Ўзбекистон республикаси
ган) сифатдош шакли. -ган
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
| ган) сифатдош шакли. -ган
шаклининг маъновий ва вазифавий хусусияти фавқулодда ранг- баранг бўлиб, шу боисдан унинг талқинида қарама-қарши нуқтаи назарни кўплаб учратиш мумкин. Туркийшуносликда ва ўзбек тилшунослигида бу шаклга доир жуда кўп иш амалга оширилган. Шунинг учун ўқувчи диққатини унинг талқини шарҳига доир муҳим манбага жалб қилиш билангина чекланамиз 1 ва ҳодисанинг сифатдош шакли сифатидаги умумий грамматик маъноси ҳамда унинг оралиқ грамматик маъно орқали воқеланишида сатҳлараро муносабатни ойдинлаштириш масаласи билан банд бўламиз. Сифатдош шакли (- ган) бошқа морфологик шакл қатори маъновий ва синтактик хосса бирлигидан иборат бутунлик бўлиб, унинг умумий грамматик маъноси мана шу диалектик яхлитлик асосида тикланади. Шаклнинг маъновий жиҳати «феълга сифатлик хусусиятини бериш» бўлса, синтактик вазифасини «феълни от ва от вазифасидаги сўзга боғлаш» ташкил этади. Демак, шакл умумий грамматик маъносини «феълга сифатлик хусусиятини бериш ва феълни отга боғлаш» дея таърифлаш мумкин. 2 Сифатдош шакли умумий грамматик маъносининг синтактик томони 1 Иванов С.Н. Очерки по синтаксису узбекского языка. –Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1959. с. 4– 10; Мухтаров Ж.З. История развития причастных форм в узбекском языке: автореф. дисс. ... д-ра филол. наук. –Т., 1971; Шахназарова М.Д. Синтаксис причастия в узбекском языке. Автореф. дисс. ...канд. филол. наук. –Т., 1971; Нигматов Х.Г. Функциональная морфология тюркоязычных памятников ХI–ХII вв. –Т.: Фан, 1989. 2 Менглиев Б.Р. Морфологик воситаларнинг маъновий хусусияти ва синтактик имкониятлари: филол. фанлари номз. ... дисс. автореф. –Т., 1996, 76- б; Шаҳобиддинова Ш. Ўзбек тили морфологияси умумийлик ва хусусийлик диалектикаси талқинида. Махсус курс учун маърузалар. –Андижон: Нашриётсиз, 1994; Вейнрейх У.О семантической структуре языка // Новое в лингвистике. Вып. 5. –М., 1970. 181 деярли ўзгаришсиз — «феълни отга боғлаш» тарзида хусусийлашади, боғланувчи феъл ёки от бу вазифани ўзига хос тарзда модификация қила олмайди. Бироқ маъновий жиҳат тўғридан-тўғри эмас, балки муайян оралиқ грамматик маъноси орқали нутққа чиқади, хусусий ҳолда намоён бўлади. Тадқиқотчилар шаклнинг феълни аниқловчи сифатида нутққа олиб киришга асос бўлувчи синтактик имкониятида икки хусусият кўзга ташланишини қайд этишади. 1 У «тугалланганлик» ва «ҳолат» маъноси. «Қарийб барча туркий тилларда ўтган замон сифатдоши аниқловчи позициясида тугалланган ҳаракатни, шунингдек, «доимий белги» маъносини ифодалайди. 2 Сифатдошда ҳаракатнинг «тугалланган-лик» маъноси осонгина «доимий ҳолат» характерига эга бўлиш ҳам мумкин. 3 «Тугалланганлик» маъносида шакл ҳақиқий сифатий хоссага эга бўлади. Тугалланган ҳаракат нарса-предметнинг атрибутив белгисига айлантирилади. «Ҳолат» маъноси эса ҳаракатнинг ҳали давом этаётганлигига ишора қилади. Бунда феъл гарчи давомли замон кўрсаткичига эга бўлмаса-да, ундан давомийлик, узлуксизлик уқилиб туради. Бошқача айтганда, «тугалланганлик» маъноси баъзи феъл гуруҳида «ҳаракатнинг натижаси» тушунчаси билан боғланади (чегарали феъл), бошқа гуруҳ феъли эса ҳаракатнинг натижасига бефарқ муносабатда бўлади (чегарасиз феъл). 4 Маълумки, чегарали феъл бирор чегарага етишни ифодалайди ва бўлинмас, яхлит ҳаракатни акс эттиради. Бу европа тили, хусусан, рус тилидаги тугалланган видга мувофиқ келади. Чегарасиз феъл эса ҳолат феълидек давомийлик мазмунига эга бўлади ( ухламок, ётмоқ) . Бу бўлиниш феълнинг динамик тавсифи ҳам дейилади. 5 С.Н.Иванов чегарали феъл ўзагидан англашилган ҳаракат кесимдан англашилган ҳаракатдан олдин, чегарасиз феълда эса у билан бир вақтда 1 Иванов С.Н. Очерки по синтаксису узбекского языка. –Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1959, с. 42; Нигматов Х.Г. Функциональная морфология тюркоязычных памятников ХI–ХII вв. –Т.: Фан, 1989, с. 39. 2 Нигматов Х.Г. Функциональная морфология тюркоязычных памятников ХI–ХII вв. –Т.: Фан, 1989, с. 135. 3 Иванов С.Н. Очерки по синтаксису узбекского языка. –Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1959, с. 140– 142. 4 Иванов С.Н. Очерки по синтаксису узбекского языка. –Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1959, с. 42. 5 Лингвистический энциклопедический словарь /Гл. ред. В.Н. Ярцева. –М.: Сов. энциклопедия, 1990, с. 151). 182 юз беришни таъкидлайди. 1 (Бизнингча, тадқиқотчи бунда ўтган замондаги кесимни назарда тутган – жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|