Ўзбекистон республикаси
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Краткая грамматика узбекского языка ( –Т. –М., 1926)
| Ўзбек тили сабоқлиғи
» ва Абдурауф Фитратнинг « Ўзбек тили қоидаси тўғрисида бир тажриба: Сарф » дарслиги нашри билан ўзбек тили морфологиясининг яхлит, изчил таҳлил ва талқинига тамал тоши қўйилди. Бундан Фитратнинг том маънода замонавий европавий дарслик типидаги асари беш йил давомида ўзбек мактабида амалда бўлганлиги боис фанимиз тараққиётига катта таъсир кўрсатди. Шунинг учун ўзбек тилидан биринчи замонавий морфологик талқинни берган бу дарслик устида тўхталиш лозим. Замонавий ўзбек фанининг шаклланиши ва тараққиётига муҳим ҳисса қўшган Абдурауф Фитратнинг илмий ва ижтимоий, жумладан, лингвистик дунёқараши биздан анча олдин – ХIХ аср Европа фани ва маданияти таъсирини ўзига сингдирган Туркияда ўқиган йилларида (1909–1913) шаклланди. Бу «Сарф» даги илмий талқинда ҳам ўз аксини топди. Бунда у 1 Бу ва ундан кейинги даврларда рус туркийшуносларининг ўзбек тилини ўрганиш соҳасидаги фаолиятлари «Фазылов Э.И., Чичулина Л.Г., Русские тюркологи и узбекское языкознание. –Т.: Фан, 1979. 216-б.» асарида, шунингдек, бизни қизиқтирган давр тадқиқотлари С.Аширбоевнинг 1975 йилда якунланган «Из истории изучения грамматического строя узбекского языка (по трудам русских тюркологов 1875–1917)» номзодлик диссертациясида муфассал ёритилган ва шарҳланган. 17 Европа лингвистик таҳлил тамойилини шарқий анъана чиғириғидан маълум даражада ўтказиб, ўз тили қурилишини мана шундай – ўзига мослаштирган замонавий талқин усули билан тавсифлаган ёш турклар изидан борди. Шунинг учун унинг талқини, сўз туркуми, грамматик категориянининг таснифи деярли шу даврда нашр этилган Е.Поливанов (1891–1938)нинг « Краткая грамматика узбекского языка ( –Т. –М., 1926) » даги талқиндан анча фарқ қилади. Ҳар иккала талқиннинг – Фитрат тавсифининг ҳам, Поливанов тавсифнинг ҳам бош манбаи рус тилшунослигида ХIХ аср ўртасида ишлаб чиқилган, тезда Европа тилшунослигида ҳам кенг оммалашган муосир тилнинг синхроник тавсиф методи бўлгани ҳолда, Фитрат бу методни семантик, ономасиологик, мазмун/фикрдан → тилга тамойили кучли француз вариантини ўз анъана ва тилига қисман мувофиқлаштирган турклардан олди, Поливанов эса шу методнинг рус тилшунослигида ишлаб чиқилган ва муосир туркий тил тавсифида синалиб, ўзини тўла-тўкис оқлаган формал кўринишда ишлаб чиқилган илмий тушунча ва грамматик талқин чизмаси асосида ўзбек тили қурилиши тавсифини беришга ва шу билан қуйироқда қуриб ўтиладиган «Олтой тили грамматикаси» моделини ўзбек тилшунослигига олиб киришга интилган. Фитратнинг тил тавсифида бош методологик тамойили мазмундан → тилга бўлганлиги сабабли 1 унда барча масала «лисоний бирлик/шакл нимани ифодалайди?» йўналишида эмас, балки «маълум бир мазмун тилда қандай ифодаланади?» тарзида қўйилади, тавсиф ва талқини шундан келиб чиққан ҳолда берилади. Европа тилшунослигида, хусусан, француз тилшунослигида кучли бўлган бу тамойил моҳиятан ўша давр синхроник тилшунослигига Европада ХVII–ХVIII аср тилшунослиги рационал, мантиқий грамматика йўналишининг таъсири эди. Турклар бундай ёндашишни французлардан, Фитрат турклардан ўзлаштирган эди. Фитрат шарқона анъана таъсирида сўз туркумини атиги тўртга: от, сифат, феъл, кўмакчига ажратади. Олмош от ва сифатнинг бир тури 1 Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Фитратнинг лингвистик қарашлари билан шуғулланган мутахассислардан фақат А.Нурмоновгина Фитрат лингвистик дунёқарашидаги ҳал этувчи омилни тўғри аниқлай олган. Қар.: Нурмонов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи. –Т.: Ўзбекистон, 2002. –Б. 145. 18 сифатида ажратилиб, сон сифат таркибига, равиш эса от, сифат ва айрим кўмакчи (Фитрат барча ёрдамчи сўзни шу туркумга бирлаштиради) ичига киритилади, отда фақат сон категориясигина ажратилади. Лекин мазмун тамойилидан келиб чиққан Фитрат кичрайтириш отини, отнинг ўнлаб маъновий турини, унинг ясалишини ажратади. Феълни ўтим ва салт, бўлишли ва бўлишсизга ажратиб, унинг шаклини тасниф этишда ҳам Фитрат Европа-Шарқ анъанасига асосланади. Тусланган феълнинг бош шакли сифати III шахс бирлик сон кўринишини олади, сифатдошни сифатга, майлни замон маъносига кўра ўтган, ҳозирги, сўнгги (келаси) замон шакли ичига сингдириб юборади, нисбат шаклини, араб-турк тилшунослиги анъанасига мувофиқ боб доирасида кўради. «Сарф»да алоҳида парадигмага бирлаштирилмаган тарзда келишик шакли ҳақида ҳам маълумот берилади. Тугал бўлмаганлигига қарамай, Фитратнинг бу иши ўзбек тилшунослигида морфологиянинг илк тавсифи сифатида тарихий аҳамиятини ҳеч қачон йўқотмайди, чунки у кейинги даврда – 1943 йилгача амалда бўлган бошқа дарсликда берилган морфологик талқинга кучли таъсир кўрсатди. жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|