З. Е. Кабылдинов тарих ғылымының докторы, профессор

– 46 –
актуально  восстановление  малоизвестных  страниц  жизни  батыров 
казахского  народа,  одним  их  которых  является  народный  герой, 
выдающийся батыр, дипломат, лидер рода – Байымбет батыр. Изу-
чение боевого пути Байымбет батыра способствуют восстановлению 
объективной картины развития национального самосознания и го-
сударственности казахского народа.
Тактика  военных  действий  казахских  батыров  в  годы  казах-
ско-джунгарской войны изучена еще недостаточно полно. Опубли-
кованные  документальные  материалы,  брошюры  и  отдельные  ста-
тьи  не  охватывают  полностью  воинского  наследия,  оставленного 
батырами  земли  казахской.  Надеюсь,  настоящая  статья,  поможет 
восстановлению еще одной страницы славного прошлого нашего на-
рода.
В учебной литературе говорится о том, что кроме сражений на 
Буланты-Белеуты и Аныракае, было еще несколько военных стол-
кновений  в  различных  местах  Сары-Арки.  Наверняка,  здесь  гово-
рится именно о сражениях под предводительством Байымбет батыра 
в Кокшетау.
1732 году в Кокшетау в местности под названием Улкен Карой 
произошло кровопролитное сражение. Джунгарское войско напало 
на Средний жуз в количестве  семь тысяч человек под предводитель-
ством  известного  джунгарского  военачальника  Чакбо.  Они  угнали 
шесть тысяч лошадей, десять тысяч баран, унесли 200 юрт. 
Джунгарские  племена  торгауытов  и  дурбитов  во  главе  с  баха-
дуром  Чакбо  были  основательно  подготовлены  к  сражению.  Весь 
казахский народ двинулся в сторону местности «Калба», чтобы спа-
стись от врага. Это было начало сражения, которое продолжалось 80 
дней. В этом сражении особенно выделился и отличился отвагой и 
силой Байымбет батыр и другие воины из рода Курсары Керей – они 
отстояли свою землю…
Это  сражение,  так  же  как  и  все  другие  начались,  с  поединка 
(жекпе-жек). Первыми на поединок вызвали именно казахские ба-
тыра, что особенно вызвало недовольство со стороны джунгар, так 
как, по традиции, они первые объявили войну и поэтому право вы-
зова на поединок тоже должно исходить от них. 
Обращает на себя внимание интересная традиция: перед сраже-
нием  из    семи  тысяч  джунгар  вперед  вышли  самые  сильные,  са-
мые  лучшие  и  красиво  одетые  пятьдесят  батыров.  Они  продемон-
стрировали свое боевое искусство и мастерство владения оружием, 
а именно подбрасывали вверх боевые топоры, играли кинжалами, 
поднимали лошадей. 

– 47 –
Следующий этап – выход из войска предводителя войск бахадура 
Чакбо  с  десятью  лучшими  воинами  и  призыв  казахов  сдаться  без 
боя, так как они считали их поражение в этом сражении.
Пятьдесят воинов, показавшие свое боевое искусство, растворя-
ются среди других воинов, и остается тот, кто должен сразиться в 
поединке. Весь его вид говорил о том, что он готов к сражению и 
уверен в победе на поединке, также призывая сдаться, громогласно 
смеясь над казахами. Это был прославленный бахадур Зайсан Нау-
гат, которому было сорок лет и, соотвественно, имеющий огромный 
опыт  сражений  на  поединке  –  за  ним  числилось  много  побед.  Он 
был знаменит и богат, так как после каждой победы получал в дар 
от хонтайшы огромные богатства: скот, людей, земли. Он был жад-
ным до богатства и свято верил, что его физические силы подпиты-
вает всемогущий бог джунгар - Будда.
Известный писатель Мухтар Магауин говорил, что на поединок 
должен выходить батыр, являющийся представителем того жуза и 
того рода, в котором происходит сражение. Также существовал обы-
чай, что выходившие на поединок должны быть и равны по своему 
статусу. Предположим, если на поединок выходит предводитель во-
йск, то противником его должен быть равный ему по должности во-
еначальник. Если это был случай, когда на поединок выходит хан, 
то, соответственно, со стороны джунгар это должен быть хонтайшы. 
Если на вызов на поединок никто не выходил, то это считалось 
страшным позором для всего народа. А позор на поле боя был хуже 
смерти. 
На этом же поединке со стороны казахов все выдвигали канди-
датуру  Байымбет  батыра.  Обычно  сильные  батыры  для  поединка 
назначались заранее, еще накануне сражения и, как правило, они 
должны быть сильнейшими и выносливейшими из рода. 
Отебай  батыр  –  брат  Байымбета  –  обратил  взор  на  казахов  и 
спросил громогласно, кого выведут на поединок они. В это время на 
своем белом коне выехал вперед Байымбет батыр и сказал, что на 
поединок  выйдет  он:  «Жамиғат!  Менің  ұйғырымым  былай!  Бірін-
ші жекпе-жекке жоңғарладың қалауынша мен барамын!» Так как 
сражение происходило на земле рода Курсары Керей, то первой и 
должна пролиться именно их кровь, было сказано им. Все поддер-
жали его кандидатуру, хотя батыры многие желали выйти на пое-
динок, потому что победившие на поединке были обычно награж-
дены большим богатством, а также получали всенародную славу и 
почести на всю жизнь. Хан прилюдно и законно присваивал таким 
воинам звание батыра.

