Ўзбекистон республикаси
Сон шакли парадигматикаси
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
| Сон шакли парадигматикаси
. Сон категориясининг бирлик ва кўплик шаклининг умумий ва хусусий грамматик маъносини кузатиш унинг бирлаштирувчи ва фарқловчи жиҳати ўзига хослиги ҳақида хулоса чиқаришга асос бўлади. Аввало бу шакл ифодалайдиган сифатий ва миқдорий белгисининг ўзига хослигига кўра фарқланади. Шаклнинг биринчи оппозитив белгиси миқдор маъносини ифодалашида кўзга ташланади. Бирлик сон шакли ҳам, кўплик сон шакли ҳам жамлик маъносини ифодалайди. Бироқ бирлик сон шаклидаги жамлик бўлинмасликка мойиллиги билан, кўплик сон шаклидаги сифат бўлинувчанликка мойиллиги билан характерланади. Чунки кўплик сон шакли кўпроқ бўлинувчанликни ифодалашга хосланган ва кам ҳолда бўлинмасликни ифодалайди – бирлик сон шакли эса бирликни ҳам, кўпликни ҳам ифодалайверади. Буни тилшунос Ш.Шаҳобиддинова қуйидагича тавсифлайди: “Кўплик шаклига бўлинувчанлик ва бўлинмасликни ифодалаш бирдай хос. Унинг бири рўёбга чиққанда, иккинчиси хиралашади, аммо бутунлай йўқолиб кетмайди, қулай шароит туғилиши билан дарҳол юзага чиқади. Масалан, қиёсланг: 1. Одамларнинг таоми ҳам турли туман бой. (А.Орип.). 2. Ёпирилиб келарди одамлар ғужғон ....(А.Орип.). –лар шакли орқали биринчи мисолда жамлик – умуман одам, иккинчи мисолда эса чегараланган, бўлинувчан ноаниқ миқдорий кўплик маъноси ифодаланган. Аммо биринчи мисолда ҳам нутқий шароит талаби билан бўлинувчанлик юзага чиқиши мумкин бўлганидек, иккинчи мисолдаги сўзшакл ҳам бўлинмас сифат – жамликни ифодалай олади. Шунга кўра, жамлик маъноси қатъий бўлиши лозим 243 ҳолда –лар эмас, бирлик сон шакли қўлланади: Орзу билан тирикдир одам . ...(Шуҳрат). 1 Шаклнинг соф категориал маъноси – кўпликни ифодалашда ҳам бу шакл ўзига хосликка эга. Бирлик сон шакли бирлик миқдорни ҳам, кўплик миқдорни ҳам тўғридан-тўғри англатаверади. Айниқса, тилдаги тежам қонунияти бунга кенг йўл очади. Кўплик сон шакли бирлик маъносини ифодалаганда ҳам ( тилларим, юракларим ), айтилганидек, кўплик умумий грамматик маъносининг таъсири сезилиб туради. Шаклнинг сифатий белги ифодалашида ҳам ўзига хослик бор. Бирлик сон шаклида миқдорий кўплик бўлинмас сифатий тавсифга эга бўлса, кўплик сон шаклида ҳам бўлинмас (сувлар, қонлар), ҳам бўлинувчан (йигитлар, китоблар) табиатга эга. Шунингдек, бирикувчи сўзнинг таъсирида ҳам шаклнинг сифатий табиатида жиддий ўзгариш юз беради. Аниқ миқдор билдирувчи сўз бирлик сон шаклидаги бўлинувчан кўпликни воқелантирса, саналмайдиган жисм оти билан бирикув натижасида бўлинмаслик юзага чиқади. Бирлик сон шакли аниқ миқдор билдирувчи сўз билан ҳам, ноаниқ миқдор билдирувчи сўз билан ҳам бирикаверганлиги каби, кўплик сон шакли фақат ноаниқ миқдор ифодаловчи сўз билангина бирика олади. Сон категорияси шаклининг хусусий маъноси ва парадигматик муносабатини кузатиш асосида қуйидаги хулосага келиш мумкин: – бирлик сон шакли ҳам аниқ, ҳам ноаниқ миқдор маъносини ифодалай олади, кўплик сон шаклида эса миқдор ҳамиша ноаниқдир; – бирлик сон шакли миқдорий белги қандайлигидан қатъи назар сифатий бўлинмасликни ифодалайди, кўплик сон шакли эса миқдоран ноаниқ нарсанинг ҳам бўлинмас, ҳам бўлинувчан сифатини кўрсатаверади. Буни жадвалда қуйидагича бериш мумкин: жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|