Зат есім (Имя существительное)


Етістік — заттың іс-әрекетін қимыл білдіріп Не істеді? Не істеп жатыр? Не істейді? сұрақтарына жауап береді. Глагол



жүктеу/скачать 80,04 Kb.
бет8/12
Дата25.11.2023
өлшемі80,04 Kb.
#127102
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12
Етістік — заттың іс-әрекетін қимыл білдіріп Не істеді? Не істеп жатыр? Не істейді? сұрақтарына жауап береді.
Глагол — часть речи, которая обозначает действие и отвечает на вопросы что делать? что сделать?
Етістік түрлері (Виды глаголов)
құрамына қарай:

  • Дара (Простой – один корень)

Мысалы: сөйле, жаз, әкел.

  • Күрделі (Сложный – несколько корней)

Мысалы: бара жатыр, сатып алды.


тұлғасына қарай:

  • Негізгі (Непроизводный – нет суффикса)

Мысалы: кел, бар, айт.

  • Туынды (Производный – есть суффикс)

Мысалы: амандас, ойнайды.


мағынасына қарай:

  • Болымды (Утвердительный)

Мысалы: бар, кел, жаз.

  • Болымсыз (Отрицательный)

Мысалы: оқымайды, айтпайды.

  • Салт (Непереходный)

Мысалы: тұрады, ойлайды.

  • Өздік (Переходный)

Мысалы: оқыды, көремін.
Обратите внимание на сокращения ниже, означающие виды окончаний.
Ж.Ж. – Жіктік жалғау (Личные окончания)
Т.Ж. – Тәуелдік жалғау (Притяжательные окончания)

Етістік шақтары (Времена глаголов)

  1. Осы шақ (Настоящее время)

    • нақ (Түбір + а, е, й, ып, іп, п + жатыр/отыр/жүр/тұр) + Ж.Ж.

Мысалы: оқып жатырмын, бара жатыр.

    • ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.

Мысалы: отырамын.


  1. Келер шақ (Будущее время)

    • болжалды (Түбір + ар, ер, р) + Ж.Ж.

Мысалы: барармын.

    • мақсатты (Түбір + мақ/мек, бақ/бек, пақ/пек + шы/ші) + Ж.Ж.

Мысалы: көрмекшімін.

    • ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.

Мысалы: орындаймыз.


  1. Өткен шақ (Прошедшее время)

    • жедел (Түбір + ды/ді, ты/ті) + Ж.Ж.

Мысалы: жақсы көрдім.

    • бұрынғы (Түбір + ған/ген, қан/кен, ып, іп, п) + Ж.Ж.

Мысалы: барған.

    • ауыспалы (Түбір + атын, етін, йтын, йтін) + Ж.Ж.

Мысалы: келетін.
Етістік райлары (Наклонения глаголов)

  1. Ашық (Простое)

Мысалы: барады.

  1. Бұйрық (Повелительное)

    I жақ:

    Мен Түбір + айын, ейін

    Біз Түбір + айық, ейік

    II жақ:

    Сен Түбір

    Сендер Түбір + ыңдар, іңдер

    Сіз Түбір + ыңыз, іңіз

    Сіздер Түбір + ыңыздар, іңіздер

    III жақ:

    Ол Түбір + сын, сін

    Олар Түбір + сын, сін

  2. Пример разбора:

    I жақ:

    Мен барайын

    Біз барайық

    II жақ:

    Сен бар

    Сендер барыңдар

    Сіз барыңыз

    Сіздер барыңыздар

    III жақ:

    Ол барсын

    Олар барсын

  3. Шартты (Условное)

(Түбір + са/се + Ж.Ж.)
Пример разбора:

I жақ:

Мен барсам

Біз барсақ

II жақ:

Сен барсаң

Сендер барсаңдар

Сіз барсаңыз

Сіздер барсаңыздар

III жақ:

Ол барса

Олар барса

  1. Қалау (Желательное)

(Түбір + ғы/гі, қы/кі + Т.Ж.)
Пример разбора:

I жақ:

Менің барғым келеді

Біздің барғымыз келеді

II жақ:

Сенің барғың келеді

Сендердің барғыларың келеді

Сіздің барғыңыз келеді

Сіздердің барғыларыңыз келеді

III жақ:

Оның барғысы келеді

Олардың барғылары келеді

Тұйық етістік (Начальная форма глагола)
Түбір + у (жұрнақ).
Мысалы: бару, жазу, айту.


Сын есім — заттың сыны сапасын, түсін білдіріп Қандай? Қай? сұрақтарына жауап береді.
Имя прилагательное — часть речи, которая обозначает признак предмета и отвечает на вопросы Какой? Чей?
Сын есім түрлері (Виды прилагательных)
құрамына қарай:

  • Дара (Простое – один корень)

Мысалы: әдемі, қызыл, ыңғайлы.

  • Күрделі (Сложное – несколько корней)

Мысалы: қып-қызыл, жап-жасыл, өте көрікті.


тұлғасына қарай:

  • Негізгі (Непроизводное – нет суффикса)

Мысалы: алтын, ауыр, кең.

  • Туынды (Производное – есть суффикс)

Мысалы: ақылды, пайдалы.


мағынасына қарай:

  • Сапалық (Качественное)

Мысалы: ыстық, қоныр.

  • Қатыстық (Относительное)

Мысалы: таулы, өткір.
Сын есім шырайлары (Степени сравнения прилагательных)

  1. Жай (Простая)

Мысалы: ауыр, жеңіл.

  1. Салыстырмалы (Сравнительная)

Мысалы: әдемілеу, үлкенірек.

