пайдалаған әдебиеттер тізімі

– 113 –
КаБУЛьДИНОВ З. Е.,
директор НИЦ ГИ «Евразия» Евразийского национального
университета им. Л.Н. Гумилева, д.и.н.
БЕЙСЕМБаЕВа  А. Р.,
 
студентка 4 курса Павлодарского государственного
университета им. С. Торайгырова
ВОЕННОЕ ИСКУССТВО И БОЕВыЕ ТРаДИЦИИ
КаЗаХОВ
Издревле жители Великой степи славились как отменные воины. 
Высокие боевые качества казахи  унаследовали у своих  предков – 
кыпчаков,  тюрков,  гуннов  и  саков.  Необходимость  отстоять  свои 
земли, народ и скот от набегов иноземных захватчиков предопреде-
лило их военный образ жизни.  
В казахском обществе практически не было профессиональной и 
регулярной армии. Но существовало всенародное ополчение, кото-
рое собиралось в случае необходимости  организации отпора внеш-
ней агрессии. Отряды ополчения формировались по родоплеменному 
принципу. Правда,  султаны и ханы имели свои небольшие воору-
женные подразделения, состоящие преимущественно из толенгутов. 
Каждый взрослый мужчина был обязан быть воином. Об этом хо-
рошо написал Я. Гавердовский, побывавший в Казахстане в начале 
XIX века: «Ремесло военное признается киргизцами (казахами-авт.) 
благородным, а от сего и весь вообще народ оным занимается. Кто в 
силах управлять оружием, всегда должен носить при себе меч или, 
по крайней мере, нож, и по первом позыве родоначальников являть-
ся к ополчению»[1]. 
За  очень  короткое  время  степняки  могли  выставить  многочис-
ленную и вполне боеспособную армию.
Отряды отдельных родовых  подразделений прибывали к месту 
общего сбора войска и присоединялись к более крупным воинским 
подразделениям.  Выбирались  хранители  боевых  знамен  и  военно-
начальники.  Об  этом  исследователь  А.  Гейнс  написал  следующее: 
«Если  в  военном  предприятий  участвовало  несколько  родов,  то 
избиралось  четыре  верховных  полководца,  из  коих  двое  хранили 
главное  знамя  собравшейся  на  войну  орды,  а  остальные  управля-
ли советом». Командовали большими отрядами прославленные ба-
тыры.  Верховным  главнокомандующим  общенародных  ополчений 

– 114 –
был,  как  правило,  хан.  Так,  в  1710  году  во  главе  общеказахской 
армии  был  избран  правитель  Младшего  жуза  Абулхаир.  Об  этом 
хорошо написал Крафт И.: «Главным предводителем всех сил, со-
бранных для борьбы за родину, борьбы отчаянной не на живот, а на 
смерть, был избран хан Абулхаир. Преисполненные единодушным 
желанием возвратить свою родину, занятую чужеземцами, киргизы 
с  редким  мужеством  бросились  на  своих  врагов-зюнгоров  и  скоро 
разбили их в разных местах и заняли свои прежние кочевья» [2].
В дальних походах каждый воин имел по два и более боевых ко-
ней. Одного коня он готовил к  сражению, а на других ехал сам или 
вез продукты питания и часть своего вооружения.
Каждый отряд имел свой боевой клич – уран, который, как пра-
вило, было именем какого-нибудь дальнего предка или уважаемого 
сородича. Ханы и султаны имели свой, особый уран, отличающийся 
рядовых воинов. А общеказахским ураном было слово «алаш», оз-
начавший имя мифического прародителя всех казахов и ряда тюр-
коязычных народов. Ураны вдохновляли и вселяли уверенность и 
боевой дух воинам.
Каждое воинское подразделение имело свое знамя. Вот как о зна-
меносцах  пишет  Левшин  А.И.:  «Хранителем  главного  знамени  в 
походах  избирался  один  из  почтеннейших  султанов  или  старшин, 
который после военного начальника, был первым лицом»[3].
Во  время  сражений  на  руки  завязывали  куски  материи  цвета 
родового знамени. 
В целом военное ополчение отличались высоким боевым духом. 
Находясь  рядом  со  своими  близкими  родственниками,  они  не  по-
мышляли о самовольном оставлении поля боя. Предатели и трусы 
открыто презирались  степняками.   
Казахские степи нередко подвергались нападениям внешних вра-
гов. Особо отличившихся в сражениях предводителей военных дру-
жин,  а также рядовых воинов казахи называли 
«батырами»: «Во 
время вооруженных столкновений, кроме султанов на первое место 
выдвигались еще так называемые «батыры», т.е. наиболее  храбрые 
и осведомленные в военном деле люди. Все важные дела решались 
обыкновенно при участии «почетных» (т.е. влиятельных) людей, а 
иногда созывался и сход всего народа» [4].
Позднее ими стали называться люди, отличившиеся в межродо-
вой борьбе, в барымте, в восстаниях против царской администрации 
и среднеазиатских ханств [5]. 
Звание  батыр  приобреталось  только  личными  подвигами.  Его 

– 115 –
нельзя было получить по наследству. Почетное звание батыра мог-
ли получить и простолюдины, и бии, и султаны, и ханы. В XVIII – 
XIX веках звание батыров имели такие казахские ханы как 
Тауке, 
Каип, Абулхаир, Абылай и Кенесары.  Об однои из самых знамени-
тых  ханов-батыров  восторженно  писал  Ш.Уалиханулы:  «1723  год 
особенно памятен киргизам своим роковым характером и сохранил-
ся в народной памяти. …В это-то ужасное и кровавое время  обра-
щает  на  себя  всеобщее  внимание  султан  Аблай.  Участвуя  во  всех 
набегах,  сначала  как  рядовой  воин,  он  показывает  подвиги  нео-
быкновенной храбрости и хитрости…Абылай действительно перенес 
много испытаний и борьбы, пока значение его не возвросло до того, 
что киргизы считали его воплотившимся духом (арвах), ниспослан-
ным для совершения великих дел.  Он два раза был в плену: раз у 
дикокаменных киргиз (бурутов),  а другой- у Галдан Церена…» [6].
В XVIII веке в казахском обществе появилась целая плеяда лю-
бимых  народом  батыров.  Это  было  связано,  в  первую  очередь,  с 
борьбой казахского народа против джунгарской агрессии. Это были 
батыры 
 Богенбай, Кабанбай, Малайсары, Есет, Тайлак, Жанибек, 
Отеген, Олжабай,  Байымбет, Байболат и многие другие. В XIX 
веке в период национально-освободительных движений казахов про-
тив экспансии Российской империи и среднеазиатских ханств оста-
лись в памяти народа такие батыры как 
Наурызбай, Агыбай, Бухар-
бай, Иман, Жоламан, Есет, Суранши и другие.  Родители старались 
давать их имена своим сыновьям.  Наиболее отличившиеся батыры 
удостаивались право захоронения в священном городе Туркестане, 
в мавзолее Ходжа Ахмета Яссауи. К примеру, к таковым относился 
известный казахский батыр и сардар Байымбет Тобетулы.
Иметь оружие считалось среди кочевников весьма престижным 
и почетным. К примеру, безоружных казахов не допускали на ку-
рултаи. Их лишали права голоса, что считалось высшей степенью 
позора.  По  мнению  известного  казахского    исследователя  Кошке 
Кеменгера «юноша, имея оружие, не уступал  места безоружному 
сородичу старшему по возрасту».  В условиях степей, где нередко 
приходилось отстаивать каждую пядь родной земли, только тот был 
достоин  уважения,  кто  имел  оружие  и  умел  ловко  обращаться  с 
ним. 
Вооружение у казахов делилось на оружия дальнего и ближнего 
боя,  а    также  воинское  снаряжение  (доспехи).  Самым  распростра-
ненным  оружием  дальнего  боя  являлся  лук  со  стрелами  (садақ). 
Для  устойчивости  в  полете  к  стрелам  прикрепяли  птичьи  перья. 

