатынастар құрылымындағы салмақты құрылымдық өзгерістердің болуы әлемдегі аймақтың жағдайын, мәнін түбегейлі өзгертті. Каспий аймағының қалыптасуы бастапқы кезеңнен өтуде. Бұл аймақ елдері өз мемлекеттілігін дамыту,
шаруашылық негіздерін қайта құру,
қоғамды демократизациялау үстінде. Бұл процестердің барлығы әртүрлі қарқынмен, әркелкі қағидаттарға сүйеніп жүзеге асырылуда. Тәуелсіздігін алған Каспий аймағы елдері халықаралық қауымдастық тарапынан мойындалып, әрқайсысы сыртқы әлеммен саяси, экономикалық және басқа да салаларда қарым-қатынас орнатудың өзіндік жүйесін орнатты. Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің егемендігі посткеңестік кеңістіктегі аймақтық жағдайды түбірімен өзгертті де, халықаралық қатынастарды қайта құруға әкеп соқтырып, Каспий аймағының тарихи жаңа даму кезеңіне жол салды. Сондай-ақ Иран, Түркия және Ресей өздерінің аймақтық саясатын қалыптастыра бастады. Алайда, геосаяси вакуум орны тез толтырылған жоқ, өйткені Каспий аймағы елдері де, Батыс та үстемдік етуге талаптарын әлі нақтыламады. Мемлекеттердің әрқайсысының назарын аударып, мүдделерін шоғырландырған, геосаяси жағдайдың тұрақсыздығымен күрестің маңызды экономикалық құралы - аса көлемді мұнай мен газ ресурстары. Каспий аймағы - инвестициялық мүдделер аймағы, сонымен қатар, экономикалық және саяси қайшылықтардың да ортасы. Қайшылықтар, ең алдымен, Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін анықтауда кездеседі. Осы жолда Ресей, Әзірбайжан, Қазақстан арасында "түбін бөлеміз, су ортақ" формуласымен біршама қадамдар жасалды. Каспий аймағының даму болашағы осы аймақтағы мемлекеттердің өзара байланыстарының күшеюіне, ортақ мүддедегі мәселелердің шешімін табуда бірлесіп қимылдауына байланысты. 358
Саммитке Каспий жағасындағы бес елдің де президенттері - Түркіменстаннан - Гурбангулы Бердімұхамедов, Әзербайжаннан - Ильхам Әлиев, Ресейден - Владимир Путин, Ираннан - Хасан Роухани және Қазақстаннан - Нұрсұлтан Назарбаев саммитке қатысты. Жиында Каспий теңізіндегі гидрометеорология саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге, Каспий теңізіндегі төтенше жағдайлардың алдын алу және жою саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге және Каспий теңізінің су және биологиялық ресурстарын сақтау мен тиімді пайдалану туралы келісімге қол қойылған. Жиын басында сөйлеген Владимир Путин Каспий аймағын "бейбітшілік пен шынайы тату көршілердің оазисі" деп атады [1]. Бес елдің ресми өкілдері миллиардтаған долларға тең табиғи байлыққа ие теңіздің заңдық мәртебесін анықтауға қатысты жылдар бойы келіссөз жүргізіп келеді. Каспийдің заңдық мәртебесіне қатысты алғашқы халықаралық құжаттар Совет Одағы мен Иранның арасында 1921 және 1940 жылы жасалған. Постсоветтік Әзербайжан, Қазақстан мен Түркіменстан ол келісім-шарттарды мойындамайды. Каспийдің заңдық мәртебесіне қатысты "Каспий көл ме, теңіз бе" деген ең басты мәселе сол күйі анықталған жоқ. Егер Каспий көл деп танылса, бес мемлекет теңіз ресурсы мен пайдасын теңдей бөліп алмақшы. Егер теңіз деп танылса, Каспийдің