– 48 –
Вышедший на поединок считается проигравшим, если даже про-
сто упадет с коня, так как воин-кочевник, всю жизнь проживший 
и провоевавший верхом на лошади и сражаться без нее он практи-
чески не умел.
Таким образом, было принято окончательное решение – на пое-
динок выходит Байымбет батыр, хотя были и другие не менее силь-
ные  батыры.  Например,  были  предложения  выдвинуть  других  ба-
тыров, из других родов: из рода атыгай – Кулеке батыра, а из рода 
кыпчак – Кошкарбай батыра.
Байымбет батыр, подойдя к врагу в первую очередь обошел его 
вокруг, потом они начали скакать друг против друга с копьями. Во-
круг раздался мощный грохот от  ударов копий и щитов. Поединок 
накалялся.
Сражение  происходило  на  месте  высохшей  реки.  Поэтому  на 
этом  месте  росла  высокая  и  густая  трава.  От  горячей  битвы  двух 
сильнейших  батыров  трава  вся  стопталась.  Сражение  на  копьях 
шло очень долго и оно сопровождалось боем в барабан, с помощью 
которого шла поддержка духа сражавшихся.
Но происходит непредвиденный случай: у Байымбет батыра ло-
мается копье. Тогда он вынимает кинжал. Время казахского рыцар-
ства поражает нас не только своими громкими победами воинов, но 
и святым соблюдением воинских традиций и огромной роли воин-
ской чести. Все это относилось как к казахам, так и к джунгарам. 
Честь была превыше всего. И обе стороны знали, что справедливая 
борьба на поединке – это сражение с одинаковым оружием, поэто-
му  Зайсан  Наугат  сломал  свое  копье  и  подняв  его  вверх,  показал 
всем, выбросил и также вынул кинжал. Они дрались на кинжалах 
так  сильно,  что  от  них  во  все  стороны  летели  искры  и  резал  ухо 
громкий звон кинжалов сражающих. Очень долго шло сражение и 
никто  не  проигрывал,  что  говорило  о  высоком  боевом  мастерстве 
обоих батыров. После кинжала они переходят к дубине (шокпару), 
сделанной из березы и размер которого равен голове большого бара-
на. При сражении дубинами важным считалось попасть именно на 
плечо или голову врага.
Поединок длился очень долго, устали их кони и земля была рас-
топтана  настолько,  что  копыта  проваливались  в  землю.  И  вдруг 
конь Наугата стала раскачиваться от усталости и начала хромать. 
Теперь исход сражения полностью зависел от коня джунгара. Исход 
сражение становился очевидным. И когда конь джунгара накрени-
лась от усталости, Байымбет батыр со всей имеющейся у него силы 
ударил Наугата по шее и разнес голову врага вдребезги. После этого 

– 49 –
он забирает лошадь пораженного врага и уводит ее в сторону ожи-
давших его воинов. 
В  толпе  воинов-казахов  произошел  гул  радости,  а  со  стороны 
джунгаров  разнесся  плач  и  рев.  Младший  брат  Наугата  вызывает 
на поединок Байымбет батыра с целью отомстсить за брата, но же-
стокий поединок обессилел Байымбет батыра, поэтому на вызов вы-
ходит младший брат Байымбета – Асан батыр и также одерживает 
победу.
Следующее  сражение,  на  котором  хотелось  бы  остановиться  – 
сражение 1741 года, произошедшее по вышеуказанному источнику, 
в феврале месяце. Джунгары наступили на землю Керей-Уак возле 
Кокшетау.  Народные аксакалы так описывают это событие нашей 
истории.
В зимнее время джунгары двинулись в военный поход с Аягоза в 
Кокшетау,  как всегда все уничтожая на своем пути. Весть об этом 
доходит до Байымбет батыра и он предлагает народу первыми вый-
ти в наступление. Джунгары остановились возле озера Теке, кото-
рое было замерзшим и блестело на солнце. Байымбет приказывает 
воинам перевязать копыта лошадей кошмой. Затем делит все вой-
ско на две части. Одну часть оставляет за озером, а другую часть, 
возглавив сам, нападает на вражеское войско и начинает бойню и, 
делая вид, что отступает, идет с войском  прямо на озеро, покрытое 
льдом.  Лошади  джунгар  начали  скользить  по  льду  и  продолжать 
сражение не смогли, а лошали казахов на льду держались устойчи-
во. Таким образом, была одержана победа джунгар над казахами.
Следующее знаменательное событие в героическом прошлом Бай-
ымбет батыра – это сражение, произошедшее в 1752 году. Ситуация 
в Джунгарии, как известно, изменилась. 
Конец 40-х – начало 50-х годов XVIII в. – период ослабления и 
упадка Джунгарского ханства. После смерти Галдан-Цэрэна в 1745. 
на короткое время пришел к власти его 13-летний средний сын Цэ-
ван-Доржи, свергнутый в мае 1750 г. незаконным старшим сыном 
Галдан-Цэрэна  Лама-Доржи.  В  Джунгарии  начинаются  междоусо-
бицы,  политическая  децентрализация,  экономический  упадок.  В 
результате неудачной борьбы с новым джунгарским ханом нойоны 
Даваци,  Амурсана  и  Банчжур  бежали  в  Казахию.  Чтобы  найти  и 
вернуть  беглецов, было создано огромное войско, которое возгла-
вил прославленный полководец Сайын-Болек. На юг был направлен 
Шахабор  тайшы,  на  север  Казахии  –  две  тысячи  воинов  джунгар 
во главе с известным и опытным военачальником Убашы. Об этом 
походе на север Казахстана, в Средний жуз, и пойдет речь дальше.

– 50 –
В этом же, 1752 году Байымбет батыр переселил в местность Ул-
кен Карой свой народ. Наутро, после перекочевки приходит плохая 
весть: джунгары двигались с Востока по направлению к Среднему 
жузу. Они наголову истребляли мужчин и женщин, девушек уво-
дили  в  плен.  Застигнутые  врасплох  казахи  Старшего  и  Среднего 
жузов, бросая скот и имущество, отступили на запад, юг и север.
Байымбет  батыр  направил  гонцов  к  своим  братьям,  чтобы  уз-
нать точную информацию о наступлении джунгар. Гонцы принесли 
весть, в которой подтверждали, что джунгары наступают в количе-
стве двух тысяч воинов. Он отправляет весть всем родам Среднего 
жуза, чтобы все собрались в местности Тамшылык через три дня. 
Через  три  дня  все  воины  Среднего  жуза  собрались  в  назначенном 
месте.
Первыми прибыли братья Байымбета – Отебай, Асан, Усен баты-
ры со своими сотнями. Из рода Атыгай прибывают батыры Жанте-
лы, Жапек, Мендеке, Тылеке, Кулеке также со своими сотнями;  из 
рода карауыл-батыры Жанатай Аканулы с двумя сотнями воинов; 
из рода кыпшак – Қошкарбай Сагалайулы; из рода Ашамайлы Ке-
рей Кошебе – Дастем сал Карабасулы Қожаберген батыр со своими 
сотнями.
Уак Баян батыр предупредил, что он со своим войском в коли-
честве  500  человек  будет  стоять  в  местности  Шар  на  пути  врага. 
Родственники  Байымбета  от  родов  Еспол  и  Есенали  также  будут 
дожидаться врага возле озера Кызыл-Кок.
Все собрались в назначенном месте и двинулись к месту. Мест-
ность  была  чистой  и  ровной  степью,  где  должно  было  произойти 
тяжелое  кровопролитное  сражение.  Байымбет  батыр  поднял  свое 
копье  и  выступил  с  пламенной  речью  и  высказал  план  военных 
действий на это сражение: с одной стороны он планировал высту-
пление войска Уак батыра, с другой – Еспол и Есенали, а с сере-
дины он сам со своим войском. Здесь были и известные казахские 
жырау: Актамберды, Бухар и Кожаберген, которые поднимали дух 
воинов перед предстоящим тяжелым сражением. Одной из особен-
ностей степной местности является то, что ровная степь не давало 
возможности обоим сторонам что-то предпринять и при этом остать-
ся незамеченными.
Казахских воинов было 1200 человек. К сожалению, о том какое 
количество воинов было на стороне джунгар неизвестно. 
А. И. Левшин писал о тактике казахов: «Набеги свои производят 
они большей частью ночью, нечаянно и без всякого порядка, но с 
удивительным стремлением и криком, имея при себе разного рода 

– 51 –
оружие... Первый удар или первая атака бывают всегда сильными, 
и устоять против нее нелегко. В ней совокупят они всю храбрость 
свою. Атака начиналась метанием копья и криками «урана».
На первом этапе сражения вышли с каждой стороны по 500 во-
инов. Битва между этими пятьюстами длилась очень долго. В кон-
це концов, никто не победил и они разошлись. С обеих вражеских 
сторон  начинает  бить  барабан  (дабыл).  Это  время  для  того,  чтобы 
собрать раненых и убитых.
В это время Байымбет батыр решает использовать  новую такти-
ку действий. Он разбивает войско на три части: по краям по 500, 
посередине – 200. Не забываем, что в засаде в отдалении сидят еще 
по 500 воинов в качестве резерва: Уак батыра и – Еспола и Есена-
ли. Затем эти 500 разбивает еще по 100. Каждая сотня, подбегает 
в войску джунгаров и начинает бой, а затем отступает и растворя-
ется в своей толпе воинов, дальше, без промедления подскакивает 
следующая сотня, но уже с другой стороны и вновь отбегает. Вое-
начальники все конкретно определили: в каком порядке и в какой 
последовательности  будет  происходить  нападение.  Таким  образом, 
враг  начинает  отступать  и  отходить  назад,  их  силы  быстро  исся-
кают,  тогда  как  войска  казахов  постоянно  пополняются  свежими 
силами. При отступлении врага на них нападают еще и резервные 
войска: с двух сторон по пятьсот и таким образом изгоняют врага. 
Конечно,  обе  стороны  потеряли  много  людей,  но  победа,  все  же, 
была одержана казахами. Это была знаменательная победа, о кото-
рой, к сожалению, мы услышали совсем недавно.
Отечественная  война  казахского  народа  против  джунгарской 
агрессии оказалась наиболее ярким героическим событием в исто-
рии казахского государства. Народу пришлось перенести всю горечь 
поражений,  большие  потери  и  глубоко  осмыслить  происходящее. 
Воина потребовала мобилизации всех материальных ресурсов, стой-
кости духа, сплетения многочисленных родов. И правильная орга-
низация отпора противнику привела к победе.
Список использованных источников:
1. Ғалымжан Жүсіпұлы. Бәйімбет батыр Төбетұлы. – Алматы, 2011.
2. Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и 
степей. – Алматы, 1996.
3. История Казахстана. В 5-ти томах. Т. 1-3. – Алматы, 2010.
4. История Казахстана. Курса лекций.ю – Алматы, 2009.

– 52 –
ӘБСаДыҚОВ А.,
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік универси-
тетінің профессоры, ф.ғ.д.
шаҚшаҚ ЖӘНІБЕК БаТыР: ТаРИХИ ТұЛҒа 
ЖӘНЕ аҢыЗДыҚ КЕЙІпКЕР
*
ХҮІІІ ғасырда Тобыл-Торғай өңірінде өмір сүрген атақты тұлға-
лардың бірі – Шақшақ Жәнібек Қошқарұлы.Халық арасында Тар-
хан  Жәнібек  деп  те  аталады.  Қазақ  елін    жоңғар  қалмақтарынан 
азат  етуде,  жердің  тұтастығы  мен  бірлігін  сақтауға  елеулі  үлес 
қосқан  Шақшақ  Жәнібек  туралы  жыр-аңыздар  Торғай-Қостанай 
өңіріне,  қазақ  даласының  түпкір-түпкіріне  кең  тараған.  Сонымен 
қатар ХҮІІІ ғасырдағы орыс-қазақ қарым-қатынасы туралы жазба-
ларда даңқты батыр туралы деректер молынан кездеседі.
Шақшақ Жәнібек батыр туралы аңыздар ХІХ ғасырдың ІІ жар-
тысынан бастап жазбаға түсе бастады. Бұл үрдіс қазақ даласын ара-
лаған  орыс  зерттеушілерінің  және  Ш.Уәлиханов,  Мәшһүр-Жүсіп, 
Шәкәрім Құдайбердіұлы сынды қазақ оқығандарының еңбектерінде 
көрініс алды. Қазақ даласының әр өңірінен жазылып алынған аңыз 
әңгімелерде Шақшақ Жәнібек батыр бейнесі бірнеше қырынан су-
реттеледі.    Мұнда  ол  Төле  бидің  қолында  жалшы  болып  жүрген 
болашақ  қазақ  ханы  Сабалақты  (Абылайды)  қалмаққа  қарсы  жо-
рыққа алып шыққан, оны хан етіп үлес қосқан, Абылай ханның ірі 
жорықтарына қатысқан, сонымен қатар ол жас күнінде таршылық 
көрген    Кіші  жүз  ханы  атақты  Әбілқайырды  өз  қамқорлығына 
алған батыр ретінде де суреттеледі.Халық жыр-аңыздарында Шақ-
шақ  Жәнібек  батыр  фольклорлық  қаһарманға  тән  ғұмырнамалық 
кезеңді  басынан  кешіреді.  Болашақ  батырдың  балалық  шағы  ке-
зеңіндегі  тұлпар  таңдап  алуы,  атақты  батыр,  би  кісілерден  бата 
алуы сынды кезеңдері халық аңыз әңгімелерде кең баяндалады. 
Батыр туралы аңыздарда Жәнібекке атасы Шақшақ бірнеше өси-
ет қалдырады. Ол баласына өзіне лайық тұлпарды (жиен құрықты)  
нағашысы  Бектас  Қарабиден  алуды  және  Найман  Абыл  қартқа, 
Соқыр  Абыз  билерге  арнайы  сәлем  беруді  аманат  етеді.  Жәнібек 
атасының  өсиетін  орындау  мақсатында  Қаратауды  жайлап  оты-
рған нағашысы Бектас Қара биге барып, «жиен құрығын» алады. 
Нағашысы оған он екі мың үйір жылқының ішінен бесті шыққан-
*
  Мақала  Қазақстан  Білім  және  ғылым  министрлігінің  «Тобыл-Торғай 
өңірінің фольклоры» ғылыми гранты жобасы бойынша жазылды.

– 53 –
ша жүген-құрық тимеген асау күреңді сыйға тартады. Асаукүреңді 
Жәнібек он бес жыл жауға мінеді [1, 19б.].
Нағашысынан «жиен құрығын» Жәнібек Бірқазан көлінің маңын 
жайлап отырған 126 жасар Найман Абыл қартқа сәлем беріп келеді. 
Найман Абыл Еңсегей бойлы Ер Есім ханның тұсында Жәнібектің 
бесінші атасы Аманжолмен жорықтас болған батыр кісі екен. Қарт 
батыр Жәнібекке өз батасын береді [1, 20б.].
Абыл  қарттан  шыққан  Жәнібек  Сыр  бойын  жайлап  отырған 
Соқыр Абызға сәлем бере келеді. «Көлденең көк аттыға қолын жай-
ып  бата  бере  бермейтін»  Соқыр  Абыз  Жәнібекке  ықылысы  ауып, 
бата  береді.  Одан  әрі  болашақ  батыр  Ақсақал  Тәуіп  деген  жерде 
отырған  Керей  Тайған  биге  соғады.  Керей  Тайған  би  Жәнібекке 
үзеңгілес серік болатын құрдас жинап береді [1, 20-24б.].  
Бұл  аңыздарда  ғұмырнамалық  тұтастанудың  бір  бөлшегі  – 
батырдың  балалық  шақ  кезеңін  тұтастай  суреттелген.  Балалық 
шақтың мұндай көрінісі оның келешектегі батыр әрі би болған бей-
несін сомдауға қызмет етеді. Жәнібектің нағашысына баруы баты-
рға лайық тұлпарды алуына әкелсе, Найман Абыл қарттың батасы 
-үлкен батырдың кіші батырға көрсеткен қамқорлығы. Бұл жерде 
кіші  батырға  көрсетілетін  қамқорлықты  «бата  беру»  ғұрпы  алма-
стырып  тұр.  Еңсегей  бойлы  Ер  Есім  тұсында  батыр  болған  Абыл 
қарттың бата беруі болашақ батыр Шақшақ Жәнібектің абыройын 
асқақтататыны сөзсіз. Батырдың Соқыр абыз бен Керей Тайған би-
лерден бата алуы – оның ел ішінде билік айтқан, ел тағдырын ше-
шуге араласқан қызметінің  негізсіз болмағандығының белгісі. Ал 
Жәнібектің бата алған кісілерінің әр жерді жайлап отыруы – қазақ 
жерінің тұтастығы мен батырдың Үш жүзге аты жайылған абырой-
ының рәмізі. 
Шақшақ  Жәнібек  батыр  туралы  аңыздардың  жазбаға  түскен 
уақыты бойынша ең көне нұсқасы – Ш.Уәлихановтың «ХҮІІІ ғасы-
рдың батырлары туралы тарихи аңыздар» атты еңбегіне тіркелген. 
Онда ол - Абылайдың Еділ бойынан Жоңғарияға қарай қаша көшкен 
торғауыт қалмақтарға жасаған жорығына қатысқан атақты батыр. 
Жорық  үстінде  даңқты  Жәнібек  жас  батыр  Тарақты  Байғозының 
ерлігін  сынайды[2,  222-223с.].  Еділ  қалмақтарының  Жоңғарияға 
қарай  көшкен  оқиғасы  тарихта  1771  жылы  орын  алды.  Шақшақ 
Жәнібек  батырдың  аталмыш  оқиға  ішінде  жүруі  тарихи  фактіге 
сәйкес келмейді. Өйткені ол одан бұрын дүниеден өтіп кеткен бо-
латын.  Ресей  жазба  деректерінде  Жәнібек  батыр,  шамамен,  1752 
жылдары қайтыс болады [3, 63б.]. 

– 54 –
Тарихтан  орын  алған  оқиғаға  дейін  дүниеден  өтіп  кеткенШақ-
шақ Жәнібек батырдың  Абылай хан жанынан табылуы – халықтың 
арман-тілегінің фольклорлық шығармадағы көрінісі. Халық өзінің 
сүйікті батырын атақты билеушінің, әміршінің қасында көргісі ке-
леді. Мұндай аңсар мен қиял фольклорда, әсіресе эпостық жырлар 
мен аңыздарда, бір орталыққа тұтастану құбылысының түзелуіне, 
қалыптасуына септігін тигізеді. Бір орталыққа, яғни бір билеушінің 
маңайына  түрлі  батырларды  жинайтын  тұтастану  құбылысы,  аты 
әлемге әйгілі фольклоршы В. Пропптың айтуынша, алғашқы фео-
далдық мемлекеттілілікке тән белгіні көрсетеді. 
Халықтың  арман-аңсарының  аңыздарда  көркемделетіні  сонша-
лық, ендігі бір тұстақазақ жұртының атынан елшілікке барған Қаз-
дауысты Қазыбек пен оның жанындағы Шақшақ Жәнібек бастаған 
батырлардың  айбат-айбарынан,  қадыр-қасиеті  мен  тектілігінен 
қаймыққан қалмақ ханы  Қалдан Серен сөзге келмей, ханымының 
(әйелінің) кеңесімен қолға түскен 90 жесірді (тұтқындарды) ешбір 
ақысыз қайтарады. 
Қалмақ билеушісі Қалдан Сереннің ханымы Шақшақ Жәнібекке 
«Өзінің оққағары бар. Күнінде ыңыршағыңды отқа жағып, бақай-
шағыңның майын шағатұғын осы екен» деп сын тағады. Бұл сында 
батырдың жоңғарларға қарсы ымырасыз түрде жүргізген күресінің 
сәулесі елес береді. Бұл – бір. Екіншіден, Жәнібек батырдың Қал-
дан  Серенге  қазақ  жұртының  атынан  елші  болып  баруы  тарихи 
шындықтың қисынына тура келмейтін сынды. Мұны біз  Шақшақ 
Жәнібек  туралы  мәліметтер  тіркелген  орыс  жазба  деректерінен 
көре  аламыз.  Ол  жазбаларға  қарағанда,  Шақшақ  Жәнібек,  сон-
дай-ақ Қаздауысты Қазыбек би - Қалдан Сереннің қазақтарға қарсы 
жүргізген зорлығы мен талабына көне бермеген кісілер. XVІІІ ға-
сырдың 40-жылдары Жоңғар билеушісі Қалдан Серен қазақ майда-
нында  уақытша  болса  да  елеулі  жеңістерге  жетіп,  басымдылыққа 
ие  болады.  Қазақтың  беделді  сұлтаны  Абылайды  қолға  түсіреді. 
Үстемділікті, басымдылықты бекіте түсу үшін ол қазақтың беделді 
хан-сұлтан,  би-батырларынан  балаларын  аманатқа  беріп,  жоңғар-
мен келісім-шарт жасауды талап етеді. Қоңтайшының бұл талабы, 
тарихшы  мамандардың  айтуынша,    қазақ  билеушілерін  екі  топқа 
жарады. Бірі – аманат беруге мүлдем қарсы болып, Ресей қамқор-
лығына үмір артқан топ. Екіншісі – Қалдан Серен талабын орын-
дап, бейбіт келісімдерді қалаған топ. Бірінші топта Әбілқайыр хан, 
Шақшақ  Жәнібек,  Құлсары,  Құлеке  батыр  секілді  кісілер  болса, 
екіншісінде Әбілмәмбет, Абылай, Барақ, Батыр сынды хан-сұлтан-
дар еді [4,  121с.].

– 55 –
Аманат  талабын  орындауға  үзілді-кесілді  қарсы  болған  батыр-
дың  бірі  –  Шақшақ  Жәнібек.  1743  жылы  Түркістанға  шешесінің 
жылын өткізуге келген Шақшақ Жәнібек батырға қалмақ әскерінің 
басшысы  Септеннен  аманатқа  бала  сұраған,  оған  көнбейтін  болса, 
әскер  жіберетінін  айтып  сескендірген  хатпен  елші  келеді.  Жәні-
бек Септенге: «...алдымен орысты жеңіп ал, біз оның боданындағы 
адамбыз: ол соғыс десе, соғысамыз, бейбіт бол десе, бейбіт боламыз» 
[164, 134с], – деп жауап қайтарады. Өз жұртына келгеннен кейін 
Шақшақ  Жәнібек  жоңғар  әрекетіне  тойтарыс  беру  үшін  Орынбор 
губернаторына, Орта жүздің Қазыбек, Қабан билеріне, жоңғар тағы 
үшін  Қалдан  Серенмен  таласқан  тентек-башқұрт  Қарасақалға  хат 
жазады [4, 130-134с.].
Шақшақ Жәнібектің жоңғарларға илікпеуінің өзіндік себебі бар 
болатын.  1742  жылы  Абылай  сұлтанды  босатуды  сұрауға  арнайы 
жіберілген  майор  В.  Миллер  бастаған  орыс  елшілігін  жоңғар  ше-
карасына  жаңа  әрі  төте  жолмен  жеткізген  Шақшақ  Жәнібектің 
інісі Байқұлақты жоңғарлар алдымен «қалмақты биттеген тұлыпқа 
теңедің»  деп  ұрып-соғып,  кейін  «жерімізге  қар  мен  суық  әкелген 
сыйқыршысың» [4, 148с.] деген жаламен отқа жағып өлтірген еді. 
Демек, жау мойнында інісінің кегі бар, жоңғардан алыстап, Ре-
сей қамқорлығына ұмтылған Шақшақ Жәнібектің сол жоңғарларға 
елші болып баруы тарихи шындықта күманды мәселе. Бірақ аңыз-
дың басты мақсаты нақты фактіні жеткізу емес, тарихи оқиғаларға 
қатысушы қаһарманның атқарған қызметіне баға беру, оны дәріп-
теу  болғандықтан,  шындықта  болған  нақты  оқиғалар  халықтың 
тілегіне  сай  өзгертіледі  немесе  ауыздан-ауызға,  ұрақтан-ұрпаққа 
ауысқанда  ұмытылады.  Ұмытылған  оқиғалардың  орнын,  міндетте 
түрде, аңыздық көркем баяндаулар мен шартты әсірелеулер алма-
стырады.
Жәнібек  батыр  қазақтың  атақты  хандарына  қамқоршы  болса, 
олар да өз кезегінде батырға жәрдем беріп отырған. Айталық, ба-
тырдың  қолдауымен  хан  тағына  көтерілген  Абылай  хан    өз    ке-
зегінде  Шақшақ  Жәнібектің  мерейін  жау  батырынан  үстем  етуге 
көмектеседі. Хан мұны өзінің ерекше қасиеті арқылы жүзеге асы-
рады. Ол жау батырымен жекпе-жекке шықпақ болған Жәнібектің 
ұрыс алдында көрген түсін жорығанда батырдың мерейін үстем ету-
ге  бағыттайды.  Түстің  баяны  бойынша  қалмақ  батыры  Жәнібекті 
жеңуі тиіс еді, бірақ аруағы асқан Абылай «жазмыштың ісін» құр-
бандық шала отырып, өз жоруына қарай бұрдырады. Құрбандыққа 
Бөгенбай берген Нарқызыл атты алдырып:

– 56 –
– Жәнібек, жай қолыңды, – дейді. Жәнібек қолын жайып ұшып 
түрегелгенде:
–  Жақсы  түске  де  садақа,  жаман  түске  де  садақа  деп  еді.  А, 
Құдай, осының түсін мен неге жорысам, сен соған қабыл қыл деп, 
атты түс садақасы деп айтып жалма-жан сойдырып, тартып жібе-
реді.
– Айт, батыр, енді түсіңді! – деді.
– Түсімді айтсам, тақсыр, қалмақтан жекпе-жекке пәленше деген 
жайсаң шықты да, бұл жақтан мен шықтым. Екеуіміз шартпа-шұрт 
болып қалғанда мені ол  найзамен шаншып түсірді. Кеудеме атша 
мініп, тамағымнан кесуге ыңғайлағанда енді бауыздап тастайды-ау 
деп кеудеме қарасам, оң емшегімді бір айдаһар жылан еміп жатыр 
екен, сол емшегімді бір айдаһар жылан еміп жатыр екен. Шошып 
ояна келсем түсім екен, көргенім осы, – дейді. Сонда Абылай:
–  Түсің  түс-ақ  екен,  мұнан  жақсы  түс  бола  ма  түсіңде  сені  ол 
шаншып түсірген болса, өңіңде оны сен шаншып түсіреді екенсің. 
Түсіңде сенің кеудеңе ол мініп жүрген болса, өңіңде оның кеудесін-
де сен атша мінеді екенсің. Түсіңде сенің тамағыңа ол қылыш даяр-
лаған болса, өңіңде оның тамағына сен қылыш  даярлайды екенсің. 
Оң емшегіңді еміп жатқан айдаһар жылан өзіңнен ұл туып, үстіңе 
бала  ойнақтайды  екен,  өзі  асқан  айдаһардай  батыр  болады  екен. 
Сол  емшегіңнен айдаһар еміп жатса, өзіңнен бір қыз туып, онан 
туған жиен о да айдаһардай ақырып туады екен. Ұлдан туған  ұр-
пағың,  қыздан  туған  жиенің  тұлпар  мініп,  ту  ұстай  туады  екен, 
осынша өсіп-өнейін деп тұрсың. Сен қалай өлесің, бар жекпе-жекке 
кіре  бер,  –  дейді.  Хан  түсін  қолмен  қойғандай  жорыған  соң,  бір 
жағынан атын сойып таратып  жатқан соң, Жәнібектің қорқынышы 
қашып кетті, жүрегі тасып кетті. Қайрат-қуаты бұрынғысынан да 
басым болып кетті. Сол жерден атын алдырып мініп:
–  Жекпе-жек,  жекпе-жек!  –  деп  айғайлап  шыға  шапты  дейді. 
Қалмақ    жайсаңның  құты  қашып,  аяғын  тәлтіректей  басып,  най-
засын  қалай  ұстарын  білмей,  өзінен  өзі  қалбалақтап  сасып  айқа-
сып қалған қарсаңда Жәнібек батыр шаншып түсіріп, үстіне аттай 
мініп, тамағына қылышты тигізер-тигізбесте  шалқасынан жатқан 
қалмақ тоқта дейді:
-Түнде түсті сен де көріп едің, мен де көріп едім. Сені мен алып 
едім-ау,  табанымның  астына  салып  едім-ау.  Сенің  түс  жорушың 
жақсы жорығандықтан, менің түс жорушым ретін тауып айта ал-
мағандықтан мені алып кеттің-ау, – дейді» [5, 312–313б.].
Қазақ  пен  қалмақ  арасынан  атақты  батырларды  жекпе-жекке 

– 57 –
шығару  –  жаудың  ұсыныс  еді.  Қалмақ  қоңтайшысы  қазақ  ханы 
Абылайға  елші  жібереді.  Елші  арқылы  ол:  «Дүние  үшін  жұрты-
мызды қырылыстырмайық. Мен өз қоластыма қараған қалмақтан 
бір сыртан табайын, Абылай да өз қоластына қараған қазақтан бір 
сыртан тауып келсін. Екеуін жекпе-жекке шығарайық. Менің сы-
ртанымның күші асса, малдан, жаннан Абылай безіп шықсын, біз 
олжа қылайық. Абылайдың сыртанының күші асса, малдан, жан-
нан қол жуып, екі қолды төбеге қойып біз шығайық, Абылай олжа 
қылсын! Уәде осы болсын!», – дейді» [6, 42б.]. 
Хан қазақ арасынан «адамның сыртаны» деп Шақшақ Жәнібек 
батырды таңдайды. «Сырттан» деп қазақтар иттің асылын таниды, 
кейде қасқырды атайды. Жәнібек батыр  дүниеге ерекше жағдайда 
келген, тегі бөлек  кейіпкер. Оның тегі қарапайым жұрттан бөлек 
екенін аңыздарда батырдың шешесінің баянымен жеткізіледі: «Ат-
тың сырттанын өзім атқа мініп, қазақ жылқысын үш жыл аралап, 
зорға таптым. Ағаштың сырттанын тоғайдан тоғай қалдырмай, ор-
маннан орман қалдырмай, үш жыл аралап, зорға таптым. Адамн-
ның сырттанын мырза Құдай құдайлығымен төсекте жатқан бір түн 
түсімде берді. «Қалай берді?» – десең, ұйықтап жатыр едім, үстіме 
келіп бір нәрсе шөкті. Бойым иіді, тұрып кетті. Немене екенін айы-
рып біле алмадым. Бір сипап қалдым: жүнді барақ нәрсе екен» [6, 
43б.].
Жәнібектің  шешесінің  түсі  арқылы  үстіне  шөккен  «жүнді  ба-
рақ» – ит бейнесі. Бұл – тотем баба. Болашақ батыр дүниеге тотем 
бабаның  жәрдемімен  дүниеге  келген.  Шақшақ  Жәнібек  батырдың 
ғажайып жағдайда дүниеге келуі моңғолдың көне мифтік аңызын-
дағы  Алаң  Қоғаның  күйеуі  қайтқаннан  кейін  әкесіз  дүниеге  кел-
тірген үш ұлының оқиғасына ұқсас. Онда моңғол тайпасын Бөрте 
Шынуа (Чино) мен Марал сұлудан таратылады. Олар Көк Тәңірінің 
жебеуімен теңізден өтіп, Бұрхан Қалдын деген тауды мекен етеді. 
Бұлардан бес-алты ұрпақ өткеннен кейін Борықшын атты бала туа-
ды. Борықшыннан Дұба соқыр мен Добу мерген деген екі бала дүни-
ге келеді. Добу мерген хас сұлу Алаң-Қоға деген қызға үйленеді [7, 
30б.]. Осылайша басталатын көне мифтің енді Алаң сұлу тарихына 
қатысты тұсын толық келірейік: «Алаң сұлу Добу мергенге тиген 
соң Белкүнтей, Бекүнтей есімді екі ұл туады. Ал, Дұба соқырдың 
төрт  баласы  бар  еді.  Дұба  соқыр  өлген  соң,  оның  балалары  Добу 
мергенді көзге ілмей, келеке етіп, өз жөндеріне кетеді де, олар Дөр-
бет руы аталады. Дөрбеттердің арғы атасы осылар еді.  
...Сөйтіп 
жүргенде, Добу мерген ғайып болады. Добу мерген ғайып болған-

