Ўзбекистон республикаси
Нисбат шаклининг сўзнинг лексик-синтактик валентлигига
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
| Нисбат шаклининг сўзнинг лексик-синтактик валентлигига
таъсири. Феъл нисбати ўзбек тилшунослигида анча муфассал тавсифланган. Фанимизда феъл нисбатига бағишлаб ёзилган С.Иванов, С.Маматқулов, Ҳ.Неъматов, Ф.Саидов, С.Султонсаидова, У.Турсунов, С.Фердаус, Э.Фозилов, А.Ғуломов, А.Ҳожиев ва бошқаларнинг тадқиқотида нисбат шакли кенг ўрганилган 1 . Умумтуркийшунослик адабиётида феъл нисбати масаласи Н.А.Баскаковнинг қорақалпоқ тилига бағишланган тадқиқотида, Э.Севортяннинг феъл сўз ясалишига бағишланган монографиясида, А.Щербакнинг туркий тилнинг қиёсий- тарихий грамматикасига бағишланган қатор ишида таҳлил қилинган 2 . Феъл нисбати деганда нима тушунилади? Формал (шаклий) йўналишда феъл ўзагидан кейин, ясама феълда эса феъл ясовчи қўшимчадан кейин ўзак-негизга қўшилиб келадиган -т, -из, -ир, -ар, -сат, -дир(-тир), -л(-ил), - ш(-иш) каби қўшимча нисбат шаклини ясовчи ва шундай қўшимчали ҳосила феъл нисбати деб айтилади. Нисбат шаклини бирикувчанлик нуқтаи назардан ўрганар эканмиз, унинг асос шаклнинг валентлик имкониятини тубдан ўзгартириб юбориш хусусиятига эга эканлиги билан ажралиб туришини аниқладик. Нисбат шакли гап таркибини турли актант билан тўлдиради ва бу кенгайтирилган 1 Иванов С. Родословное древотюрок Абулгази-хана –М., 1969; Нигматов Х.Г. Функциональная морфология тюркоязычных памятников XI–XII вв. –Т.: Фан, 1989; Султонсаидова С. Ўзбек тилидаги грамматик категориянинг ўзаро муносабати: филол.фан.докт.дисс. –Т., 1994; Фозилов Э. Феъл даража ясовчи аффиксларининг тарихи // Ўзбек тили ва адабиёти, 1960. -№ 3; Нигматов Х.Г., Цалкаламанидзе А.А. Семантико-синтаксические группы глаголов и значение залоговых аффиксов в узбекском языке// Советская тюркология. –Баку. 1979. -№3; Ғуломов А. Феъл. –Т., 1954; Ҳожиев А. Феъл –Т., 1973; Аъламова М. Ўзбек тилидаги феълда нисбат категорияси. –Т.: Фан, 1992. 2 Баскаков Н.А.Залоги в каракалпакском языке. –Т., 1941; Севортян Э.В. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском языке. –М., 1982. –420 с.; Щербак А.М. Грамматика старо- узбекского языка. –М.: Л. 1962. 141 бўлак ҳар бир нисбат шаклида турли мақомда туради. Бошқача қилиб айтсак, нисбат шакли гап таркибида «актант ўйини» қилиб, ҳар бир актант мавқеини гап қурилишида «дирижёр » дай бошқариб туради. Шунинг учун азал-азалдан нисбат ва гап қурилиши, гап таркибида эга ва тўлдирувчининг ҳаракатга муносабати узвий боғлиқликда ўрганилган ва нисбатнинг классик таърифи «феъл ифодалаган ҳаракатнинг ҳаракат объекти ва субъектига муносабати» 1 ёки бошқача қилиб, «субъект ва объектнинг ҳаракатга муносабати» сифатида бериб келинган. Ҳақиқатдан ҳам, нисбат парадигмасида, чунончи, 1. Лола кўйлагини ювди. 2. Лола ювинди. 3. Лоланинг кўйлаги ювилди. 4. Лола кўйлагини ювдирди. 5.Лола кўйлагини ювишди гапида ҳаракатнинг субъекти (бажарувчиси) ва объекти ҳаракатга ҳар хил муносабатда туради. Гапнинг маъноси ҳам, гап эгаси ва тўлдирувчининг ҳаракатга иштирок тарзи ҳам нисбат шакли билан белгиланади. Маълумки, нисбат шаклининг гапда эга ва тўлдирувчининг мавқеини ўзгартириши араб тилшунослигида феъл нави (тури) 1 бобида, Европа тилшунослигида ҳам, қадимги ва замонавий нисбат назарияини 1960–70 йилларда умумлаштириш устида СССР Фан академияси Тилшунослик институти доирасида махсус иш олиб борган профессор А.А.Холодович гуруҳида ҳам 2 гап қурилиши билан боғлиқ равишда, бизнинг нуқтаи назардан феъл валентлиги билан алоқадорликда тавсифланган. Туркийшуносликда феъл нисбатининг гап қурилишига таъсири нуқтаи назаридан туркий феълнинг семантик актанти – а) субъекти/фоили/бажарувчиси; 1 Айюб Ғуломовнинг илмий мероси (2-китоб). Р.Сайфуллаева муҳаррирлигида. –Т., 2007, 68- б.; Ғуломов А. Феъл. –Т., 1964. 63- б. 1 Араб тилида феъл навлари (нисбатлари) 15 та бўлиб, улардан тўққизтаси кенг истеъмолда. 2 Бу гуруҳ вакилларининг жуда кўп илмий мақолалар сифатида эълон қилинган ишлари иккита умумлаштирувчи ишда бирлаштирилган. Қаранг: Типология каузативных конструкций. Морфологический каузатив. –Л., 1969; Холодович А.А. Залог. В кн. Категория залога. Очерки по общему и арабскому синтаксису. –М.: Наука, 1973. – 168 б. 142 б) ҳаракат натижаси йўналтирилган шахс, нарса ташаббускори/ каузатори/ ҳаракатга қўзғатувчи; в) ҳамроҳ субъект/ҳаракатнинг асосий бажарувчи билан бирга тенг ҳуқуқли ёки тенг ҳуқуқли бўлмаган бошқа бир иштирокчиси; г) объекти/ҳаракат бевосита йўналтирилган манба/адресат – кабининг гап қурилишидаги мавқеи талқини С.Н.Иванов, В.Г.Гузев, Д.М.Насилов, Ҳ.Ғ.Неъматов, А.А.Цалкаманидзе, С.Х.Султонсаидова, Ш.Раҳматуллаев, Т.Иноятов, С.Маматқулов томонидан илгари сурилган ва бугун анча содда шаклда мактаб дарслиги ва дастурида ҳам жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|