жағасындағы ел өз территориясының тұсындағы бөлікке иелік етпек. Мұндай жағдайда Каспийдің ең ұзын жағалауы тиген Қазақстан ұтпақшы. Теңіздің Қазақстан жағындағы бөлігіндегі мұнай мен газ қоры қалған бөліктен артық деп болжанады. Каспий теңіз болып танылған жағдайда Иранға теңіздің 13-ақ пайызы тиесілі болып қалады. Иран жақтағы жағалауда мұнай мен газ қоры тым аз деп саналады. Әзербайжан, Қазақстан мен Түркіменстан Каспийдің өздеріне қарайтын ұлттық секторларына шетелдік инвесторлар тартып, мұнай-газ өндіруді жеделдете бастап кеткен. Бұл үш ел де өз секторларын бөліске салуға қарсы. Саммиттен кейін Ақорда таратқан хабарға қарағанда, саммиттің қорытындысын айтқан Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев "жиында бес ел барлық күрделі мәселелерде келісуге ниеті барын байқатқанын" айтқан. Ол "Келіссөздер нәтижесінде Каспий жағалауы елдері іс-қимылының негізгі аспектілері бойынша іс-қимыл ұстанымдары жақындай түсті" деген. Бұған дейін кейбір сарапшылар "Бес мемлекеттің әрқайсысы Каспийде өз әскери-теңіз күштерін жасақтап жатқанын, Каспийдегі ең қуатты әскери ойыншы Ресей мен Иран теңізге шетелдік әскери кемелерді шақыруға қарсы екенін" айтқан болатын.Бұған дейін мұндай саммиттер 2002 жылы Түркіменстанда, 2007 жылы Иранда және 2010 жылы Әзербайжанда өткен. Каспий теңізінің алаңы өзен ұзындығы 737 мың км-ді құрайтын бес мемлекетті біріктіруші Әзірбайжан, Түркменстан, Қазақстан, Ресей және Иран. Еуразиялық тұжырымдама аясында Каспий өңірі тек қана құрамдас болып табылады. Каспий өңірін әлеуетті трансшекаралық құрылым ретінде қарастыра отырып, Каспий өңірінің негізгі түпкірі болып табылатындығын атап өткен жөн. Бір жағынан, Каспий аймағына қатысушы мемлекеттердің ұлттық мүдделері мен сыртқы саясатының жаһандық мәні емес, ұлттық және өңірлік маңызы бар факт, өйткені оларды іске асыру жаһандану шындығына сәйкес келетін қағидатты жаңа өңірлік қауіпсіздік жүйесі. Екінші жағынан, кейбір өңірлер әлемдік экономиканың назарын аудара алады. Бұл ретте олардың мүдделерінің объектісі болып, Каспий өңірінің мысалы, энергия ресурстарының әлемдік нарықтары үшін үлкен маңызға ие және Еуропа мен Азия арасындағы транзиттік аймақ [2].
Трансшекаралық ынтымақтастық 80-ші жылдардың аяғында 90 – шы жылдардың бірінші жартысында таралуы бес Каспий мемлекеті арасындағы өзара іс-қимыл 359
формаларын қайта ойластыруға әкеп соқты, бұл ұзақ мерзімді кезеңде перспективаны қалыптастыруға алып келуі мүмкін. Каспий трансшекаралық дәстүрлі түрде Каспий өңірі геосаяси көзқарас тұрғысынан қарайды. Осыған байланысты аталмыш өңір оған Еуропа мен Азияның тоғысындағы алып аумақ болып қалыптасқан. Сонымен қатар, оның стратегиялық сауда жолдарының, өркениеттер мен мәдениеттер қиылысындағы жағдай барлық қатысушылар барынша пайда табуды көздейтін әлемдік саясат. Бұл бізге негіз беретін Каспий аймағы дұрыс деп айту мүмкін болып саналады, ең маңыздысы оның ішінде көзқарас тұрғысынан да трансшекаралық байланыстарды нығайту және трансшекаралық ынтымақтастықты дамыту болып табылады. Осыған байланысты даму динамикасын талдау трансшекаралық ынтымақтастық нақты трансшекаралық ынтымақтастық бола алатын фактіні көрсете алады. Каспий өңіріндегі өңірлік серіктестікті дамыту, трансшекаралық өзара іс қимылдың тиімділігін арттыру проблемалары мемлекетаралық форумдарда, Каспий мемлекеттері басшыларының қатысуымен, Бүкілдүниежүзілік және халықаралық ғылыми конференцияларда ашық пікір-таластардың мәні болып табылады. Каспий өңірі мемлекеттері басшыларының тұрақты өткізілетін саммиттері өңірлік интеграция идеясын басты баламалардың бірі ретінде шындап қарастыратынын куәландырады. Аймақтағы бес мемлекеттің ТМД мүшесі болып табылатын төрт ел үшін ортақ ішкі теңізі мен кеңестік тарихынан басқа әрқайсысы өзінше жаңа еуразиялық мегакеңістікті қалыптастыру үрдісіне тартылған. Каспий жағалауындағы мемлекеттер арасындағы қатынастардың дамуы кезең-кезеңмен жүрді. Олардың негізі ХҮІІІ ғасырдың өзінде-ақ, Персия мен патшалық Ресей арасында бірқатар келісімдер жасалғаннан кейін қалыптасты. ХХ ғ. енді КСРО мен Персия (Иран) арасында келісім жасалды. Көрсетілген келісімдерге сәйкес, Каспий кондоминимум негізінде шаруашылық қызметті жүзеге асырушы тек екі мемлекеттің ғана теңізі болды. Жағалау мемлекеттер саны екіден беске дейін артты, сәйкесінше, теңізді иеленудің бұрынғы принциптері өзінің өзектілігін жоғалтты. Қазақстан мен Ресей стратегиялық серіктестер және Еуразиялық экономикалық одақ негізін салушы елдер болып табылады. Іс жүзінде, Ресей мен Қазақстанның Еуразия құрлығындағы экономикалық интеграцияны дамыту мақсатындағы біріккен жұмысы 1996 жылы басталды. Каспий маңының барлық мемлекеттері көмірсутектің үлкен қорына ие және мұнай мен газ өндіруді белсенді жүргізіп келеді. Бес мемлекеттің барланған мұнай қорының жалпы жиынтығы 200 млрд. баррельге жуық, бұл әлемдік қордың 20 пайызына жуық. Табиғи газға келетін болсақ, оның жалпы жиынтық қоры 85 трлн.м3 -тан асып түседі. Сәйкесінше, Каспий маңы мемлекеттері энергетикалық потенциал көлемі бойынша ірі мөлшерде шоғырландырушы болып табылады. Бұған қоса Каспий аймағы - ірі транспорт дәліздерін құру және дамыту көзқарасы тұрғысынан өте сәтті орналасқан аймақ: энергоресурстарды тұтынудың ірі әлемдік орталықтары – Қытай және Европа, ал болашақта – Үндістан ортасында орналасуы. Осы рыноктарда энергетикалық ресурстарды тұтыну, экономикалық дағдарыстарға қарамастан, соңғы жылдары тұрақты өсіп келеді. Әлемдегі энерготасымалдаушыларға сұраныстың өсуінің негізгі драйвері қазіргі кезде Қытай болып қалып отыр. Соңғы 10 жыл ішінде Қытайда энергия тұтыну орта есеппен жылына 5-6 пайызға өсті, бұл осы елді ірі әлемдік энергоресурстарды тұтынушы елге айналдырды: 2015 жылы Қытайдың үлесіне әлемдік энергия тұтынудың 23 пайызы тиесілі болды. Сол жылы Қытайда мұнай тұтыну алдыңғы жылдармен салыстырғанда 6,3 пайызға, ал табиғи газ – 4,7 пайызға артты. Ал Европалық Одақ энергия импорттау
360
және энергия тасымалдаушылар көлемі бойынша Еуразия құрлығында екінші орын алады. Каспий жағалауы мемлекеттерінде Каспий теңізінің төңірегінде дамыған транспорт желісінің қалыптасқандығын атап өткен жөн: автомобиль және теміржол, тұнай және газ құбырлары. 2014 жылы «солтүстік-оңтүстік шығыс маршруты» атауымен белгілі болған жаңа теміржол торабы ашылды, ол Қазақстан мен Ресейді Түрікменстан және Иранмен, және одан әрі Парсы шығанағы елдерімен байланыстыратын маңызды тіке транспорттық канал қалыптастырды. Түрікменстаннан Өзбекстан мен Қазақстан арқылы Ресейге ірі «Орта Азия – Орталық» газ магистралі созылып жатыр, өткізу мүмкіндігі жылына 80 млрд.м3 құрайды. Түрікменстан және Қазақстан территориясы бойынша Каспий жағалауымен жоспарланған қуаттылығы жылына 40 млрд. м3 дейінгі Каспиймаңы газ құбыры өтеді. Түрікменстаннан Иранға екі газ құбыры өтеді: біріншісі – өткізу мүмкіндігі жылына 20 млрд.м3 болатын Довлетабад-Серахс-Хангеран, екіншісі – өткізу мүмкіндігі 8-10 343 млрд.м3 Эсенгулы-Горган. Иран жағсы дамыған ішкі газ-транспорттық жүйесіне ие, оның территориясынан Каспий теңізінің жағалауларына дейін магистралды ГорганРашт газ құбыры өтеді. Әзербайжан мен Ресей де, өз кезегінде магистралды Сиязань Дербент газ құбырымен байланысады. Осылайша, Каспий жағалауы мемлекеттерінде газ-транспорттық инфрақұрылымы Каспий теңізі төңірегінде тұйықталады. Еуразия құрлығындағы саяси және экономикалық өзгерістерді есепке ала отырып, газ және мұнай саласында күш біріктіруге және өзара тиімділік принципіне негізделген. Каспий жағалауы мемлекеттері арасында ынтымақтастықтың жаңа моделін қалыптастыру үшін алғышарттар қалыптасады. Каспий теңізінің саяси тұрғыдан тұрақсыз аймаққа жақындығы қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында Каспий маңы мемлекеттерінің өзара тиімді әрі нақты іс-қимылдарды пысықтауды талап етеді. Сонымен қорыта айтқанда, Каспий маңы аумағының аймақ елдері үшін ерекшелігі – оның шикізаттық ғана емес, сонымен қатар оның транзиттік аумақ мәртебесін иеленуінде, сол арқылы Шығыс пен Батыс арасын біріктіріп, Солтүстік пен Оңтүстікті де жалғастыруға мүмкіндік береді.[3] Каспий теңізі – ықылым замандардан елдер мен елдерді жақындастырып, теңіз жағалауын мекендеген халықтарды байланыстырып келген ерекше су айдыны. Ғасырлар бойы осынау бірегей су айдынын мекендеген барша халықтар өзара ынтымақтастықтың үлгісін танытып, бір-біріне бауырым дескен. Қазіргі таңда да Каспий теңізі Каспий жағалауы елдерінің халықаралық ынтымақтастығы үшін достықтың алтын көпірі болып қалуда. Каспий теңізін бейбітшілік пен татулықтың аймағына айналдыру, елдердің тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығын құрметтеу, басқа мемлекеттердің қарулы күштерін өңірге енгізбеу мәселелерінде негізгі құрал, арқасүйер тірек болады.
ӘДЕБИЕТТЕР 1. Каспийский регион: актуальные проблемы развития (экспертный взгляд): Коллективная монография / под общ. ред. Б.К. Султанова – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2012. – 212 с. 2. Жолдыбай Базар «Кемел келешектің көкжиегін ашқан Каспий конвенциясы», «Егемен Қазақстан» 23.01.2014 ж. 3. Интернет ресуср: https://egemen.kz/article/172819- kemel-keleshektinh- koekzhiegin-ashqan-kaspiy-konventsiy.
|