– 58 –
нан кейін Алаң қоға ерсіз жүріп, Бұқа Қатығы, Бұқұчи Салчи, Бо-
даншар Мұнқақ есімді үш ұл туады. Белкүнтей, Бекүнтей екі ұлы 
шешелерін  мына  ұлдарды  қалай  туды  деп  жасырын  әңгіме  етіп: 
«Ағайын-туыстарда өзі тұрғылас адам жоқ. Сонда бұл ұлдар кімдікі 
болды?  Мына  Мақалық  Байғұдай  адамы  басшылық  етеді.  Соныкі 
шығар?!»,  –  деп  шүйіркелескенін  Алаң  қоға  сезіп,  көктемнің  бір 
күні сүрленген қойдың етін асып, бес ұлын қасына шақырып, қа-
тарластыра отырғызып бір-бір жебе ұстатып: «Ұлдарым, осы жебені 
сындырыңдар!», – дейді. Ұлдары сындырып тастайды. Және тағы 
да жебені біріктіріп ұстағанда, оны ешкім сындыра алмайды. Сон-
да шешесі Алаң Қоға бүй дейді: «Екі ұлым, сендер мына туған үш 
ұлды кімнің балалары болды деп күдіктенесіңдер! Күдіктенгендерің 
дұрыс)  Әр  түн  сайын  сары  шегір  адам  келіп,  құрсағымды  сипап 
түңілік, маңдайшыдан сәуледей еніп, күн мен ай жарқырап шығар 
шақта  сары  ит  болып,  жаланып-жұқтанып  шығып  кететін  еді. 
Соған қарап мен бұларды тәңірдің ұлдары ма деп ойлаймын! Қара-
ша адамға теңеп, сөз етпей-ақ қойыңдар! Күндердің күнінде қиыр-
дың қағаны, ұлыстың иесі болған тұста, сонда ұғасыңдар, сендер! 
Қара басты кісілер емес. Әйтеуір, сен екеуіңнің көлеңке-нөкерлерің 
болсын!» дейді. Екі ұлы үн қатпайды. Алаң қоға тағы да ұлдарына 
өсиет етіп:
«Сен – бес ұлым, бір құрсақтан тудыңдар,
Сен бесеуің тату болмасаңдар –
Жаңағы жалғыз жебедей оңай жеңілесіңдер.
Жаңағы біріккен жебедей бірлікті болсаңдар –
Сендерді кім жеңе алар еді!», – дейді.
Содан кешікпей Алаң қоға ғайып болады» [7, 33-34б.]. 
Бұл мифтің жалғасы Алаң сұлудың күйеусіз тапқан үш ұлының 
кенжесі Боданшардың ұрпағынан Шыңғыс ханның дүниеге келеті-
не  ұласады.  Олай  болатын  болса,  Шыңғыстың  тегінде  Көк  Тәңірі 
қолдаған тотем бабаның ізі бар. «Моңғолдың құпия шежіресінде» 
ол иттің бейнесінде. Ал сол Алаң қоға туралы айтылатын мифтің 
қазақ арасындағы нұсқасында көктен түсетін сәуле қасқыр бейнесі-
не айналады және Алаң қоғадан тікелей туған ұл – Шыңғыс хан: 
«Дуюн – Баян имел сыновей от первой жены; потом он взял Алан-
гу; умирая, он сказал своей жене Алангу, что он будет приходить 
к ней в виде света, а уходить в виде волка. И он приходил, а уходя 
восклицал: «Чингис! Чингис!» У Алангу родился сын Чингис» [8, 
64с.]. Дәл осындай мазмұндағы миф қарақалпақтар арасында да ай-
тылады. Онда Алаң Қуаға сауле болып келіп, қасқыр болып шығып 

– 59 –
бара жатқан күйеуі үш рет «Шыңғыс» деп айқайлайды. Алау Қуа-
дан туған баланы Шыңғыс деп атап, оны хан деп таниды [9, 25б.]. 
Қазақ ұғымы үшін ит пен қасқыр – бір тұқым. Қазақтар қасқы-
рды кейде ит (ит-құс) деп те атайды. Қазақ арасында иттен немесе 
қасқырдан тараған ру атаулары ұшырасып отырады. Айталық, Қы-
зылқұрт руы қасқырдың көне атуына қатысты болса,  Керей руы-
ның  бір  тармағы  ит  емізгендіктен  «Ителі»  деп  аталады.  Ал  Кіші 
жүз  құрамындағы  Керейіт  тайпасының  атауы  итпен  тығыз  бай-
ланыстырылады.  «Ертедегі  жаугершілік  заманда,  –  дейді  аңыз,  – 
ол  ру  адамдары  өздерін  керейіт  деп  атамайды  екен.  Олар  өздерін 
«тәңір ұлдарымыз» дейді екен. Бір күні елге тосыннан жау шауып, 
ер  азаматтарды,  бала-шағаны,  қатын-қалашты  түгел  қырып  сала-
ды. Бесіктегі баланы шауып, аяғы ауыр ананың ішін жарып, тайпа-
ның үрім-бұтағын жойып жібереді. Жау қолынан түгел қырылған 
керейіт тайпасының жұртында жау келер алдында сыртқа шығып 
кеткен жалғыз қыз кездейсоқ аман қалады. Қираған жұрттың ор-
нына келген қыз есі ауып, құла түзге қаңғырып кетеді. Бір уақыт-
та  есін  жиса,  ойран  болған  жұрттан  ере  шыққан  кері  ала  күшік-
ті  көреді.  Қыз  қыңсылаған  кер  ала  күшікті  бауырына  алып,  елін 
жоқтап,  күшікпен  көрісіп  жылайды.  Қыз  бен  күшік  серік  болып 
даланы кезіп жүре береді. Жүре-жүре өздеріне дос тайпа еліне кезі-
геді. Дос ел қызды «бір елден қалған қара» деп қарсы алады. Осы 
елге келгеннен кейін қыз ұл табады. Бұл ұл кер ала ит құшақтаған 
қыздан туды деп жұрт оның атын «Керейіт» қояды [10, 27-28б.]. 
Шақшақ Жәнібек батырдың шешесі мен Шыңғыстың түпкі те-
гіндегі ұлы енесі  Алаң Қоға өз балаларын тотем баба–иттің жәр-
демімен дүниеге келтірген. Екі аңызда да ғайыптан туу мотивінің 
матриархаттың  ыдырау  дәуірінде  орын  алатын  тотемистік  на-
ным-сенімнің ізі бар. Матриархат дәуірінде кейіпкер анадан ешбір 
жыныстық  қатынассыз  дүниеге  келсе,  оның  ыдырау  заманында 
әйел баланы тотем бабаның қолдауымен, әсерімен дүниеге келтіреді 
[11, 247б.]. 
Фольклорлық  қаһарманның  ғайыпта  тууы  -  әлемдік  фольклор-
дың сюжетіне терең әрі кең орныққан мотив. Бұл мотив көне ми-
фтерде,  діни  әпсаналарда,  батырлық  және  ғашықтық  жырларда, 
ертегілерде,  аңыздарда  да  кездеседі.  Фольклортану  саласының 
көрнекті  зерттеушілері  аталмыш  мотивтің  генезисін  алғашқы  қа-
уымдық  қоғамдағы  матриархат  дәуірінің  түсінігінен  немесе  тоте-
мистік  наным-сенімнің  ізінен  туған  деп  таниды.  Айталық,  орыс 
фольклористикасының атақты ғалымы В. Пропп ғайыптан туу мо-

– 60 –
тиві алғашқы қауымдағы матриархат кезеңіндегі баланың дүниеге 
келуіндегі ер адамның қатысын білмеген білімсіздігінен туған деп 
санаса  [11,  206с.]  мәдениеттанушы  М.  Косвен  оны  баланың  дүни-
еге  келуін  адам  баласы  (әйелмен)  мен  жан-жануардың,  өсімдіктің 
немесе әлде бір табиғат құбылысымен байланыстыратын тотемизм 
түсінігімен байланыстырады [12, 157с.]. 
Көне заманнан келе жатқан түсінік көркем фольклорға сүйікті 
қаһарманның бейнесін сомдауға ерекше қызмет етеді. Ол ел тағдыры 
мен болашағында даңқты істер атқаруға келген қаһарманның тегі 
бөлек жан екенін білдіретін көріктеу құралы ретінде қолданылады. 
Жоңғар  шапқыншылығы  кезінде  үлкен  ерлік  пен  қайсарлық 
көрсеткен  Шақшақ  Жәнібекті  аңыз  құдай  бұйрығымен  түскен 
тотем-қасқырдан туғыза отырып, оның ержүректік қадыр-қасиетін 
дәріптейді.  Қасқырдан  туған  Жәнібек  елді  қалмақтан  қорғауда 
ерекше  батырлық  пен  қайсарлықтың  үлгісін  көрсетеді.  Шақшақ 
Жәнібектің өз әкесі Қошқар да тотем бабаның жәрдемімен дүниеге 
келген.  Аңыздар  батырдың  атасы  Шақшақтың  қалмақтан  алған 
әйелі үш ұл табады. Бұларды табарда ол түрлі аңдардың – тұңғыш 
баласына бураның етіне, екіншісіне аюдың, үшіншісіне ай мүйізді 
қошқардың  –  етіне  жерік  болады.  Дүниеге  келген  балаларының 
атына  жерік  болған  аңның  атын  қойып,  үш  ұл  –  Қарабас,  Аю, 
Қошқар атанады. Олар елге аты шыққан батыр болады. Үш ұлдың 
кенжесі Қошқардан Тархан Жәнібек туады [1, 18б.]. 
Болашақ батырды дүниеге келтірген ананың  аң немесе жыртқыш 
жануардың етіне жерік болуы -перзент тотем бабаның әсерімен дү-
ниеге келеді деген тотемдік түсініктің өзгерген бір жаңғырығы. 
Қорыта келгенде, Шақшақ Жәнібек туралы әңгімелер арасында 
ертеден аңыздалып, батырдың ел басына қиын-қыстау уақыт туған-
да атқарған қызметін фольклорлық дәстүрмен баяндайды. Даңқты 
батыр туралы жыр-аңыздарда халықтың көне түсініктері, дүниета-
нымы, белгілі бір оқиғаларға берген саяси бағасы және халықтың 
қаһарманнан күтетін тілегі мен арман-аңсары орын алған.

жүктеу/скачать 3,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: