с о ф м а ъ н о в и й а с о с д а

435 
шакллари нисбат
маъносини йўқотса, равиш 
ёки кўмакчига
айланади: 
кўра, қараб, яраша, қараганда, қарата, -лаб
қўшимчали барча равиш: 
эр 
талаб, оралаб, тонглаб, тунлаб.
Сифатдош ҳам нисбат маъносини йўқотса, сифат туркумига ўтади: 
ч и 
н и қ қ а н – ч и н и қ қ а н р о қ; қ о р а й г а н – қ о р а й г а н р о қ
... 
Ҳаракат номи нисбат маъносидан маҳрум бўлса, от туркумига ўтади. 
Тақлид номлаш маъносини кашф этгач, о т ёки с и ф а т туркумига 
ўтади: (чақ-чақ – гурунг маъносида, 
г у л д у р о с, ч и қ-ч и қ а, п и ч и р-п 
и ч и р)
, от, сифат, сон маъносининг умумлаштирилиши натижасида и 
ш о р а л а р г а ўтиши мумкин: 
к и ш и , н а р с а, б и р к у н, б у е р, у е 
р.
Ундов аташ маъносини ифода этиб, о т л а р г а ўтади:
д о д, о ҳ, о ҳ у
н о л а
. Лисоний кўчиш натижасида кўп ҳолда шаклдош лексема 
(аниқроғи, омоформа) юзага келади. Масалан: “
Кўра-кўра кўзи қотди”. 
“Менга қараганда, у каттароқ”,
“
Ерга қараганда юзи қизарди
” ва ҳ. 
Лисоний кўчиш кўп ҳолда баҳс талаб қилмаса-да, нутқий окказионал 
кўчиш тилшуносликда қизғин мунозарага сабаб бўлади. 
Ўзбек тилшунослигида эгалик, келишик қўшимчасини олган сифат, 
сон, феъл, равиш, ундов, тақлид о т л а ш г а н с ў з л а р сифатида 
баҳоланади. 
Бу чалкашликнинг боиси эгалик ва келишик категориясининг асоссиз 
равишда т а с н и ф л о в ч и к а т е г о р и я л а р т а р к и б и г а
киритилиши. Ваҳоланки, на эгалик, на келишик категорияси бир 
туркумдан иккинчи туркумга кўчишда омил бўла олади; лексема тил 
сатҳидаги маъновий, синтактик ёки морфологик қобилиятини нутқда 
намоён этар экан, ўз табиатининг турли қиррасини юзага чиқариши 
мумкин. Чунончи, (о л т и н) сўзи гапда э г а бўлиб келиб, предмет 
маъносини ҳам, а н и қ л о в ч и бўлиб келиб, белги маъносини ҳам 
ифодалай бериши мумкин. Чунки о т туркумининг моҳиятида предмет 
орқали белгини ва белги орқали предметни номлаш қобилияти, гапда ҳар 
қандай бўлак бўла олиш имконияти мавжуд. Шунинг учун: 
1) “О л т и н – қимматбаҳо металл”; 
2) “Дўконда о л т и н соат сотиляпти” мисолининг биринчисида [о л т 
и н] лексемаси белги орқали предметни ифодалаб, гапда э г а бўлиб 

436 
келган, иккинчи мисолда эса предмет орқали белгини ифодалаб, гапда 
аниқловчи бўлиб келган. Бу ерда ҳеч қандай ғайриоддийлик 
(окказионаллик) йўқ. 
Кўчиш
(транспозиция) эса ҳамиша ғайриоддийлик, 
кучли услубий бўёқдорлик билан боғлиқ ҳодиса. 
Шунинг учун 
нутқий транспозиция
бирор сўз ўзининг лексемасига 
хос бўлмаган ғайриоддий қуршовда ва шароитда қўлланилган тақдирда 
содир бўлади. Масалан:
1) “Энди-пэндини қўйинг, шундай бўлиши шарт”; 
2) “Тўйиб кетдик-ку, “хўп бўлади, бажарамиз”дан!”; 
3) “Созандалар тақир-туқирини кўтариб кириб келишди” 
Шу сабабли транспозиция доираси (кўлами) нутқда беҳад тор. “Касал 
гапирди. Касал тузалди. Касал кишидан самарали ишни кутманг” каби 
қўлланишда, “Кўрганидан хурсанд бўлди. Айтиб қолишимдан қўрқди” 
сингари ҳолатда транспозиция (кўчиш) ни кўриш тил бирлигининг 
имконият ва қобилиятини ўта чеклаб қўйиш натижаси. 

жүктеу/скачать 3,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: