Ўзбекистон республикаси

155 
шаклнинг нутққа киритилишига асос бўлади. Масалан, (
ёз
) кўмакчи 
феъли, асосан, бажарилиши лозим бўлган, лекин тўла бажарилмаган иш-
ҳаракатни ифодаловчи феълга қўшимча маъно беради. Бу маъно, ўз-
ўзидан, бўлишли-бўлишсизлик маъноси билан мувофиқ келмайди. Бу эса 
йиқилаёзди, тугатаёзди 
каби сўзшаклининг бўлишсиз шаклда 
бўлолмаслиги сабабини ойдинлаштиради. 
«Ҳаракат тарзи шакли» атамаси илк бор умумтаълим мактабининг 6- 
синфи учун «Она тили» синов дарслигида қўлланган
1
ва у «ҳаракатнинг 
давомийлиги ёки қисқалиги, мунтазам ёки узлуксиз эканлиги, 
кутилмаганлиги, фоилнинг ҳаракатни бажара олмаслиги каби ўнлаб маъно 
нозиклигини ифодалайди»
2
дейилиб, тарз ҳосил қилувчи 12 та феълдан 
иборат парадигмаси берилган. Умуман олганда, ҳаракат тарзи атамаси 
остида ўрганилаётган ҳодиса тилшуносликда янги қўйилган муаммо эмас. 
Зеро, бу ҳодиса ва унинг рус тилидаги вид категорияси масаласига 
бағишлаб бир нечта илмий анжуман ўтказилган. Унинг моҳиятига доир 
айрим иш амалга оширилган.
3
Бироқ, ўзбек тилшунослигида унга, 
айниқса, кам эътибор берилади. Бугунги кунда кўмакчи феълнинг луғавий 
шакл сифатида тутган ўрни ва лисоний моҳияти масаласи кун тартибида 
турган муаммодан ҳисобланади.
Ҳаракат тарзи шакли сираси, мавжуд манбага кўра, 27 феълдан иборат 
бўлиб, унинг етакчи феълга қўшилиши -а(й) ва -(и)б равишдош шакли 
асосида юз беради. Демак, аналитик-синтетик шакл сифатидаги бу 
лисоний моҳият табиатан мураккаб бўлиб, мазкур феълнинг мустақил 
ҳолда ҳам қўллана олиши, умуман, ўзбек тили соф кўмакчи феъл 
вазифасида келувчи сўзга эга эмаслиги унинг табиатини янада 
мураккаблаштиради. Зеро, тадқиқотчининг бу шаклда турли-туман, баъзан 
бир-бирига зид маънони қайд қилиши мураккаблик сабабини мазкур 
феълнинг ўзидангина эмас, балки етакчи феъл, равишдош шакли ва 
кўмакчи 
феълнинг 
мустақил 
қўлланишдаги 
луғавий 
маъноси 
тажаллисининг 
қоришган 
ҳолда 
намоён 
бўлишидан 
қидирмоқ 
1
Неъматов Ҳ., Ғуломов А., Қодиров М., Абдураимова М. Она тили. 6- синф учун дарслик. –Т.: 
Ўқитувчи, 2000, 52- б.
 
2
Неъматов Ҳ., Ғуломов А., Қодиров М., Абдураимова М. Она тили. 6-синф учун дарслик. –Т.: 
Ўқитувчи, 2000, 52- б.
3
Ҳожиев А. Ўзбек тилида кўмакчи феъл. –Т.: Фан, 1966.

156 
лозимлигини зарур қилиб қўяди. Масалан, А.Ҳожиев (тур) кўмакчи 
феълининг маъно хусусияти ҳақида гапирар экан, шундай ёзади: «Етакчи 
феълдаги ҳаракатнинг маълум белгили вақт ичида, бирор ҳаракат ёки 
ҳодиса амалга ошгунча бажаралиш маъносини, «вақтинча» деган маънони 
билдиради. Бундай ҳолда контекстда етакчи феълдаги ҳаракатнинг 
бажарилиш муддатини (қай вақтгача давом этишини) кўрсатувчи сўз ёки 
сўз бирикмаси қатнашиши ҳам мумкин. 
То шаҳардан муаллим келгунча, 
бўлис ўзлари ўқитиб турадилар.
1
 
Мисол сифатида келтирилган гапнинг 
биринчи қисми олиб ташланса, иккинчи қисмидан «вақтинча» маъноси 
англашилмаслиги мумкин: 
Бўлис ўзлари ўқитиб турадилар.
Энди гапдан 
«давомлилик» англашилади-ю, унинг «вақтинчалик» маъно оттенкаси 
йўқолади. Бунда синтактик ҳодиса тажаллиси кўмакчи феъл маъносини 
мураккаблаштирганлиги аён бўлади. Буни муаллифнинг ўзи ҳам эътироф 
этади: «
тур
кўмакчи феъли айрим феълга бирикканда, етакчи феълдаги 
ҳаракатнинг худди нутқ моментида бўлаётганлиги ёки такрорланиб давом 
этаётганлиги маъноси фақат контекстда реаллашади».
2
Олдинги фаслда 
таъкидланганидек, матнда, боғлиқ қуршовдагина реаллашадиган маъно 
билан бирликнинг моҳияти ҳақида сўз юритиш маъқул эмас. А.Ҳожиев 
буни қуйидагича тушунтиради: «
кет
кўмакчи феъли айрим феъл билан 
бирикканда, етакчи феълдаги ҳаракатнинг бошланиши ва давом этиши 
маъносини билдиради(
дўппослаб кетди, гапга тушиб кетди, мақтаб 
кетди
). Бундай ҳолда ҳам маъно, кўпинча, кучли оттенка билан 
ифодаланади».
3
Эътибор берилса, ҳаракатнинг давомлилиги 
дўппосламоқ, 
гапга тушмоқ, мақтамоқ
бирлигининг табиатига хос бўлиб, бу ўринда 
фақат «кучли оттенка» (кет) феълнинг ҳиссаси. Шунингдек, муаллиф «
кет
кўмакчи феъли равишдошнинг 
-а, -й
аффикси билан ясалган турига 
бирикканда, етакчи феълдаги ҳаракатнинг бошланиш ва шу хилда давом 
этиши маъносини билдиради: 
Токчадан бир тахта қоғоз олиб, ўқий кетди,
деб таъкидлайди. Бунда ҳам «давомлилик» маъноси равишдош шаклига 
хос бўлиб, (кет) кўмакчи феъли «кучли оттенка» маъносини сақлаб қолади. 
1
Ҳожиев А. Ўзбек тилида кўмакчи феъл. –Т.: Фан, 1966, 51- б.
2
Ҳожиев А. Ўзбек тилида кўмакчи феъл. –Т.: Фан, 1966, 51- б. 
3
Ҳожиев А. Ўзбек тилида кўмакчи феъл. –Т.: Фан, 1966, 146- б. 

157 
Ҳаракат тарзи шакли сифатида кўмакчи феълнинг ўзинигина 
тушуниш ярамайди. Буни Ҳ.Неъматов ва унинг ҳамфикри ҳам алоҳида 
таъкидлайди.
1
Зеро, бу феъл ўз маъносини равишдош шакли билан 
биргаликдагина воқелантиради. Чунки, масалан, 
ўқий олмоқ
сўз шаклида 
«қодирлик», «қобилият» маъноси юзага чиққан бўлса, 
ўқиб олмоқ
сўз 
шаклида «адресат» ёки «субьектнинг ўзига йўналиш» маъноси воқеланади 
ва равишдош шакли алмашиши билан юзага чиқаётган маънода ҳам 
кескин ўзгариш содир бўлади. Бу ва бош қа хусусияти ҳақида “Ҳаракат 
тарзи категорияси” фаслида махсус фикр юритилади.
Ҳаракат тарзи шакли феълни грамматик жиҳатдан шакллантирар экан, 
унинг луғавий маънони муайянлаштирувчи, кўп семемали сўз семемасини 
фарқловчи муҳим омил сифатида ҳам намоён бўлади. Таъкидланганидек, 
синтактик қолип, луғавий маънони нутққа олиб кириш вазифасини ўташ 
билан биргаликда, семемани фарқловчи восита бўлиб ҳам хизмат ҳилади. 
Бироқ синтаксиснинг семемани фарқлаш имкони чегараланганда, луғавий 
шакл бу масалада устуворлик касб этади. Масалан, 
босмоқ
лексемаси 4 
семемали лексема бўлиб, «унинг бирор нарсани сирт томонлан оғирлик 
кучи билан тагида қолдириш ҳаракати» семемаси 
қол, кет, ўт, тур
кўмакчи феъли билан мувофиқ келади. Масалан, «
Қоп босиб қолди», «Оёғи 
билан босиб турди»
каби. Бироқ лексема ушбу семемаси билан нутққа 
кириши учун 
бошла, юбор, кет 
каби луғавий шакл ҳосил қилувчи билан 
шакллана олмайди. 
Лексема «бирор нарсани сирт томондан куч билан бевосита ёки 
восита асосида сиқмоқ» семемаси билан воқеланганда 
бошла
кўмакчи 
феъли билан бирика олади. Масалан, 
кнопкани боса бошламоқ
каби. Бу 
ерда 
бошла
шакли ўрнини 
қол
шакли эгаллай олмайди. Ёки (ҳайдамоқ) 
лексемаси «техника-транспортни бирор йўналишда бошқармоқ» семемаси 
билан воқеланганда 
кет, юр
шакли билан шаклланади. м
ашинани ҳайдаб 
юрмоқ
каби. Бироқ 
юбор
ҳаракат тарзи шакли бу семемани бошқа - «нарса 
ёки шахсни бирор томондан бошқа томонга куч билан йўналтирмоқ» 
семемасидан ажратиб туради. Аниқроғи, 
қўйларни ҳайдаб юборди
ҳосиласи ўзбек нутқи учун меъёрий ҳол бўлса, 
машинани ҳайдаб юборди
1
Неъматов Ҳ., Ғуломов А., Қодиров М., Абдураимова М. Она тили. 6-синф учун дарслик. –Т.: 
Ўқитувчи, 2000

жүктеу/скачать 3,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: