Ўзбекистон республикаси
Қаратқич шакли бирикма таркибида тобе бўлак мавқеида келади. 2. Тушум келишиги
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
- Бұл бет үшін навигация:
- 3. Жўналиш келишиги
|
Қаратқич шакли бирикма таркибида тобе бўлак мавқеида келади. 2. Тушум келишиги воситасиз тўлдирувчи мавқеида келган асос лексеманинг ўтимли феъл билан бирикишини талаб қилади. Тўғрироғи, фақат ўтимли феългина тушум келишиги шаклининг облигатор кенгайтирувчиси даражасига кўтарилади. Тушум келишиги шакли асос лексема семантик синтактик валентлигини ўтимли феъл билан кенгайтиради. Келишик шаклининг умумкатегориал маъноси «олдинги тобе сўзни кейинги ҳоким сўзга боғлаш» экан, табиийки, бу умумий грамматик маънодан икки сўзнинг алоқа-муносабати, сўз бирикмаси ҳосил қилиши англашилади ва сўз бирикмасида бу синтактик алоқа икки томонлама бўлади. Грамматик валентлик ўзгача кўринишга эга бўлади, яъни бирикманинг бир таркибий қисми иккинчи қисмдан маълум бир шаклда келишни талаб қилса, иккинчи қисм биринчи қисм шакли билан бирикиш қобилиятига эга бўлади. Зарурий ва имконий валентлик уйғунлашади. Худди шундай уйғунлашиш грамматик соф келишик бўлган тушум, қаратқич келишиги бирикувида кузатилди. Макон келишиги номини олган чиқиш, жўналиш бирикувида ҳам шундай уйғунлашишни кўрамиз. 3. Жўналиш келишиги шаклини олган, воситали тўлдирувчи ёки ҳол вазифасида келган асос лексема ўзидан кейин ўтимли/ўтимсиз феъл билан бирикиш ҳосил қилади. Ва, аксинча, ўтимли/ўтимсиз феълнинг жўналиш келишигидаги сўзни бошқариш хусусияти унинг лисоний табиатида мавжуд: пастга қарамоқ, укасига айтмоқ, ўқишга бормоқ каби. Мисолдан кўриниб турганидек, жўналиш келишиги шакли ўзи қўшилган асос лексема (исм/феъл)ни ҳар хил замон/макон, сабаб/мақсад маъноси билан воситали тўлдирувчи/ҳол сифатида феъл/исм билан тобе алоқага киритади. Чунончи, мактабга бормоқ, вараққа кўчирмоқ, ўқишга келмоқ, укасига айтмоқ каби бирикувда «бормоқ», «кўчирмоқ», «келмоқ», «айтмоқ» 1 Назарова С.А. Бирикмаларда сўзларнинг эркин боғланиш омиллари: филол.фан.номз.дисс.автореф. –Т., 1997. 148 феъли [ -га ] қўшимчаси билан ифодаланган воситали тўлдирувчи//ҳол билан бирикиш имкониятли валентлигига эга бўлса, жўналиш келишиги шаклини олган мактабга, вараққа, ўқишга, укасига каби сўзшакл феъл бошқарувчи билан бошқарилишни талаб қилади ва мазкур бирикувда ўтимли/ўтимсиз феъл [ -га ] шаклига зарурий валентлик даражасида туради. Шунингдек, жўналиш келишиги шакли сўзга шу келишик шаклининг зарурий валентлиги бўлган кўра, биноан, қарши, қадар, нисбатан … каби кўмакчи билан бирикиш имкониятини ҳам беради. жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|