  1. Күшейтпелі (Усилительная)

Мысалы: жап-жасыл, қап-қара.

  1. Асырмалы (Превосходная)

Мысалы: ең жақсы, өте үлкен.

Сан есім (Имя числительное)


Сан есім — заттың санын ретін білдіріп Неше? Қанша? сұрақтарына жауап береді.
Имя числительное — самостоятельная часть речи, обозначающая число, количество и порядок предметов. Отвечает на вопросы: сколько? который?
Сан есім түрлері (Виды числительного)
құрамына қарай:

  • Дара (Простое – один корень)

Мысалы: бір, екі, жүз.

  • Күрделі (Сложное – несколько корней)

Мысалы: бес мың, он төрт.


тұлғасына қарай:

  • Негізгі (Непроизводное – нет суффикса)

Мысалы: бір, екі, елу.

  • Туынды (Производное – есть суффикс)

Мысалы: бірінші, біреу, ондай.


мағынасына қарай:

  • Есептік (Количественное)

Мысалы: бір, жүз, жиырма мың.

  • Реттік (Порядковое)

Мысалы: бірінші, екінші, бесінші.

  • Жинақтық (Собирательное)

Мысалы: біреу, екеу, …, жетеу.

  • Топтау (Группирующее)

Мысалы: бірден, екіден, он бестен.

  • Болжалдық (Приблизительное)

Мысалы: бірер, ондаған, үш-төрттей.

  • Бөлшектік (Дробное)

Мысалы: екіден бір, үш бүтін жүзден он төрт.
Үстеу (Наречие)


Үстеу — қимылдың түрлі белгісін (мезгелін, мекенін, себебін, мақсатын, мөлшерін, амалын) білдіретін сөз табы.
Наречие — самостоятельная часть речи, которая обозначает признаки действий, признаки признаков.
Үстеу түрлері (Виды наречий)
құрамына қарай:

  • Дара (Простое – один корень)

Мысалы: ертең.

  • Күрделі (Сложное – несколько корней)

Мысалы: бүгін, биыл, таңертең.


тұлғасына қарай:

  • Негізгі (Непроизводное – нет суффикса)

Мысалы: ерте.

  • Туынды (Производное – есть суффикс)

Мысалы: қыстай, осыншама, жемейінше.


мағынасына қарай:

  • Мекен (Место)

Қайда?

  • Мезгіл (Время)

Қашан?

  • Себеп-салдар (Причинно-следствие)

Неге? Не себепті? Неліктен?

  • Қимыл-сын (Действие)

Қалай? Қалайша?

  • Мөлшер (Размер)

Қанша?

  • Күшейткіш (Усиление)

Қалай? Қандай?

  • Мақсат (Цель)

Қалай? Қандай мақсатпен?
Шылау сөздер (Служебные слова)


Шылау сөздер лексикалық мағынасы жоқ, бірақ басқа сөз таптарымен тіркесіп, сол сөз таптардың мағыналарын толықтырады және айқындайды. Сөздерді, сөз тіркестерін және сөйлемдерді байланыстыратын сөз табы. Шылаулар сөйлем мүшесі бола алмайды.
Служебные слова не имеют самостоятельного лексического значения, но сочетаясь с частями речи, дополняют и уточняют их значение, обеспечивают связь слов, словосочетаний и предложений друг с другом. Служебные слова не могут быть самостоятельным членом предложения.
Оның түрлері (Виды служебных слов)
Атқару қызметіне байланысты шылаулар 3 топқа бөлінеді:
В зависимости от функции служебные слова делятся на 3 группы:

  1. Септеуліктер (Послеслоги, являются аналогами предлогов)

  2. Жалғаулықтар (Союзы)

  3. Демеуліктер (Частицы)

Септеуліктер (Послеслоги)
Септеуліктер деп объекті мен объектінің не предикаттың арасындағы түрлі грамматикалық қатынастарды білдіру үшін қолданылып, белгілі бір септік жалғауын меңгеріп тұратын көмекші сөздерді айтамыз.
Септеуліктер өздері тіркесетін есімдерге, субстантивтенген өзге де атаушы сөздерге себептік, бағыттық, мақсаттық, көмектік, мезгілдік, қайталау, талғау, үдету, ұқсату сияқты әр қилы грамматикалық мағыналарды жамап тыңғылықтандырып отырады.
Послелоги выражают отношение между предметами и управляют каким-либо падежом именных частей речи. Послелог всегда стоит после управляемого слова и этим отличается от предлогов, которые всегда предшествует словам.
Послелоги сочетаются с существительными, местоимением, причастием и инфинитивом по определенным падежам. Послелоги самостоятельного лексического значения не имеют. Дополнительно усиливают семантико-лексические значения.
Послелоги по своему значению, в основном, соответствуют русским предлогам и многие из них требуют определенных падежей. Они обычно стоят после знаменительных слов, к которым относятся.
Септіктер мен септеуліктер (Падежи и послеслоги)

Атау септікті меңгеретін септеуліктер

  • Үшін

  • Сайын

  • Сияқты

  • Туралы

  • Арқылы

  • Бойы, бойымен

  • Шамалы, шақты, қаралы

  • Ғұрлы (ғұрлым)

Барыс септікті меңгеретін септеуліктер

  • Дейін (шейін)

  • Қарай, таман

  • Салым, тарта, жуық, таяу

Шығыс септікті меңгеретін септеуліктер

  • Гөрі


жүктеу/скачать 80,04 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12



©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет
Lessons
Curriculum vitae
Documents