– 116 –
Для хранения и ношения стрел воины-кочевники пользовались кол-
чанами (қорамсақ, қылшан): «При отправлении на войну каждый 
всадник не более имеют  с собою 20 стрел, почему всякий старается 
сберегать оные, напрягая все искусство, чтобы пущенная стрела не 
напрасно была потеряна… Чтобы  при необходимых случаях в мгно-
вение известить о чем-нибудь  другие партии, имеют к тому различ-
ные  сигналы,  или,  так  называемые,  маяки:  днем  дают  знать  чрез 
повороты и кружение на коне, то вправо, то влево, а ночью – заж-
женными огнями и сверкающими от огнив искрами» [1, с.433-436].
Из  оружия  ближнего  боя  казахскими  воинами  использовались 
три его вида: прямой меч – 
«семсер», кривая сабля – «қылыш» и 
казахская шашка – 
«сапы». Их хранили и располагали в ножнах 
–
«қылышбау».  Последние  изготовлялись  из  дерева,  обтягивались 
кожей,  бархатом,  украшались  серебрянными  и  золотыми  украше-
ниями. А кинжал и нож  служили для всадника вспомогательным 
оружием в бою. 
Также  у  воинов  имелись  два  вида  колющего  оружия: 
«найза» 
– копье с широким наконечником и 
«сүңгі» – длинная пика с тон-
ким граненым наконечником, предназначенная для поражения про-
тивника в доспехах. На копьё и пику воины прикрепляли разного 
рода опознавательные военные значки: бунчук, знамя или флажки. 
Знамя было общевойсковым знаком, бунчук – атрибутом военачаль-
ника,  разноцветные  флажки  служили  опознавательными  знаками 
родовых военных отрядов.
Казахи имели огнестрельное оружие, которое приобретали в Пер-
сии,  в  государствах  Средней  Азии.  Оружие  шло  и  из  Российской 
империи. Но последняя на законодательном уровне запретила сте-
пянкам продавать огнестрельное оружие и порох. Небольшое коли-
чество  фитильных  ружей  казахские  мастера  изготовляла  и  сами, 
также как и могли производить порох и пули.
Степянки были воружены и боевым топором 
(«балта») средней 
ширины.  Рубящие  и  режущие  удары  наносились  и  секирой 
(«ай-
балта») с лунообразным и широким лезвием. В качестве ударного 
оружия служила  палица 
(«шоқпар»), изготовленная  из цельного 
куска дерева.
Но  со  второй  половины  XIX  века,  постепенно  ушли  в  прошлое 
такие виды оружия как лук, пика, копье, дубина меч и секира. Ка-
захи  стали больше  пользоваться огнестрельным оружием.
Почти все казахское войско было конным. Перед выступлением в 

– 117 –
дальний поход сардары собирали военный совет, где обсуждали во-
просы предстоящего сражения. Впереди всегда отправлялся  отряд, 
разделенный  на  маленькие  группы,  которые  выполняли  функцию 
дозора. Помимо военно-разведывательной задачи они выполняли и  
хозяйственную  функцию:  занимались  поиском  и  распределением 
пастбищных угодий и водных источников.
Доминирующим тактическим приемом степняков на войне был 
принцип  внезапного  и  стремительного  нападения.  При  приближе-
нии противника воины ускоренно передвигались по местности и за-
нимали удобные позиции. При обнаружении врага передовой отряд, 
либо  атаковал  неприятеля,  либо  уходил  назад,  заманивая  против-
ника   в ловушку.
Сражения начинались обычно утром. Как правило, битву начинал 
поединок батыров из противоборствующих сторон. Из рядов войска 
выходили наиболее опытные воины и вызывали врага на поединок 
с криком 
«Жекпе-жек!». У поверженного забирали коня и оружие. 
Чаще  на  поединок  выходили  молодые  и  отважные  воины.  Они 
получали 
бата  (благословение)  известных  батыров.  Этих  юных 
смельчаков и называли 
алгадаями. Молодой воин никогда не знал 
наверняка, останется ли он в живых или погибнет.  Главной задачей 
алгадая было стремление если не уничтожить врага, то, по крайней 
мере, вымотать, лишить его  сил. Согласно традиции, заупокойную 
молитву (
жаназа) по алгадаю читали еще при его  жизни. 
Это  был  своеобразный  ритуал,  прославляющий  силу  и  могуще-
ство воинов и служивший поднятию боевого духа войска. Если в по-
единке батыры теряли коней, то продолжались сражаться в пешем 
порядке. Иногда, если вышедший на единоборство батыр проигры-
вал схватку, то ополчение могло  не принимать бой.
После единоборства ополченцы постепенно вводили в сражения 
крупные боевые единицы. Первым шел авангард, который расстре-
ливал противника из луков, потом действовали копьеносцы, а сле-
дом за ними отряд сабельщиков и воины с палицами и дубинами. 
Если при первой атаке была неудача, они быстро рассеивались, но 
вскоре  перестраивались  для  новой  атаки.  Нападали  с  разных  сто-
рон,  с  целью  дезориентировать  противника  и  вызвать  у  него  па-
нику.  Другим  приемом  было  завлечение  противника  в  тыл  при-
творным бегством в заранее приготовленную засаду. Хорошо была 
налажена разведка и связь. К примеру, по данным А.Левшина для 
оповещения соседствующих родов о набегах врага 
«вместо телегра-
фов зажигают огни».

– 118 –
Боевая подготовка у степняков начиналась с раннего детства. С 
трех-четырех  лет мальчика сажали на коня и с тех пор через игры, 
конные скачки, охоту его готовили к военному делу. Так как огром-
ную роль в жизни казаха играла лошадь, то хорошая верховая езда  
была  основой  воинской  подготовки.  С  детства  казахи  участвовали 
в  скачках  на  различные  дистанции 
(бәйге). Серьезное влияние на 
подготовку воинов оказывала и игра 
көкпар. Кочевники практико-
вали и конную борьбу 
аударыспақ. Важнейшей частью боевой под-
готовки степного воина являлась стрельба из лука. Причем обучали 
стрелять метко не просто сидя в седле, но и на полном скаку и в 
разные стороны. Все это постигалось ежедневными тренировками, а 
также посредством различных игр 
(жамбы ату и т.д.). 
Длительная и регулярная езда на лошади вырабатывала вынос-
ливость, ловкость и физическую силу. 
Жители степи от природы обладали и отменным зрением и поэ-
тому славились как меткие стрелки – 
мергены. Одним точным вы-
стрелом они могли  из лука или ружья попасть в глаз сайгаку или 
в подвешенную монету. 
Большую роль в подготовке к предстоящим сражениям отводи-
лось национальной борьбе – 
қазақша күрес, которым также занима-
лись с раннего детства. 
Охота играла немаловажную роль в боевой подготовке воина, ко-
торая играла роль военной тренировки.   
В  целом,  навыки  пешей  и  конной  борьбы,  конных  игр,  охоты 
очень хорошо помогали в военном деле. Поэтому казахи отличались 
как отменные воины. 
Степняки  обладали  такими  важными  воинскими    качества  как 
выносливость и терпение, храбрость и отвагу.  
Высочайшие  боевые  качества  коренных  жителей  степи  отмечали 
большинство российских и зарубежных исследователей.  К примеру, 
Ф.М. Лазаревский, прекрасный знаток быта Младшего жуза, в се-
редине XIX века восторженно писал: 
«Киргизы храбры и отважны 
более, нежели другие соседственные с ним и кочующие народы». Это 
же
 отмечал известный  русский литератор Бурнашев В.С.: «Отваж-
ность блестит в их небольших черных глазах, крепость тела пока-
зывает силу, которой они одарены от привычки».
Не уступали в воинственности и женская половина степи, о кото-
ром в то же время  писал другой представитель России  Ф. Назаров: 
«Жены их, будучи также хорошими наездницами, сражаются воору-

– 119 –
женные кольями и бердышами и едва ли не превосходят в лютости 
мужчин».
А  вот  известный  английский  ученый  нового  времени  Д.  Флэт-
чер, независимой оценке которого мир может доверять, также вос-
хищался мужеством степняков: 
«Смерть до того презирают, что 
охотнее соглашаются умереть, нежели уступить неприятелю, и 
будучи разбиты, грызут оружие, если уже не могут сражаться или 
помочь себе!».
Высочайшие боевые качества степняков позволили им защитить 
и передать своим потомкам огромные пространства земель, вмеща-
ющую сегодня почти территории пяти современных Франции.
Список использованной литературы
1. Гавердовский Я.П. Обозрение Киргиз-кайсацкой степи (часть   2-ая), 
или описание страны и народа киргиз-кайсакского  // История Казахстана 
в русских источниках XVI-XX веков.-Алматы, 2006.- Т.VII. С. 433- 436. 
2.  Крафт  И.  Принятие  киргизами  русского  подданства  //  Известия  
Оренбургского отдела Императорского русского географического общества.- 
Оренбург, 1897.-Вып.12. С.18-19.
3. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд 
и степей.- Алматы: Санат, 1996. С. 312-313.
4. Коншин Н. От Павлодара до Каркаралинска.- Павлодар, 2005.   С.102-
107.
5.  Рычков  И.И.  История  Оренбургская  (1730-1750).-  Оренбург,  1896.- 
С.3.  
6. Валиханов Ч.Ч. Аблай // Собрание сочинений в пяти томах.- Алма-А-
та, 1934.- Т.3. С. 426-427.

– 120 –
КүЗЕМБаЙұЛы А., 
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының
профессоры, тарих ғылымдарының докторы
ӘБІЛ Е., 
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының
профессоры, тарих ғылымдарының докторы
ӘЛІБЕК Т., 
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының доценті,
тарих ғылымдарының кандидаты
СІБІРДЕГІ  КЕРЕЙЛЕР  МЕМЛЕКЕТІ
Бүгінде қазақ халқының құрамындағы  қалың ел керей жұрты 
деректерге қарағанда Сібір жеріне ХIII ғасырдың алғашқы  шире-
гінде  сонау  Мұңғұлия  жерінен  қоныс  аударған  сияқты.  Көптеген 
авторлар  Сібір  керейлерін  Ван  ханның  ұрпағы  ретінде  көрсетеді. 
Ібір-Сібір ұлысының негізін қалаған Тайбұға екендігіне дәлел же-
терлік.
Сібір жылнамашыларының қолына түскен аңызға сәйкес Бұхар-
ды тізе бүктірген Шыңғысхан Есілді билеген Он ханның ұлы (Ван 
хан  авт.)  Ертісті  тас  талқанын  шығарған.  «Қаза  болған  хан  ұлы, 
өзге мәлімет бойынша немересі Тайбұға құлы әрі қызметшісі болған 
Мұрат бидің шын берілгендігінің арқасында ажалдан аман қалады. 
Тайбұғаның  тірі  қалғандығын  естіген  Шыңғысхан  оны  чудь  тай-
паларымен  (угорлық  тайпалар  авт.)  шайқасуға  жібереді.  Тайбұға 
аталмыш шайқаста ерлік көрсетіп, даңққа бөленеді. Көрсеткен ер-
лігінің марапаты ретінде Шыңғыс оған жанына еркіндік сыйлайды; 
сөйтіп Тайбұға Яшыл Тұра деп аталған қаланы тұрғызады [1].
Г.  Миллер  Тайбұға  туралы  былай  дейді;  «Есілді  билеген  ноғай 
ханы Он ханды өзінің  қол астындағы Чингиді (Шыңғыс хан -авт.) 
тақтан тайдыртады. Оның ұлы Тайбұғаны Чинги өзіне шақыртып, 
әскер  қолын  бөліп  беріп,  Об  бойындағы  тайпаларға  қарсы  қояды. 
Өткізген  сәтті  әскери  іс-қимылдардан  кейін  Тайбұға  Шыңғыстан 
«жеке сарай ұстауға» рұқсат алып, Тұра қаласын орталық жасап, 
жеке ұлыс құрады»[2].
Ремезовтің жылнамасында аңыз келесі түрде өрбиді. «Есіл бойын 
басында Он Сом хан басқарса, содан соң таққа Түмен ханы атанған, 
Шыңғыстан  ойсыра  жеңілген  баласы  Ертіс  отырады»  [3].  Г.  Мил-
лер еңбегінде келтірілген үшінші аңызға сәйкес Тайбұға Мамықтың 

– 121 –
ұлы  Қазақ  Ордасының  (қазақ  авт.)  ханзадасы  ретінде  айтылады. 
Аталмыш хандықтар Бұхарды жаулап алғаннан кейін Шыңғысхан-
ның  қол  астына  өтіп,  сосын  Ертіс,  Есіл,  Тобыл  мен  Тұра  бойын 
сұрап алған жерлер деседі [4]. Сафаргалиевтың болжамы бойынша 
Сібір  жылнамаларында  Тоқтамысты  Он  хан,  ал  Шыңғысты  Едіге 
ретінде  («қарапайым  адам»  болмаса  да,  патшалық  тұқымға  жат-
паған) көрсетеді [5].
Жоғарыда  аталған  аңыздарды  қорытындылай  келе  авторлар 
монғол  шапқыншылығына  дейін  Батыс  Сібірде  тәуелсіз  мемлекет 
болғандығын,  оның  билеуші  әулетінің  соңғы  өкілі  Он  хан  деген 
пікір айтты [6].
Сонымен  қатар  жазба  деректерде  монғолдардың  Батыс  Сібірде 
әскери  акция  өткізгендігі  туралы  еш  ақпарат  жоқ.  Ол  аталмыш 
жерде  үлкен  мемлекеттік  бірлестіктің  болмағандығын  байқатады. 
Бірақ монғолдардың қыпшақтармен соғысқаны белгілі. Осылайша 
1221 жылы Жошы Сырдария маңайындағы барлық қалаларды жа-
улап алған соң Торғай, Ырғыз аңғарына, бет алады. Қыпшақтармен 
соғыс 1223 жылға дейін жалғасады. 30 мыңдық корпуспен Сүбедей, 
Көкетай бастап моңғолдар қыпшақтармен 1229 жыл тағы кездеседі. 
«Шыңғыснаманың»  жарияланбаған  үзіндісін  арқау  еткен  түр-
кітанушы А.З. Валиди Алан гоа ұлдарының біреуінен бастау алған 
бөржіген руымен Тайбұға шыққан монғол руы салджиут қатарлас 
етіп қояды [7]. Аталмыш нұсқаны зерттеуші Д.Исхаков та ұсына-
ды. Ол Тайбұғаның өмір сүрген кезеңін ХV ғасырдың алғашқы жар-
тысы  деп  көрсете  отырып,  оны  Шах  Мұрадтың  ұлы  деп  санайды. 
Бұл  пікірге  авторлар  жаңадан  табылған  жазба  деректер  негізінде 
келгендігін айтады.. [8].
Сібір  аңыздарындағы  Он  ханның  прототипі  Ван  хан  екендігі 
дәлелдеуді  қажет  етпейді.  Олардың  сюжеттік  бағыты  тарихи  дәй-
ектерге  сай  келеді.  Атап  айтсақ  Шынғыс  ханның  вассалдық  тәу-
елді, өзінің сюзерені Он ханға қарсы келуі, кіші ұлының қашуы, 
бұрынғы  хан  баласының  жаңа  билеушіге  тізе  бүгуі.  Айта  кететін 
тағы бір жайт Ван хан есімінің монғолдық нұсқасы «Онг хан» сібір-
лік тарихи аңыз-әңгімесіндегі Он хан кейіпкеріне қатты ұқсас. Сол 
себепті сібір ауызша тарихи дәстүрі бойынша Ібір-Сібір ұлысының 
іргесін қалаған Тайбұғаны Ван ханның ұрпағы деп сеніммен айта 
аламыз.
Монғол империясының әкімшілік құрылымы ұлыстық жүйеден 
тұрған. Сол себепті орталығы Түмен қаласы Батыс Сібір де сондай 
ұлыстардың  бірі.  Империяның  басқа  аймақтары  секілді  тұрғын-

– 122 –
дар салық төлеуге міндетті болды. Аталмыш ұлыс Ібір-Сібір немесе 
Түмен («он мыңдық корпус») атанған.
Сеидақ  Ибрагим  хан  тарихта  Ибақ  хан  ретінде  көбірек  белгілі 
тұлғаның басқарумен түпкілікті бекінген Сібір хандығында билеуші 
топ тізгінін Ван хан ұрпақтары - Тайбұға әулетінің өкілдері қолына 
алады.  Сібірдегі  қазақ  рулары  керей,  найман,  қыпшақ,  қоңырат, 
шаттың  және  отырықшы  түрік,  дәлірек  айтқанда,  тұралы,  бараба 
руларының арқа сүйеуімен тайбұғалықтар ханты мен манси тайпа-
ларын қол астына бағындырады. Ибақ бас кезінде Алтын Орданың 
бұрынғы  даңқын  қайта  жаңғыртам  деп  барынша  намысқа  тыры-
сып, манғыттармен одақ жасасып, біруақ «ноғай патшасы» атанса 
да, хан империялық амбициясының  1481 жылы Еділ бойындағы 
Ахмет хан тас-талқанын шығарып, оның отырған ордасын жаулап 
алуымен тынады.
Сібірдегі  билігін  нығайтпақ  ойымен  Ибақ  тайбұға  әулетінің 
үлкені  Ұмар  бидің  қызына  үйленді.  Дегенмен  билік  әлсіз  болып 
қала  береді.  1495  жылы  тайбұғалықтар  көтеріліске  шығып,  ақы-
рында  Ибақты  өлтіреді  [9].Оның  ұлы  Мамық  Чимги  Тұра  маңай-
ындағы елді мекендерді ғана қолында ұстап қала алды. Ал Сібірдің 
басқа  аймақтары  оған  бағынудан  бас  тартты.  Тайбұға-лықтардың 
басшысы  Мұхаммед  билеуші  атанып,  орданы  Тобыл  аңғарындағы 
Қашлық қаласына көшіреді. Онан кейін билік немере ағасы Ағыс, 
содан соң ұлы Қазының қолына көшеді. ХVІ ғасырдың 50 жылдары 
Сібір хандығының билігін Қазының ұлдары Жәдігер мен Бекболат 
өз қолдарына алады.
Шайбанидтер  Сібірде  ұзақ  тұрақтай  алмайды.  Мамық  Қазан-
ды жаулап алмақ ойда болады, бірақ өкінішке қарай ол ойы іске 
аспайды.  Ағасы  Құлық  сұлтан  Чимги  Тұраны  ХVІ  ғасырдың  бас 
кезінде тайбұғалықтарға беруге мәжбүр болды.
 Шыңғыс тұқымының бір легі оңтүстікке бет алса, екінші легі 
маңғыт  пен  сібір  иеліктерімен  шекаралас    Тобыл  аңғарынаа  бет 
түзейді. ХVІ ғасыр-дың ортасында қарымын қайтармақшы болған 
Ибақ ханның жиені Мұртаза-ының иелігі дәл осы жерде еді.
1563  жылы  шайбанид  Көшім  Қашылықты  жаулап  алып,  тай-
бұға бектері Жәдігер мен Бекболатты өлтіріп, өзін Сібір ханы ретін-
де  жариялайды.  Ғылымда  шайбанидтерге  негізгі  көмек  көрсеткен 
Бұқар  хандығы  мен  маңғыт  деген  пікір  қалыптасқан.  Ескеретін 
бір жайт, дәл сол кезеңде маңғыттар тайбұғалықтарға жрық жасу 
жоспарының болмағандығы белгілі. Исмаил би мен тайбұғалықтар-
дың көсемі Жәдігер Мәскеудің одақтастары болған.

– 123 –
Бұқар хандығы шайбанидтерге әрқашан қолдау білдірген. Алай-
да, оның географиялық алшақ орналасуы оларға дер кезінде көмек 
беру мүмкіншілігінен айырды. Әрі Бұқар мен Сібір арасында  орна-
ласқан Қазақ хандығы сол уақытта өрлеу шыңында еді. Сібірді жа-
улап алу барысында Хақ Назардың көмегінсіз Көшім өз ойлағанын 
сәтті  жүзеге  асыра  алмас  еді.    Көптеген  зерттеушілердің  пікірін-
ше Көшім қазақ сұлтаны, А. Левшин  Көшім ханның жанындағы 
жақтастарының қазақтан шыққандығын айтады. [10]. 
ХVІ  ғасырдың  80-ші  жылдары  қазақ  сұлтандары  Сығайдың 
хандық  құрған  уқытында  Бұқар  хандығына  тәуелді  болғандығы 
белгілі.  Тіпті  сол  заманда  қазақтарды  «бұқарлықтар»  деп  те  жиі 
атаған.  Сондықтан  ХІХ  ғасырға  дейін  қазақ  қоныс  тепкен  Орал-
дың  сол  жағалауын  «бұқарлық  жақ»  деген  түсінік  қалыптасқан. 
Қазақтың  сібірлік  шайбанидтерді  қолдағанына  олардың  құдандал 
болғандығы дәлел. Сібір аңыздарында 1580 жылы Шығай ханның 
бір қызына Ахмет Керей үйленсе, оның екінші қызы Лелипак Қа-
нышты Көшім хан  алады [11].
Сібір аңыздары бойынша Көшім ғана емес оның үлкен ұлы Ах-
мет Керейді де Сібір ханы деп атаған. Бір нұсқаларда Ахмет Керей 
Көшімнің  ісін  жалғастырушы,    ол  1573  жылы  қайтыс  болғаннан 
кейін  таққа  ағасы  отырады.  Басқа  нұсқаларда  хан  Көшім  1572 
жылы  билік  тізгінін  өз  еркімен  ұлы  Ахмет  Керейге  береді,  бірақ 
ол 4 жылдай ғана билеп, өзінің қайын атасы Шығай қолынан қаза 
табады. Сөйтіп билікке Көшім қайта оралады [12].
Ахмет  Керей  шынымен  де  хан  болуы  мүмкін.  Алайда  Сібірдің 
тағында емес, деректерде шайбанидтерге тәуелді аумақтың бірінде 
билік етуі айтылады. Сібір хандығы   Тобыл өзенімен  Жайықтың 
жоғарғы ағысы арасындағы территорияны қамтыған. Ахмет Керей 
және  Көшім  Бұхар  және  қазақ  сұлтандармен  тығыз  байланыста 
болған. 
Ахмет  Керей  есіміне  байланысты  ескерте  кететініміз,  есімнің 
екінші бөлігі «керей» трибонимімен сай келуі бекерден бекер емес. 
Ресейлік шығыстанушы В.В. Бартольд Қырым сұлтаны Қажы Ке-
рейдің екінші есімі жоғарыда келтірілген әулеттің ханзадаларының 
аталықтарының (тәрбиеші) руы керей болғандығын растайды [13].   
Олай  болса  Ахмет  Керейдің  аталығы  Қазақстанның  солтүстігінде 
көп тұратын керей руынан шықты деген қорытынды жасауға бола-
ды.
1571 жылы Сібір мен Мәскеу арасында қарым- қатынас ушыға 
бастайды. Мәскеуді қырымдықтар өртке орағаннан кейін орыс мем-

– 124 –
лекетін әлсіз деп санаған Көшім Оралдағы антиресейлік көңіл күйге 
қолдау көрсетіп, күшін черемис, остяк пен башқұрт көтерілістеріне 
бағыттайды. «Приходил с Тобола Сибирского салтана брат Мамет-
куль  (племянник  Кошима  Мухамет  Кул),  собрався  с  ратью,  дорог 
проведывати, куде итти ратью в Пермь, да многих наших данных 
остяков побили, а жены их и дети в полон повели», -деп сібірлік-
тердің іс-әрекеті туралы орыс деректемелері мәлімет беруде [14].
Қарым-қатынастың ушығуына  Ресейдің шығысқа ұстанған са-
ясаты  себепші болды. 1572 жылы ауқатты өндірісші Строгановтар 
мың казакты жалдап ұстауға жоғарыдан келісім алды [15]. Өзінің 
әскери  жойқын  күшіне  сенген  Строгановтар  Орталық  Оралдағы 
жергілікті тұрғындарды қырып салып, Мәскеуге тәуелді емес жер-
лерге патшадан грамота сұрайды:«на Тоболе реке крепости им поде-
лати, и снаряд вогняной, и пушкарей, и пищальников и сторожей 
от сибирских и ногайских людей держати... по обе стороны Тоболы 
реки по рекам и озерам и до вершин дворы ставити, и лес сечи, и 
пашни пахати и угодья владети» [16].
1582 жылы Көшім ұлы Әли Арслан бастаған сібір жасағы Чусо-
вой өзені бойындағы орыс елді-мекеніне шабуыл жасайды. Олардың 
Сібірге жүргізген белсенді саясаты 1580 жылы қайтыс болған Хақ 
Назар  күшін  жойған  Қазақ  хандығымен  түсіндіріледі.  Хандықта 
талас-тартыс орын алып, құт-береке қашады, сол себепті  Орал мен 
далалық  Тобыл  маңы  маңғыттар  қолына  көшеді.  Хақ    Назардың 
мұрагері Сығай Бұқар ханының бірнеше сұлтанымен қоса Мауерен-
нахрға көшуге мәжбүр болады.
Алайда  Көшім  жағдайды  өз  пайдасына  қарай  шеше  алмайды. 
Әли Арслан Чусовойдағы Строгановтар бастаған казактар жасағын 
талқандай алмай, Соли Камской мен Оралдағы орыс отарының ор-
талығы болған Чердыньге кетеді. Хандықтағы әскердің жоқтығын 
пайдаланып,  Строгановтар  мен  казактар  атаман  Ермактың  баста-
уымен 1582 жылдың күзінде Ескерге шабуыл жасайды. Көшімнің 
сәт сайынғы жеңілісі ханты мен мансылардың сібір хан әскерінің 
құрамынан кетуіне түрткі болды [103]. Ермакқа тойтарыс бере ал-
маған Көшім Ескерді тастап, Қазақстанның солтүстік даласына бет 
алады.
Көшім  үшін  жағдай  теріс  сипат  алды.  1582  жылы  Сығай  мен 
оның ұлы Тәуекел Бұхармен одақтасып, ташкенттік билеуші Баба 
сұлтанның  быт-шытын  шығарады.  1583  жылы  Тәуекел  Бұқармен 
арадағы қатынасын жойып, Сырдария бойындағы қалаларды ием-
дену  мақсатындағы  амал-әрекетке  көшеді.  Қазақ  та,  бұхарлықтар 

– 125 –
да  сын  сағатта  Көшімге  көмек  бере  алмады.  Тек  маңғыттар  ғана 
Көшімнің белгілі бір мөлшерде одақтасы бола тұра, тікелей көмек 
көрсете алмады. Себебі Исмаил билеген уақыттан бастап-ақ маңғыт-
тар Мәскеудің боданы болып саналғаны аян.  
Ол түгілі маңғыттар Көшімнің жеңілісін шебер пайдаланып, Ер-
мактан  қашқан  сібірліктерді  қастарына  жинап,  орталығы  Тобыл 
маңы,  маңғыттар  мен  Сібір  хандығы  арасында  орын  тепкен,  тай-
бұғалық  сардар  маңғыттық  мырза  Ораз  Мұхаммедтің  билік  жүр-
гізуімен  «Тайбұғалық»  (Тайбұғының  мұрасы  авт.)  дейтін  тұтас 
жаңа ұлыстың басын құрды [17].
Ескерде тұрақтаған Ермак жергілікті тұрғындардан ант қабыл-
дап, олардан салық жинай бастаған, ал казактар «забирали у вогу-
лов  (мансы  авт.)  все,  что  находили,  оставляя  несчастный  народ  в 
их убогих юртах совершенно обобранными и без всякого продоволь-
ствия» -деп айтқан [18].
Әйтседе, 1584 жылдың тамызында Ермак Көшім қолынан, қаза 
болады. Десе де, Көшім жеңістің жемісін көре алмады. 1585 жылы 
Ескер қаласын Қадырғали Жалаир би мен тайбұғалық Сейд Ахмет 
бастаған қазақ жасағы басып алады. Бұл іс-шараны маңғыттар не 
қазақ ханы Тәуекел ұйымдастырды ма ол жағын айту қиын. Бірақ 
төменде келтірілетін екі жайт бізге 1585 жылғы Ескер қаласының 
жаулап  алынуы  Қазақ  хандығы  билеушісінің  іске  асқан  ойының 
дәлелі бола алады. Біріншіден маңғыт Ораз Мұхаммед Тайбұға ұлы-
сының иесі болып жарияланған соң, тайбұғаның шын ұрпағы Сейд 
Ахмет басқа жерден одақтас іздеуге мәжбүр болды. Екіншіден Қа-
дырғали бидің қасында жүрген Тәуекел ханның жиені он бір жасар 
Ораз Мұхаммед сұлтан Сібір ханы атануға үміткер болды.
Сонымен қатар мәскеулік билік Сібірді жаулап алу ойынан еш 
бас тартқан жоқ. 1585 жылы Сібірге Мансуровтың жасағы аттанса, 
1586 жылдың басында оған жәрдемге В. Сукин мен И. Мясновтың 
жасағы жіберілді. 1586 жылдың жазында орыстар Түмен бекінісін 
салады ал, бір жыл өте келе Данила Чулков Ескерден қашық емес 
жерде  Тобыл бекінісінің негізін қалайды [19]. 1588 жылы Қадырға-
ли, Ораз Мұхаммед пен Сейд Ахмед Тобыл бекінісіне тұзаққа түсіру 
мақсатында  қонаққа  шақырылып,  сол  жерде  тұтқындалады  [20]. 
Тәуекел хан  сол мезетте Бұхар хандығымен арпалысып жатқан соң 
сібірлік шаруаға белсенді араласа алмайды. Сөйтіп  қысқа мерзімде 
(1585-1588 жж.) қазақ хандығының қол астында болған Сібір қай-
тадан Мәскеу мен Көшім хан арасындағы ұрыс даласына айналады. 
1590 жылдың жазында Көшім хан кейбір маңғыт мырзаларымен 

– 126 –
одақ жасасып, Сібірдегі орыс билігіне қарсы ашық әскери қимыл 
жасай бастайды. Сәтсіз болған  әскери іс-қимылдардан соң Көшім 
хан  Сібірден  кетіп,  амалсыздан  маңғыттар  иелігінде  тұрақтайды. 
1595  жылы  ол  Шейх  Мамай  немересі,  Әулие  мырзаның  «Авлия 
мирзин  жерін»  жаулап  алып,  онда  ордасының  шаңырағын  көте-
реді [21]. Көшімнің әлі де болса Мәскеуге қарсы бағытталған әске-
ри қимылын тоқтатпаған соң, оның ордасы тек Обаған аңғарында, 
Маңғыттық  Жұрт пен Сібір шекарасының бойында орналасуы мүм-
кін. 1595-96 жылдары бұхарлық хан Абдулла Көшімге маңғыттар-
мен  жанжалдаспай,  оларға  тиесілі  жерлерін  қайтарып  беруге  хат 
жазады.  1598  жылы  Көшім  шынымен  де  Обь  пен  Ертіс  арасында 
көшіп-қонып жүреді. Аталмыш мекенде Көшімнің ордасы орыс жа-
сағының шабуылына тап болып, амалсыздан маңғыттарға қашып, 
солардың қолынан қаза табады.
Сібірдің тайгасы мен орманды аумағы түпкілікті Мәскеулік мем-
лекеттің  қолына  көшті,  ал  орманды  далалық  пен  далалық  қазақ, 
қалмақ пен маңғыт билеушілерінің шайқас алаңына айналды. ХVІ 
ғасырдың соңы мен ХVІІ ғасырдың басында қазақтан басқа сол ау-
мақта  қалмақтар,  башқұрттар,  тобылдықтар  мен  барабиндықтар 
қоныс тепсе, Сібірдің Ресейге қосылуынан кейін далаға көшіп ке-
теді. 1601 жылы Сібірдің жаңа ханы  Тобыл мен Обаған арасында 
орда тіккен Әли Арслан атанды.
ХVІІ ғасырдың басында Солтүстік Батыс Қазақстанның аумағы 
қазақ, қалмақ пен Ресей арасындағы қантөгіс аренасына айналды. 
Маңғыттық Жұрт аталмыш кезеңде тарай бастайды, сөйтіп мырза-
лар, дәлірек айтқанда Шейх Мамайдың ұрпақтары, тарихта Алты 
ұл ретінде атағымен белгілілер батыс маңғыттармен шайқаста қазақ 
ханымен  одақ  жасасады.  1601  жылы  маңғыттық мырзалар  Шаим 
мен Жан Арстан қазақпен бірге Миасс пен Исеті өзендерінің жаға-
сында қыстамақшы болады [22]. Олар уақыт өте келе Ресейге қарсы 
шығу үшін Әли Арсланмен біріккісі де келеді.
Әли Арслан Сібір ханы болып ұлықталса,  1601 жылы оның көші 
Тобыл мен Обаған аралығында, керей жері  Үй өзенінің аңғары бой-
ына қарама-қарсы орналасады [23]. Г. Миллердің жорамалы бойын-
ша Әли Шұбаркөл көлін [24] мекен еткен. 
Біздің ойымызша әңгіме Алакөл туралы болуы мүмкін, себебі екі 
атау да орысшаға аударылғанда «пестрое озеро» дейтін бір мағына 
береді.
Әлидің Есім (Ишим авт.) мен Әзім есімді інілері бас кезінде «на 
Тоболе реке, на Ара Карагае» [25], содан соң «Меж Ишима и Обаги 

– 127 –
реки в дуброве, от устья Обаги реки 3 днища езду конного вверх по 
Обаге» жерлерінде қоныстанған [26]. 1603 жылы қазіргі Қостанай 
облысы, Меңдіғара  аумағында көшіп-қонып жүрген Әлиге алты ұлы 
бар Орыс мырза қосылады: «Зимовал де нагайской мурза Урус Ал-
тыулова улуса на Обуге реке близко Кучумовасына Алея с братьею, 
а с ним 300 человек нагайских людей; а перешел тот мурза на Ую 
реку  сее  весны,  от  Тобола  реки  в  днищо  вверх  по  Уе  реке»  [27]. 
Аталмыш жылдың шілдесінде маңғыттар мен Әли Тоғызұзақ өзені 
бойындағы Ресейге тәуелді тобылдықтар мен башқұрттықтарды қы-
рып салды. Әли «көшін» немесе «меж Ишима и Тобола» аумағын 
тастап,  маңғыт  пен  башқұрт  құрамына  кірген  он  мыңнан  асатын 
сарбазды  ертіп,  Түменге  қарай  жорыққа  аттанады  [28].  Әли  мен 
інілерінің арасындағы келіспеушіліктің кесірінен жорық іске аспай 
қалады,  1605 жылы деректерде мынадай мәлімет бар: «у Алея есть 
люди в собранье» [29].
Осы жылы Түменнен алыс емес жерде көшін солтүстікке қарай 
Шортанды  көлінің  жағасына  Әли  орнықты  [30].  1606  жылы  Әли 
башқұр мен маңғыттың мыңдық жасағын басқарды және қайтадан 
Мәскеудің боданына шабуыл жасауды жоспарлады [131].
Қазақстанның  солтүстігінде  қалмақтардың  пайда  болуы  Әли 
Арысланның  әрекетін  айтарлықтай  қиындата  түсті.  Қалмақ  неме-
се  ойраттардың  батыс  монғол  тайпалары  ХVІ  ғасырдың  аяғында 
Ертіс өзенінің жоғарғы жағында көшіп жүрді, ал, олардың бір бөлі-
гі  қазақ  ханы  Тәуекелге  бағынған.  XVII  ғасырдың  басында  қал-
мақтар бодандықтан шыққысы келіп әрекеттенді, бірақ 1604 жылы 
жеңіліске ұшырады. Сол кезде олардың батысты бетке алып көшуі 
басталды.  1607-1614  жылдары  қалмақтар  одақтас  ретінде  Көшім 
ханның  ұрпақтарының  әскери-саяси  шараларына  белсене  қатыса 
бастады.
1607 жылы көктемде Әзім, Есім, Күнсүйер сұлтандар қалмақтар-
мен бірге Түмен уезі (Кыныр) Қыңыр қаласының маңайына шабуыл 
жасады, ол кезде Әзімнің қонысы Обағанда еді [32]. Сол кезде олар-
дың  ағасы  Қанай  маңғыттың  Пен  мырзасымен  одақтасып,  Тобыл 
болыстығына  шабуыл  жасады,  ал  Әли  Арысланның  өзі  Сібір  мен 
Башқұртқа жорық жасауды жоспарлады [33].
Жазда  ол  Тараға  жорық  жасауға  аттанады,  осыны  пайдалана 
қойған орыс Н. Изъетдиновтың жасағы оның ордасына басып кіріп, 
Әли  мен  Әзімнің  әйелдері  мен  балаларын  тұтқындап  алып  кетеді 
[34].  Ханның  өзі  жақындарын  құтқармақ  болғанмен,  жеңіліске 
ұшырап, бір жылдан кейін тұтқынға түседі [35].  Соған жауап ретін-

– 128 –
де маңғыттың Орыс мырзасы «ең мықты деген 200  көшпенділері 
бар «жауынгерін түменге..., ал өзі олардан 2000 әскери адамымен 
аттанады» [36].
Бірақ,  бұл  шара  сәтсіздікке  ұшырады,  Сібір  ханының  лауазы-
мы Көшімнің басқа ұлы Есімге ауысты. Шамамен сол кезде Тобыл 
маңының даласы қалмақтардың қолына көшеді. Кем дегенде  1616 
жылы Есім хан Салбар және Көшір тайшылармен бірге болған, бұл 
туралы «на урочище на Каменных Мечетях», т.е. на Иртыше, в рай-
оне современного г. Семипалатинска деп жазған[37].
Кейін  1623  жылы  ол  Тобыл  маңында  қайта  көрінеді.  Түменге 
ақпанда «Ишим де кочюет на Тоболе реке, на Хамкарагае, а Хам-
карагай де от Тюмени в 7 днищах»-деген мәлімет жетеді [38]. Оның 
одақтасы Талай тайша, ал біреуі қалмақ тайшасы  Уруслан болды, 
орыстың боданындағы башқұрт Тахлубайға: «кочуем де мы все та-
иши здесь по Тоболу реке, ... наперед сего давывали вы ясак нагай-
цем, а ныне не дадите ясак (мне) ... только де вы не учнете мне ясак 
давать,  и  вас  де  Ишим  царевич  учнет  воевать»  –  деген  [39]  Қал-
мақтың Құралай деген басқа бір тайшасы былай деп мағлұмат бер-
ген: «большие тайши Байбагиш со товарищи прикочевали со всеми 
своими улусы по Тоболу реке меж Тюмени, от Уфы за два днища от 
Уфинской волости от Каратабыни (т.е.от башкирского рода карата-
бын авт.), где кочевал наперед сего сибирский Кучум царь, а Ишим 
царевич кочует ныне с тестем своим урлюком таишею с товарищи 
вместе» [40]. Талай тайшыға жіберілген Боярдың ұлы Д. Черкасов 
«Обу өзенінде, қара орманда» қалмақ тайшысы Қарабұқаның көшін 
онан  әрі  Обағанның  жоғарғы  жағында  «Кіші»  тайшылар  Бобуға, 
Күзенек, Қаназарлардың көшіп-қонып жүргенін көрген [41].
Осылайша біз ХVІІ ғасырдың 10-20 жылдары қалмақтар Тобыл 
бойына айтарлықтай орнығып қалғанын көреміз. Әйтсе де бұл жер-
гілікті халықтың ол жерді тастап кеткенін білдірмейді. Қалмақтар  
жергілікті халықты жойып жібермей, оның ішінде жоғарғы биле-
уші  топтарын  өздеріне  бағындырып  алды.  «Қалмақ  хандарының 
тарихы» атты, авторы жасырын еңбекте 1618 жылғы өзінің батыс 
жорығында  торғыт  тайшасы  Хо  Үрлік  «откочевал...  к  народом 
чуждого происхождения (племенам тюркским), которых он и завое-
вал» [42]. Қазақстанның солтүстігі мен Орал маңындағы қазақ пен 
башқұрттар  қалмақтар  үшін  «народами  чуждого  происхождения» 
болғаны мәлім.
Хо Үрлік билеген Батыс Қазақстанда да аталмыш жағдай қайта-
лана түседі: «покорил ембулуковских татар (улус Жембойлык авт.), 

– 129 –
кочевавших при реке Эмбе, перешедши через Урал подчинил своей 
власти  татарские  поколения  нагай,  хатай  хабчик  (кытай  кыпчак 
авт.), чжетисен (улус жетисан авт.)» [43]. Қалмақ ұлыстарында қа-
зақтың болғанын 1644 жылы Еділ арқылы көшіп-қону барысында 
ерекше ұлыс томутты (тамаут) құрған көп қазақтың болуы әрі ХVIII 
ғасырда олардың жартысы ата-бабасының діні исламды сақтап қал-
ды [44]. Бұл қазақ қалмақ тайшыларының боданы бола тұра бар-
лық әскери саяси іс-қимылдарға өз атынан емес «қалмақ» атынан 
қатысты. 1633 жылы Астрахань түбінде көшіп жүрген маңғыттарға 
жорық жасаған. Ол туралы былай дейді: -«колмацские люди Урлюк 
тайша, да Тайчин тайша, да Лоузан тайша да алтаулской Салтанай 
мурза з братьею» [45]. 
Ұзаққа  созылған  қазақ  пен  қалмақ  арасындағы  қантөгіс  бірде 
біріншісінің, бірде екіншісінің жеңісімен аяқталып отырды, сол се-
бептен Тобыл маңы қалмақтардың тылына айналады. 1616 жылы 
қалмақтар  қазақ  ханы  Есімді  талқандады,  және  өздерінің  билігін 
Ұлы жүзге орнатты. 1627-1628 жылдары Есім хан өзі  қалмақтар-
дың быт-шытын шығарды.  
Соның әсерінен қалмақтар жаппай орыс шекарасына қарай ығы-
са бастады да, соңынан Мәскеудің қол астындағы сібір татарлары 
мен  башқұрт жасақтарына шабуыл жасайды. Оған қоса бұл жеңіліс 
олардың  ішкі  жағдайларының  шиеленісуіне  әкелді.  Бұл  жайында 
былай  дейді:  «Талай,  Урлюк  и  иные  тайши  Чокуру  тайши  хотят 
убить, и Тайчин тайша, …боясь убийства, от Чокура тайши со все-
ми своими людьми отъехал…Чокур Тайша побежал за Ишим реку,  
хочет идти зимовать на Тобол» [46].
Мұндай  жағдайда  қалмақтарға  Қазақстанның  солтүстігіндегі 
өзінің  билігін  жеңілдетуге  тура  келді,  сондықтан  да  олар  Көшім 
әулеттерін қолдап, солар арқылы өздерінің Көшім ханның мұрасын 
иемденуге деген талаптарын білдіріп отырған. 
1629-1635  жылдар  аралығында  Сібірдегі  орыс  иелігіне  шабул 
жасаған қалмақ әскерінің басшысы болған Есімнің  ұлы  Абылай-
керей  1628  жылдан  кейін  Сібір  ханы  деген  лауазым  алады.  Оған 
қоса Абылайкерей мен оның жиені Дәулеткерейдің көші Солтүстік 
Қазақстан  даласында  қоныстанады.  Бұл  туралы  былай  дейді:  «за 
Ишимом  рекой,  по  сю  сторону  Итыковых  гор»  (Кіші  тау  –  авт.) 
[47]. 1634 жылы Абылайкерей мен Дәулеткерей қалмақ Талай тай-
шы  Колутон  жағасына  дейін  (қазіргі  Ақмола  облысынң,  Атбасар-
дан шығысқа қарай - автор) көшіп жүрген және «қазақ ордалары» 
басқаша айтқанда қазақтың шабулына ұшырап отырған.

– 130 –
1636 жылы Дәулеткерей Сібір хандығының номиналды басшы-
сы  және  Солтүстік  Қазақстандағы  қалмақтардың  сюзерені  болды. 
Оның биліктегі жағдайы екіұшты болды, өйткені қалмақ тайшыла-
рының ішіндегі ең құдіреттісі Хаара–Хулы Батур 1635 жылы ұлы 
қонтайшы  лауазымын  қабылдап,  шығыс  қалмақтарын  біріктіру-
ге  белсене  кірісті.  Шын  мәнісінде  жаңа  мемлекет  Жоңғар  немесе 
Ойрат  хандығы    пайда  болады.  Тіпті  Шыңғыс  ұрпағы  деген  атақ 
Батырға  керек  болмай  қалды.  Өйткені  ойраттар  қазақтың  қанды 
соғысынан босай алмады.
Дәулеткерей Қазақстанның солтүстігіндегі Батурға бағына қой-
маған  «кіші»  тайшының  көмегін  пайдаланды.  Оның  үстіне  қа-
зақ-жоңғар  соғысы  кезінде  1643  жылы  ықпалды  қалмақ  тайшы-
сы  Күнделен  Жоңғар  және  Еділ  қалмақтарының  дұшпаны  қазақ 
сұлтаны Жәңгірдің одағына одақтас болып кіргенді.[48]. Күнделен 
мен Талай тайшының балалары Тобыл мен Тоғызақта көшіп жүр-
ген Көшімнің ұрпақтарын қолдап жүрді. Дәулеткерейдің Батурдан 
Мәскеуге қарсы әскери көмек сұрауы сәтсіз болды. 
XVII ғасырдағы 40-шы жылдардың  ортасында Орал мен Тобыл-
дың жоғары жағын иеленген Ерден тайшы қонтайшы лауазымына 
ие болды. Ол орыс шекарасына бірнеше рет шабуыл жасаған Дәу-
леткерей мен оның жиендері Күшік пен Бұқаны қолдауын жалға-
стыра берді. Олардың соңғы жорығы қалмақ тайшысының Көшім 
әулетінің әскеріне қарсы күші жылдан жылға әлсіреп бара жатқан 
уақытта XVII ғасырдың 50-ші жылдарында болды. Бұқа мен Күй-
іктің  Бараба  татарларының  басым  бөлігін  тұтқынға  алған  1659 
жылғы жорығынан кейін оларға қонтайшының елшісі, келіп, Ба-
рабаны өз ұлысы деп санағандықтан тұтқындарын босатуын талап 
етті. 1661 жылдан кейін Көшім әулеті туралы мағлұматтар шежіре 
беттерінен көрінген жоқ және Сібір хандығы Азияның саяси карта-
сынан жоғалып кетті.
Күшік болса 1663-1667 жылғы башқұрт көтерілісіне «сібір» емес 
«баш-құрт»  ханы  ретінде  белсене  қатысқысы  келді.  1667  жылдан 
кейін Күшік қарақалпақты бөліп әкеттіде, кейін қарақалпақ ханы 
ретінде таныла бастады [49].
Сібірдегі шайбан ұрпақтары туралы естеліктер тек қана ашамай-
лы – керей қазақ бірлестігінің сибан руы атында ғана қалды. Кере-
йдің бір бөлігінің өздерінің көшіп-қонып жүрген Ертістен Тобылға 
дейінгі  жерінде  қалуы  мүмкін,  ал  оның  басым  бөлігі  оңтүстікке 
қарай Орскіден Орталық Қазақстанға дейін көшіп жүрген.

– 131 –

жүктеу/скачать 3,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: