З. Е. Колумбаева
жүктеу/скачать 1,01 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 4.1 Тҥрік қағанаттарының саяси -экономикалық дамуы, әлеуметтік қҧрылымы
| 4-ші тақырып.
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНДАҒЫ ТҤРІК ДӘУІРІ Дәуірдің ерекшеліктері: - 6 ғасырда тҥрік ҿркениетінің дамуындағы жаңа кезеңнің басталуы; - Қазақстан территориясында жергілікті екі мҽдениет отырықшы жҽне кҿшпелілікке негізделген біртҧтас шаруашылық жҥйесінің қалыптасуы; - Алтайдан Донға дейін созылған кеңістікте дала мҽдениетінің қалыптасуы; - Тҥрік дҽуірі -бірҽлеуметтік қҧрылымға, рулық негізге қҧрылған мемлекеттердің ҿмір сҥруі. 4.1 Тҥрік қағанаттарының саяси -экономикалық дамуы, әлеуметтік қҧрылымы Түрік қағанаты (552-603жж.) Халықтардың Ҧлы қоныс аударуы Орта Азияға, Қазақстанға, Шығыс Еуропа Халыққа саяси ҿзгеріс ҽкеледі (II – Vғғ.) дҽуірі. Генеалогиялық жағынан ғҧн қауымдастығына енген рулардан сақталған, VIғ. ортасына дейін мемлекет қҧрамында болған тҥрік тілдес кҿшпелілер тайпалар саяси аренада 542ж. Тҥрік қағанаты империясын қҧрады. Ҿздерін ерекше жаралған деп сезінген тҥріктер Кҥлтегін жазуында: "Жоғарыда–Кӛк аспан, ал тӛменде қара жер жаратылғанда, ол екеуінің ортасында адам баласы ӛмірге келді. Адам баласының үстінен патшалық қылып, менің аталарым–Бумын қаған, Естемиш қаған отырды. Олар мемлектті сақтап түркі елінің заңдарын бекітті"- деп басталады немесе араб тарихшысы Әл- Жағиз: «Түркілер–аз қозғалып, бір орында отыра беруді жек кӛретін халық. Олардың ойында жаугершілік, олжа іздеу, ӛзге елдерді бағындыру»-деп кӛркемдейді. Vғ. тҥркі тілдес халықтардың территориясы– Солтҥстік Монғолиядан Шығыс Европаға дейін, Оңтҥстік Амударияның оң жағалауын дейін алып жатқан. - 542ж. қытай шежіресінде "тҥрік" атауы аталады. 546ж. Алтайда соғысқа 50 мың ҥйлі теле тайпасы жеңіліп, тҥріктерге қосылуы, тҥріктерді кҥшейтеді. - 552ж. Тҥрік қолбасшысы Бумын жеңеді, ҿздерін бҧрын билеген жужан аварларға қарсы кҥрес шығады, тҥрік қағанаты қҧрылады. Негізін салушы Бумын. 553ж. Бумын - қаған қаза табады. Мҧрагері–Мҧқан қаған (553-572) Мҧқан қаған кезінде VIғ. Тҥрік қағанаты Маньчжуриядағы қидандарға, солтҥстіктегі Енисей Қырғыздарына Шығыс Солтҥстік Қытайға қарсы шығып, жеңіске жетеді. Осыдан мықты мемлекетке айналды. Тҥріктер Орта Азияға аттанар жолда (Солтҥстік Ҥндістан мен Шығыс Тҥркістанға дейінгі территориядағы) эфталиттер қарсылығына кездеседі. 561-563жж. Тҥрік-Иран келісімі эфталиттерге қарсы). 587ж. Тҥріктер эфталиттерді жеңеді (Бҧхарда). Жібек жолы тҥріктер қолында қалады. Иран, Парсы кедергі болады. Батысында Византия – Тҥрік ҽскери одағы пайда болады. 603ж. Тҥрік қағанаты ҽлсірейді (ішкі тартыс). Батыс Тҥрік бҿлініп шығады. Территориясы Шығыс Тҥркістан, Ҽмудария, Еділ, Солтҥстік Кавказ. Батыс Түрік қағанаты (603-704жж.) 16 Этникалық құрамы: он тайпа (он оқ будун), Шығысында–5 тайпалы дулу, батысында– 5 тайпалы нушабилер тҧрған. Астанасы Суяб (Тоқмақ қаласы Қырғызстан Шу ҿзенінің бойы). Жазғы ордасы- Испиджаб қаласы (Сайрам). Лауазымдары- қаған, жабғу, шад, елтебер қаған ҽулетіне ғана тҽн болды. Сот қызметін атқарушы –тарқан, халқы қара бодан (еркін малшы). Батыс Тҥріктің ең мықты қағандары- Жҽғҧй (610-618), Тоқ жабғу (618- 630) Батыс Тҥрік Тоқарысқа, Ауғаныстанға қарсы шығады. Мақсаты-қҧл иелену. Салық жинаушы–тудун (қағанның орынбасарлары) - 640-657жж. ішкі тартыстар кҥшейіуінен қағанат ҽлсіреді. - Тан империясы Жетісуды тартып алады. - 8ғ. басында тҥркештер саяси жетекші болады. Түркеш қағанаты (704-756 жж.) Ҥш- Елік қаған (699-706жж.) Жетісуда билік қҧрды. Тҥркеш қағанаты Тҽшкент, Тҧрпан, Бесбалықта билігін жҥргізді. Бас астанасы Суяб, Шу ҿзені бойы, екінші астанасы Кҥңгіт, Іле ҿзенінің жағалауында. Елді ҽр бҿлікте 7 мың ҽскері бар, 20- еншілікке бҿледі. Осы кезеңде арабтардың 705ж. Бҧхарға жорығы осы одақтың араласуынан сҽтсіз аяқталады. 706-711жж. Сақал қаған (Ҥш Елік қағанның баласы) мҧрагері болады. - Ішкі саясатында таққа талас. - Сыртқы саясатында Тан империясы мен араб соққылары. - 711ж. Болучи шайқасы (Жоңғария) Тҥркеш пен Шығыс тҥркеш қапағаны арасында қақтығыс. Шығыс қағанаты жеңеді. Сҧлу қаған (715-738жж.) тҧсында Тҥркеш қағанаты кҥшейеді. Билік қара тҥркештер қолына кҿшеді. Ордасы - Тараз. Арабтар ( батыста ) - Сҧлу қаған -- Тан империясы (шығыста). - 723ж. Тҥркештер (жеңеді) - Араб (жеңіліп, Сҧлуға Ҽбу Мҧзахим- Сҥзеген деген лақап ат береді). - 736ж. Араб (жеңеді) - Тҥркеш (жеңіліп, Сҧлу қаған ҿз қолбасшысы Баға- Тархан қолынан ҿледі). - 746ж. Қарлҧқ (жеңеді)- Тҥркеш. Қытай (жеңеді) - Тҥркеш. Тҥріктердің екі жағынан шапқыншылық - 751ж. Тараз (Атлах қаласы). Араб жеңеді. Қытай (жеңіледі) – Тҥркеш Талас шайқасы (Зияд ибн Салих) (Уао Сяньчжи). - 756ж. Тҥркеш қҧлады, қарлҧқ кҥшейеді. Қарлұқ мемлекеті (756-940жж.) Олардың V ғасырдағы территориясы: Алтай–Балхаш (кҿшпелі). Негізгі территориясы бҧрынғы Батыс Тҥрік қағанатының жері. Шығыста - Жоңғар Алатауы, Батыста – Сырдария, Солтҥтікте - Балқаш кҿлі Оңтҥстікте - Ыстықкҿл. Қҧрамы –болат, шігіл, ташлық. Тайпа кҿсемінің титулы - елтебер, жабғҧ. VIIIғ. 776 жылы тҥркеш қҧрамына – қарлҧқ, оғыз, ҧйғыр, қимақ тайпалары қосылып қарлҧқтар Жетісуда Қарлҧқ қағанатын қҧрды. Астанасы- Суяб. 17 Қарлҧқтар Қашқарияны (766-775жж.) басып алады, Ферғанаға (VIIIғ. аяғы) ықпалын жҥргізеді. Қағанат кҿсемі - жабғу, ал 840 жылдан кейін қаған. Қҧрамы 9 тайпа – тухси, шығыл, азкіші, тҥркеш, халас, жарҧқ, барысхан, иран тілді соғдылар болды. VIII- Ⅹ ғғ. Мемлекетте тҥркілену процесі жҥрді (отырықшы- егінші) 840 жылы орталық Азияда енисей қырғыздары, ҧйғыр қағанатын жояды. Осы кезде қарлҧқ жабғуы Испиджаб билеушісі білге қҧл қадыр хан ҿзін қаған деп жариялады. IX ғ. аяғы Араб қарсы шығады. Испиджабты жеңеді. Ислам діні кірді. Нҽтижесі Бағдаттағы араб халифатына сырттай бағынышты болды. Баласағҧн талқандалғаннан кейін, 940 жылы қарлҧқ мемлекеті талқандалды. Қарлұқтардың ыдырау себебі: 1. Оғыздарға күрес кезінде Чигил (Ыстықкӛл), Іле алқабында яғма тайпалары ыдырайды. 2. Қашқар жағынан келген қатер. Яғни билікке талас. жүктеу/скачать 1,01 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|