ТЕМА ЭКОЛОГИИ В ПРОИЗВЕДЕНИИ РОЛЛАНА СЕЙСЕНБАЕВА

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№5-12(109-116), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 
2015
__________________________________________________________
____ 
 
 
166 
Практическая  значимость  работы  заключается  в  том,  что  ее  материалы  и 
выводы  могут  быть  использованы  на  мероприятиях  на  соответствующую  тему  и 
помогут в повышении экологической грамотности молодого поколения. 
Введение.  Актуальность  нашей  работы  продиктована  тем,  что  сегодня 
каждому нужна экологическая грамотность. Экология – это скорее миропонимание, 
включающее  в  себя  и  осознанное  отношение  ко  всему  сущему,  и  его  активную 
защиту. 
Целью  исследования  данной  научной  работы  является  попытка  выявления 
итогов  эволюции  естественного  пейзажа,  вызванного  человеком  на  примере 
произведения Роллана Сейсенбаева «Тоска по отцу, или День, когда рухнул мир». 
Задачи исследования: 
- Познакомиться с биографией и творчеством писателя Роллана Сейсенбаева; 
- Создать проект-презентацию «Тема экологии в произведении «Тоска по отцу, 
или День, когда рухнул мир»; 
-  На  основе  произведения  исследовать,  к  чему  может  привести  бездушное  и 
варварское отношение к природе человека разумного; 
-  Изучение  многочисленных  публикаций  в  местных  газетах,  литературы  и 
статистических данных края; 
-  Сравнить  проблемы  экологии  в  произведении  Роллана  Сейсенбаева  с 
проблемой влияния космодрома Байконур на экологию региона. 
Предмет исследования: Тема экологии в Казахстане. 
Объект  исследования:  Экологическая  катастрофа  глазами  семилетнего 
Роллана Сейсенбаева в произведении «Тоска по отцу, или День, когда рухнул мир». 
Методологическую основу исследования составили: работа У.К. Абдыханова 
«Нравственные  искания  героев  Роллана  Сейсенбаева»  (ЮКГПИ,  г.  Шымкент, 
Казахстан), работа Е.П. Зимовиной «Влияние деятельности космодрома «Байконур» 
на 
демографические 
процессы 
в 
Кызылординской 
области» 
(Вестник 
Карагандинского  университета.  –  2001.  –  №1(21)  С.  89-93,  «Экологические 
проблемыКазахстана на современном этапе», доклад НИИ Радиационной медицины 
и  экологии  на  парламентских  слушаниях  «Охрана  здоровья  и  социальная  защита 
населения  территории,  прилегающей  к  Семипалатинскому  испытательному 
ядерному полигону», 2005 г.). 
Основная  часть.  Экологическая  грамотность.  Термин  экологическая 
грамотность  (Ecological literacy, Eco-literacy)  введен  Давидом  В.  Орром  (David 
W. Orr)  и  Ф.  Капрой  в  конце  1990-х  годов  с  целью  донести  до  образовательной 
практики  ценность  и  значимость  для  жизни  человечества  благополучия  Земли. 
Авторы  определяют  экологическую  грамотность  как  знание  принципов  экологии, 
системное мышление, практическое следование экологическим ценностям. 
Конституция  нашей  страны  предусматривает  право  на  здоровую  и 
благоприятную  окружающую  природную  среду.  Планету  может  спасти  лишь 
деятельность людей, совершаемая на основе глубокого понимания законов природы, 
учет  многочисленных  взаимодействий  в  природных  сообществах.  Такое 
взаимодействие осуществимо при наличии в каждом человеке достаточного уровня 
экологической  грамотности,  формирование  которых  начинается  с  детства  и 
продолжается  всю  жизнь.  Потребность  в  повышении  уровня  экологической 
грамотности  связана  с  необходимостью  обеспечения  благоприятной  среды  для 
жизни человека. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№5-12(109-116), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 
2015
__________________________________________________________
____ 
 
 
167 
Качество окружающей среды определяет здоровье – основное право человека и 
главную цель развития цивилизации. 
Главное  «достижение»  науки  1945  года.  Мир  не  стоит  на  месте.  Наука 
развивается  чуть  ли  не  со  скоростью  света.  16  июля  1945  года  яркая  вспышка 
озарила  небо  в  горах  Джемеза  на  севере  Нью-Мехико.  Характерное  облако 
радиоактивной  пыли,  напоминающее  гриб,  поднялось  на  30  тысяч  футов.  Все,  что 
осталось  на  месте  взрыва  –  фрагменты  зеленого  радиоактивного  стекла,  в  которое 
превратился песок. Так было положено начало атомной эре. 
Ядерное оружие  – это  самая большая боль современного общества.  Оно само 
по  себе  не  страшней  остального  оружия  –  оно  страшно  своими  последствиями. 
Человечество до сих пор не может определить размеры урона, наносимого ядерным 
оружием. Жители Хиросимы, Нагасаки, штата Невада, а также города Семей нашей 
страны ощущают эти проблемы на себе по сей день. 
С 1949 по 1989 года на Семипалатинском ядерном полигоне было произведено 
не менее 468 ядерных испытаний, в которых было взорвано не менее 616 ядерных и 
термоядерных  устройств.  Суммарная  мощность  ядерных  зарядов,  испытанных  за 
период  1949-1963  годов  на  Семипалатинском  полигоне,  в  2500  раз  превысила 
мощность атомной бомбы, сброшенной на Хиросиму. 
Правду  о  Семипалатинском  испытательном  ядерном  полигоне  впервые  мир 
узнал  после  создания  международного  антиядерного  движения  «Невада  – 
Семипалатинск», основной целью которого было закрытие ядерных полигонов. Это 
движение  в  Семипалатинске  возглавил  поэт  Олжас  Сулейменов.  Через  два  с 
половиной  года  после  существования  организации  указом  Президента  Республики 
Казахстан Н.А. Назарбаева Семипалатинский полигон был закрыт, а ещѐ через пять 
лет были прекращены ядерные взрывы на всех полигонах мира. Это была большая 
победа международных антиядерных сил. 
Одним  из  первых  эту  проблему  поднял  писатель  Олжас  Сулейменов,  так  как 
люди  творчества  более  восприимчивы  к  человеческой  боли,  переживаниям  и 
страданиям.  Именно  он  стал  основателем  движения  «Невада  –  Семипалатинск»,  и 
его поддержали соратники Мухтар Шаханов, Роллан Сейсенбаев и другие. 
Биография  Роллана  Сейсенбаева.  Выдающийся  казахский  писатель, 
драматург,  переводчик,  издатель,  общественно-политический  деятель  Казахстана 
Роллан Шакенович Сейсенбаевродился 11 октября 1946 года в Семипалатинске. 
Литературной  работой  занялся  с  1967  года.  Первая  книга  рассказов  «Жажда» 
вышла  в  Алматы  в  1975  году.  Он  –  создатель  Дома  Абая  в  Лондоне  (1995), 
«Международного  клуба  Абая  (2000) и  международного  литературного  журнала 
«Аманат».  С  2012  года  является  директором Института  литературы  народов  мира 
при Казахском национальном университете имени аль-Фараби. 
Известные произведения:  «Мертвые бродят в песках»,  «Если хочешь жить», 
«Трон сатаны», «Дни декабря». 
Книга  о  первой  водородной  бомбе.  Первым  и  наиболее  ярким  было 
произведение  Роллана  Сейсенбаева  «Тоска  по  отцу,  или  День,  когда  рухнул  мир». 
Книга  является  своеобразным  автобиографическим  описанием,  рассказывающим  о 
детстве писателя, центральное место в котором отведено эпизоду взрыва первой на 
планете  водородной  бомбы,  который  был  произведен  близ  Чингистау  на 
Семипалатинском  ядерном  полигоне.  Данное  произведение  было  опубликовано 
незадолго до окончания взрывов на Семипалатинском полигоне и фактически стало 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№5-12(109-116), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 
2015
__________________________________________________________
____ 
 
 
168 
отправной точкой для разворачивания широкой компании обсуждений, связанных с 
полигоном трагедий. 
Автор  описывает,  как  в  глазах  семилетнего  Роллана  «рухнул  мир»:  он  был 
свидетелем  первого  испытания  водородной  бомбы  «на  земле  великих  и  святых 
людей», где веками жили казахи, «мирно кочуя и никого не обижая», которая дала 
казахскому народу Абая Кунанбаева, Шакарима Кудайбердиева, Мухтара Ауезова и 
других  великих  писателей.  Счастливый  ребѐнок  ни  за  что  не  поверил  бы,  если  бы 
ему сказали, что первозданную природу человек погубит собственными руками. 
Как передаѐт автор, на мгновение после взрыва адской бомбы читатель вместе 
с  мальчиком  ощущает:  «И  –  тихо  покачнулась  земля.  Мне  показалось,  что  она  – 
вечная колыбель, баюкающая нас». Однако эта иллюзия кратковременна, ибо словно 
огненная  колесница  бога  войны  спустилась  с  небес  и  прокатилась  по  вершинам 
Чингисских  гор:  «Но  земля  внезапно  содрогнулась,  бешеными  толчками  била  она 
нас снизу – в ноги, в грудь, в лицо: … земля вздымалась, как необъезженный конь; 
степи,  горы  в  последнем  потуге  удерживались,  чтобы  не  сгинуть.  Я  видел, 
высунувшись  из-под  кошмы,  –  огромный  гриб  заполнил  небо,  и  огнедышащие 
сполохи  играли  невообразимым  буйным  соцветием  красок.  Страх  и  удивление  в 
единый  миг  сковали  мою  душу,  такого  мне  и  в  самом  страшном  сне  не  дано  было 
увидеть». 
«Стонали горы, с грохотом катились вниз огромные камни, скрипели, гнулись 
деревья, и в адские эти звуки внезапно вплелся ещѐ один – отчаянный, режущий уши 
звук  ли,  плач?  Я  до  сих  пор  не  знаю,  как  правильно  назвать  этот  страшный  звук. 
Маленькая  девочка  в  белом  платьице  бежала,  увертываясь  от  скачущих  каменных 
глыб.  Я  и  сам  не  заметил,  как  выбрался  из-под  кошмы  и,  стоя  во  весь  рост, 
оцепенело глядел ей вслед. Огненный гриб тяжело поднимался, слепили глаза яркие 
вспышки,  по  качающейся  земле  неизвестно  куда  убегала  маленькая  девочка…  Еѐ 
крик резал мне уши. Земля вновь задрожала, теперь ещѐ сильнее, она билась, как в 
падучей…». 
В  целом  весь  рассказ  Роллана  Сейсенбаева  не  следует  воспринимать  как 
прямое  отражение  собственной  судьбы  и  страдания  автора.  Вначале  так  и 
происходит. Учитывая роль художественных средств, читатель осознаѐт, что горькие 
раздумья писателя об испытании атомного оружия, мучениях земляков, животных и 
его  личные  переживания,  смерть  девочки  Кенже  от  взрыва  бомбы  –  всѐ  это 
относится  ко  всей  планете.  В  центре  всего  рассказа  –  обобщающий  образ  Земли, 
истощаемой  человеком.  Образ  природы  воспринимается  как  символ  в  его 
иносказательном  значении.  Первой  жертвой  испытания  оружия  массового 
уничтожения  стала  красивая  девочка  Кенже,  первая  –  за  ней  сотни,  тысячи, 
миллионы. Смерть Кенже опять-таки символизирует гибель красоты жизни на земле, 
гибель всего голубого шара. 
Роллан  Сейсенбаев  показывает  неотвратимое  движение  к  катастрофе.  Спустя 
полтора-два  десятка  лет  на  земле,  где  проводятся  атомные  испытания,  появляются 
дети,  одни  больные  лейкозом,  которые  живут  недолго,  у  других  не  зарастает 
темечко, третьи – калеки. 
Для  усиления  образной  выразительности  прозаической  речи  в  произведении 
писатель  использует  поэтический  синтаксис.  Одним  из  наиболее  часто 
употребляемых  его  фигур  является  риторический  вопрос.  «…На  карте  некогда 
свободной  степи  сейчас  вряд  ли  найдѐшь  место,  где  можно  вдохнуть  чистого 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№5-12(109-116), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 
2015
__________________________________________________________
____ 
 
 
169 
воздуха,  выпить  чистой  воды,  босиком  пройти  по  родной  земле,  не  опасаясь 
облучиться, отравиться, заразиться». 
Полигона заражѐнных просек 
Не простит никто и никогда, 
Выжженную степь и рыжих сосен, 
Пашен нераспаханных хлеба… 
Знали все: сначала блеск секундный, 
А потом гриб начинал расти 
Бело-серый, дымный и причудливый, 
Облаком клубящийся вдали. 
Значит, скоро с грохотом и шквалом 
Будет сотрясаться всѐ вокруг. 
Так, что с воем диким и оскалом 
Из дому собаки побегут… 
Тот огромный диск на горизонте, 
Ярче солнца, может, во сто крат, 
Мне, трѐхлетнему тогда ребѐнку, 
Сарафан сухим теплом обдаст. 
И после этих строк невольно задаешься вопросом: «А стоят ли эти достижения 
науки таких жертв?» Мой ответ: «Нет!» 
Этот  же  вопрос  возникает  у  меня,  когда  речь  заходит  о  нашей  «местной» 
проблеме, о космодроме Байконур. 
О  ракетных  «достижениях»  Байконура.  Для  Кызылординской  области 
космодром  является  дополнительным  источником  не  только  доходов,  но  и 
загрязнения  окружающей  природной  среды.  Реальную  экологическую  угрозу 
представляют  упавшие  и  падающие  на  землю  фрагменты  ракет,  разливы 
высокотоксичного топлива и другие факторы, оказывающие негативное воздействие 
на окружающую среду и население. 
Поскольку в решении ряда задач космическим средствам нет альтернативы, то 
снижение  воздействия ракетно-космической  деятельности на  окружающую  среду  и 
здоровье населения, обеспечение экологической безопасности ракетно-космических 
комплексов приобретает все большую актуальность.  Ведь при запуске космических 
ракет  используется  токсичное  топливо  гептил,  относящееся  к  первому  классу 
опасности.  Гептил  и  его  производные  опасны  при  любых  путях  поступления  в 
организм  –  через  желудочно-кишечный  тракт,  органы  дыхания,  кожу,  слизистые. 
Кроме  того,  гептил  оказывает  негативное  влияние  на  потомство  и  способствует 
появлению злокачественных новообразований. 
Таким  образом,  бурное  развитие  науки  высветило  среди  глобальных  проблем 
человечества проблему чисто научную  – это освоение космоса. Байконур обострил 
одну  из  острейших  глобальных  экологических  проблем  современности  –  это 
здоровье людей. 
Разумеется,  развитие  науки  не  может  остановиться,  но  оно  должно  пойти  по 
иному пути. Для достижения  устойчивого развития научно-технического прогресса 
защита  окружающей  среды  должна  составлять  неотъемлемую  часть  процесса 
развития,  а  все  государства  мира  обязаны  ограничить  и  уничтожить 
нежизнеспособные модели конструкций. 
Заключение. С помощью художественных средств Роллан Сейсенбаев в своей 
книге  «День,  когда  рухнул  мир»  передает  свои  горькие  раздумья  об испытании 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№5-12(109-116), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 
2015
__________________________________________________________
____ 
 
 
170 
атомного  оружия,  мучениях  земляков  и его  личные  переживания,  смерть  девочки 
Кенже от взрыва бомбы – всѐ это относится ко всей планете. В центре всего рассказа 
–  обобщающий  образ  Земли,  истощаемой  человеком.  Первой  жертвой  испытания 
оружия  массового  уничтожения  стала  красивая  девочка  Кенже,  первая  –  за  ней 
сотни, тысячи, миллионы. Смерть Кенже опять-таки символизирует  гибель красоты 
жизни  на  земле,  гибель  всего  голубого  шара.  Автор  показывает  неотвратимое 
движение к катастрофе. 
Еще долгие века нестерпимой болью будет напоминать из прошлого о себе тот 
день,  когда  сотрясла  нашу  родину  страшная  беда.  Огромное  спасибо  Роллану 
Сейсенбаеву  за  это  произведение,  настоящий  крик  души,  более  реалистичного 
представления тех событий быть не может. 
«Ты  слышишь,  как  дрожит  вечная  наша  земля,  сын  мой?  А  я  и  сейчас  часто 
дрожу  от  подземных  взрывов!  Страдание  и  боль!  Страдание  и  боль!  В  интересах 
народного хозяйства! Сто пятьдесят килотонн! Атом! Атом!». 
Читая  эти  строки  нестерпимо  болит  сердце,  за  землю,  за  народ.  Не  вернуть 
горький  запах  полыни,  резкий,  свежий  степной  ветер,  не  пройтись  больше  по 
родной,  нежной  земле…  все  теперь  мертвое,  радиация  за  тысячу  километров 
облучила  родную  степь.  За  что  нашей  мирной  земле  такое  наказание?  За  что 
искалечены  судьбы  множества  людей,  которые  родились  на  проклятой  после 
испытаний  земле?  За  что  страдали  наши  деды,  прадеды,  защищая  свою  Родину, 
чтобы  потом  она  же  и  сгубила  их?  За  что  увенчан  страшными  заслугами  тихий 
Семипалатинск? Никто не ответит на эти вопросы, они похоронены вместе с вечным 
памятником смерти, но никогда они нас не оставят. 
В заключение хочется добавить: 
Берегите эти земли, эти воды, 
Даже малую былиночку любя. 
Берегите всех зверей внутри природы, 
Убивайте лишь зверей внутри себя. 
 
Литература 
1 Сейсенбаева Р. Тоска по отцу, или День, когда рухнул мир. – Алматы, 1990. 
2 http://www.allbest.ru/ Правда о Семипалатинском полигоне. 
3  Доклад  НИИ  Радиационной  медицины  и  экологии  на  парламентские 
слушания  «Охрана  здоровья  и  социальная  защита  населения  территории 
прилегающей к Семипалатинскому испытательному ядерному полигону». – 2005. 
4 Абдыханов У.К. Нравственные искания героев Р. Сейсенбаева. – ЮКГПИ, г. 
Шымкент, Казахстан. 
5  Зимовина  Е.П.  Влияние  деятельности  космодрома  Байконур  на 
демографические процессы в Кызылординской области // Вестник Карагандинского 
университета. – 2001. - №1(21). – С. 89-93. 
 
Тҥйін 
Ғылыми  жұмыстың  мақсаты:  Роллан  Сейсенбаевтың  «Әкеге  деген  сағыныш, 
немесе  әлем  құлаған  Күн»  атты  шығармасы  арқылы  адамның  табиғатқа  жасаған  
эволюциясы нәтижесін анықтау. 
Жұмыс  жаңашылдығы:  Роллан  Сейсенбаевтың  шығармашылығындағы 
экология  тақырыбы  мен  Байқоңыр  ғарыш  айлағындағы  экология  мәселелерін 
салыстыру. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№5-12(109-116), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 
2015
__________________________________________________________
____ 
 
 
171 
Практикалық  маңыздылығы  –  материалды  тақырыпқа  сәйкес  іс-шараларда 
пайдалануға  болады  және  бұл  жұмыс  жас  ұрпақтың  экологиялық  сауаттылығын 
арттыруда кӛмек береді. 
 
Summary 
The  study  of  this  research  is  to  try  to  identify  the  outcome  of  the  evolution  of  the 
natural landscape caused by man on the example of the work R.Seysenbaev  «Longing for 
his father, or the day when the world collapsed». 
The  novelty  of  the  work  lies  in  the  fact  that  is  an  attempt  to  analyze  the  theme  of 
ecology in the works R.Seysenbaev andits comparison with the environmental problem at 
the Baikonur Cosmodrome. 
The practical significance of the work lies in the fact that its data and conclusions can 
be used in events at the appropriate topic, and help in raising the environmental awareness 
of the younger generation. 
 
 
 
 
«ЗЕРТТЕУШІ» РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-БІЛІМ БЕРУ ОРТАЛЫҒЫ 
ҦЙЫМДАСТЫРҒАН «ҤЗДІК ЖАС ҚАЛАМГЕР» АТТЫ ШЫҒАРМАЛАР 
КОНКУРСЫНА ТҤСКЕН ЖҦМЫСТАР 
 
МӘЖЖАНОВА Аяжан Әділбекқызы, 
Бозой орта мектебінің 11 «Б» сынып оқушысы, Шалқар ауданы, 
Ақтӛбе облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: МАКПЫРОВА Сандуғаш Жайлановна, 
Бозой орта мектебі «Қазақ тілі мен әдебиеті» пәнінің мҧғалімі, 
Шалқар ауданы, Ақтӛбе облысы, Қазақстан Республикасы 
 
ОМАШТАР ОПЫҚ ЖЕМЕЙ МЕ? 
Дулат Исабековтың «Дермене» повесіне ғылыми талдау 
 
Белгілі  қаламгер,  мемлекеттік  сыйлықтың  иегері  Дулат  Исабековтың 
«Дермене»  повесінде  біз  сӛз  еткелі  отырған  мәселе  –  ұлтының  рухани 
құндылықтарын дұрыс бағаламай, екі жүзді, имандылықтан ада, ӛз басының пайдасы 
үшін  үлкенді  сыйлау  дегенді  білмейтін,  обал  –  сауап,  құдайдан  қорқу  түстеріне  де 
кірмейтін адасқан пенделердің ӛмір сүруіне жол бермеу. 
Бесеуден қалған жалғыз ұл жетіліп, оқып-тоқып, атқа мініп, совхоз директоры 
қызметін  атқарып  жүрген  кезде  Тоқсанбай  қарттың  асығы  алшысынан  түскендей, 
арманы  жоқ  секілді  еді.  Бәрі  де:  «Тоқа!»,  «Тоқа!»  -  деп  құрметтеп  тұратын.  Бірақ, 
ӛмір  заңы  ӛзінше  ғой,  ол  ешкімнің  ырқына  кӛнбейді.  Ауданнан  келген  ӛкілдердің 
кӛңілін  аулаймын  деп  аңға  шыққан  баласы  келіні  екеуі  қайтып  келе  жатқанда  жол 
апатына  ұшырап,  қаза  табады.  Тоқсанбай  қарт  қатты  күйзелді,  қайғырды,  үйінен 
шықпай үнсіз жатып, жан азабын басынан ӛткерді. Бірақ ұлынан қалған жалғыз тұяқ 
– немересінің қамы оны еріксіз тіршілікке оралтқан еді. 
Осынша жасқа келгенше біреуден бірдеңе дәметуді  білмеген, алласы аузынан 
түспеген,  адал  тер  –  адал  еңбегімен  күн  кӛрген  иманды  қарт  тұрмыс  тауқыметінің 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№5-12(109-116), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 
2015
__________________________________________________________
____ 
 
 
172 
қыспағымен  ӛңі  түгілі,  түсінде  ойына  келмеген  бір  іс-әрекетке  баруға  мәжбүр 
болады.  Дермене  жусан  жинап  ӛткізіп,  ақша  табуға  тәуекел  етеді.  Дермене  жинау 
барысында  ол  қаршадай  немересі  екеуі  қылмысқа  –  ұрлық  жасауға  дейін  барады. 
Әрине, иманды қарияның ӛз еркімен, шын ниетімен мұндай «ар ұялар іске» (Абай) 
баруы мүмкін емес. Бұл сорақы әрекетке оны әлдеқайдан тап бола кеткен сӛзі дӛрекі, 
ӛзі екіжүзді, ожар Омаш еріксіз итермелеп, мәжбүр етеді. 
Шығармадағы негізгі оқиға ӛрбуі, тартыс дамуы барысында менің түсінігімше, 
адалдық  пен  арамдық,  имандылық  пен  екіжүзді  имансыздық,  ата-бабаларымыздың 
асыл  дәстүр  –  ақ  жолын  берік  ұстанушылық  пен  одан  безген  безбүйректік,  топас 
сана  ӛзара  тартысқа  түсетін  сынды.  Адалдық,  имандылық,  дәстүрге  беріктік, 
тәубашылдық  Тоқсанбай  қарияның  сӛздері  мен  іс-әрекеттерінен  танылса,  арамдық, 
аярлық,  имансыздық,  ұлттық  тәрбие  –  дәстүрлерді  аяққа  басушылық  Омаш 
образынан,  ойлары  мен  іс-қылықтарынан  анық  байқалып  тұрады.  Омаш  –  кешегі 
кеңестік,  коммунистік  идеология  тәрбиелеп  ӛсірген  ащы  жемістің  бірі,  санасы 
топастанған рухани мәңгүрттің бірі. 
Жазушы  негізгі  ұнамды  кейіпкерлерін  повестің  алғашқы  бетінде:  «Құлаған 
Кеурек пен Құлқайырған итарқа етіп жасаған шайла астында аптаптан бас сауғалап 
екі  адам  жатыр.  Бірі  –  атасы,  екіншісі  –  он  үш-он  тӛрттер  шамасындағы  немересі. 
Осыдан  тӛрт-бес  күн  бұрын  олар  бірнеше  адам  болып  осы  араға  дермене  оруға 
келген», - деп қысқаша таныстырып ӛтеді. 
Қарияның  дермене  оруға  лажсыздан  келген  себебі  бар.  Ол  атқа  мінген  ұл 
қазасынан  кейін  күнкӛріске  бір  адамның  зейнетақысы  аздық  ететін  болды, 
қаржылық  қиындық  туындады,  бұның  үстіне  алдағы  күзде  немересі  сыныпты 
қаладағы мектепте жалғастыруы керек. 
Осындай  тұрмыс  тауқыметі,  қажеттілік  мәжбүрлеген  қария  дермене  оруға 
кіріскен алғашқы күндерден-ақ ӛзгелер тарапынан қатыгездік пен пайдакүнемдіктен 
туындаған зорлыққа, зәбірге душар болады. Серіктестері  – жас жігіттер оны ортаға 
алып,  немересінің  еңбегіне:  «Жартылай  тӛлейміз,  кӛнсеңіз  әні,  кӛнбесеңіз  тағы  да 
әні!»  -  деп  талап  қойып,  қыспаққа  алады.  Дау-дамайды  білмейтін,  пайданы  ойлап, 
тӛсін  ұрмайтын  иманды  қарт  оларды  жібіте  алмайтынын  біліп,  немересімен  екеуі 
бӛлек  кетеді.  Шайланың  астында  жатып  алып,  Тоқсанбай  қарт  түрлі  ойларға 
беріледі,  ӛткен  ӛмірін,  кӛрген  қуаныш-қайғысын,  бәрін  есіне  алып,  ой  елегінен 
ӛткізіп, ақыры немересі үшін екеуі жеке дермене оруға бел байлайды. 
Бірақ,  оның  алдынан  тағы  да  бір  қиянат  –  кедергі  кездеседі.  Бұл  енді  Омаш 
бейнесіне,  оның  ұнамсыз  іс-әрекеттеріне  тікелей  байланысты  жағдай.  Автор 
Омашты алғаш оқырмандармен таныстырғанда оның сырт пішінін: «Түйенің жарты 
етіндей  науша  біреу»,  -  деп  бастап,  одан  әрі:  «Екі  иығына  екі  кісі  молдас  құрып 
отырардай арбиған неме екен, осы бетімен ішке кірмек болса, шайланы мойнына іліп 
кететін түрі бар», - деп кескіндеп – мінездейді. 
Бұл  суреттеу-кескіндеу  менің  есіме  ӛзіміз  сүйсініп  оқыған  «Алпамыс  батыр» 
жырындағы: 
Келбетіне қарағын, 
Кеудесі болды кепедей. 
Мұрны болды тӛбедей, 
Күрек тісі кетпендей..., - деп сипатталатын Ұлтанқұлдың ұнамсыз кескінін еске 
түсіреді.  Сол  түрі  қандай  ұсқынсыз  Ұлтанқұл  Алпамыс  батырдың  жоқтығын 
пайдаланып,  не  бір  сорақы,  сұмдық  әрекеттерге  баратын  еді  ғой.  Тегінде  ғана 
халқымыз: «Түсі игіден түңілме», - деп бекер айтпаған. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№5-12(109-116), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 
2015
__________________________________________________________
____ 
 
 
173 
Омаш  тұлғасының  да  ә  дегенде  автор  тарапынан  жоғарыда  келтіріп 
ӛткеніміздей, ұнамсыз сипатталуынан оның зұлымдық жасауға жаралған жан екенін 
алдын-ала  сезінгендей  күйде  боламыз.  Бұл  жайды  –  кейіпкер  тұлғасын  осылай 
суреттеудің  сырын  әдебиетші-ғалым  Құлбек  Ергӛбек  те  кезінде  орынды  аңғарып, 
ойын  тӛмендегіше  орайлы  білдірген  екен:  «Оның  (яғни,  Омаштың  –  автор)  дене 
бітімі  қаншалық  ірі  болса,  ішкі  жан  дүниесі  соншалықты  қуыс.  Қуыс  болмаса,  тек 
залымдыққа, жаманшылыққа ғана орын бардай». 
Түрінен  де  оғаштау  дӛрекі  іс-әрекетінен  де  шошып  кеткен  Тоқсанбай  қария 
мен немересін Омаш қарқылдай күліп жұбатып, ӛзін таныстырып, олармен серіктес 
болатынын  айтады.  Ожарлығынан  қаймыққан  шарасыз  қарттың  келіспеске  амалы 
қалмайды.  Тоқсанбай  қария  ӛзін  ар  азабына  душар  ететін  Омашпен  осылай 
кездескен болатын. 
Омаштың алғашқы күннен-ақ дӛкірлігі, үлкенді сыйламайтын кӛргенсіздігі мен 
жымысқылығы,  арамдығы  байқалып  қалады.  Оның  дӛкірлігі  мен  кӛргенсіздігі 
әкесіндей  қартпен:  «Әй,  шал!»,  «Шал!»  -  деп  бұйыра  ӛктем  сӛйлеуінен  кӛрінеді. 
Бейне  оның  тілдік  қорында  «қария»,  «ата»,  «Тоқа»,  «ақсақал»  деген  үлкенді  ізет 
тұтуды  танытатын  сӛздер  жоқ  секілді.  Ал  жымысқы,  қулық-арамдығы  –  оның 
кӛбірек  пайда  табу  үшін  ӛзгелердің  ақ  тер,  кӛк  тер  болып  орып,  жинаған  дермене 
шӛмелелерінен  түн  жамылып  ұрлауынан  және  бұл  арам  әрекетке  қорғансыз  қария 
мен  сәби  немересін  қорқытып,  әрі  алдап  еріксіз  қатыстыруы.  Әншейінде  түнде 
далаға  шығуға  қорқатын  қарттың  немересі  Омаштың  тоқпағымен  дермене  ұрлап 
тасыған  арбаны  есегімен  күнде  түн  ішінде  тӛменгі  ауыл  шетіне  апарып  тастауға 
мәжбүр болады. 
«Кӛрдіңіз  бе,  бір  түнде  қырманыңызға  бір  арба  дермене  бір-ақ  тӛгілді. 
Құмырсқадай қыбырлап жүріп, осыны немереңіз екеуіңіз үш күн  орар едіңіз. Білем 
ғой мен, білем істің ӛнер жерін! Ол масаттанғандай шалдың иығынан ұстап, ақырын 
күліп  қойды.  Мені  босқа  қаңғып  жүр  деп  ойладыңыз-ау,  ә?  Клуб  тӛңіректеп,  қыз 
алдында  сызылып  тұратын  адам  мен  емес.  Алдымен  дүние  жинау  керек,  дүние! 
«Түстік  ӛмірің  болса,  кештік  дүние  жи»  деген,  биыл  бір  жақсылап  ақша  тауып 
алайық, сонан соң бәрі де ешқайда қашпайды». 
Міне,  бұл  дермене  ұрлаған  алғашқы  түндегі  Омаштың  сӛзі.  Бұдан  оның  бар 
ұсқынсыз  адамдық  тұлғасы  танылып-ақ  тұрған  жоқ  па?  Ӛзін  іскер,  пысық  етіп 
кӛрсету де бар. Омаштың бар арманы – ақша, оңай олжаға бату. Оған жету үшін ол 
қандай  да  болмасын  не  бір  сұмдық  әрекеттерге  де  шімірікпей  бара  алады.  Ұрлық 
жолымен  бе,  қарапайым,  шарасыз  жандарды  қорқыту-үркіту  немесе  алдау-арбау 
жолымен қылмысқа ортақ ету арқылы ма, оған бәрібір. Қойын-қонышы ақшаға толса 
болғаны. Омаштың, Омаш секілділердің моралі де, мұраты осы ғана. 
Бұл  пайдакүнемдік  мақсатына  жету  үшін  Омаш  кісінің  ала  жібін  аттамаған, 
иманды  қарттың  аңғалдығы  мен  шарасыздығын,  бейкүнә  сәбидің  балалығын 
пайдаланады.  Оларды  алдап-арбап,  еңбекпен  тапқан  аз  ғана  ақшасын  қағып  кетеді. 
Мұны  ӛзінше  пысықтық,  тапқырлық  кӛреді.  Шындығына  келгенде  ол 
адамгершіліктің  қарапайым  қағидаларына  жат    келетін  үлкен  қылмыс  жасады. 
Үлкенді сыйлау – құрметтеу, берген уәдеде тұру, азаматтық таныту орнына ата-баба 
дәстүрін  (қарияларды  қадірлеу,  кісі  еңбегіне  қиянат  жасамау,  обал-сауапты  ойлау, 
адалдық,  әділдік  т.б.)  аяққа  басты,  шарасыз,  ақкӛңіл,  тәубашыл,  иманды  қарияға 
қиянат  жасады.  Сӛйтіп,  бұл  ісімен  ол  топас,  пайдакүнем,  аяр,  адамгершіліктен 
жұрдай пенде екенін кӛрсетті. Оқырмандар оның қылығын осылай бағалауы орынды 
болмақшы. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№5-12(109-116), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 
2015
__________________________________________________________
____ 
 
 
174 
Оның  аярлығы  ісінен  ғана  емес,  сӛздерінен  де  айқын  танылып  тұр  емес  пе? 
Осы  ретте  мына  бір  үзіндіге  кӛңіл  аударайықшы:  «Омаш  сол  бетімен  шалдың 
алдына  кеп  тізерлеп  жығылып,  еңкілдеп  қоя  берді.  Ойбай,  ата,  құдай  ұрды  мені! 
Құдай ұрғанда қосқолдап ұрды! Ақша... ақшадан ай... айрылдым!... Түгел! Түгел ап 
кетті.  Сорлы  бетім-ай,  сіздерді  ертіп  бармай  нем  бар  еді,  сыпырып  кетті-ау, 
сыпырып... Тӛрт-бес жігіт. Тапа-тал түсте! 
Аярлығы соншалық, әшейінде аузына  «Әй, шалдан» басқа сӛз түспейтін ожар 
Омаш енді:  «Ойбай, ата!»  - деп кӛлгірсіп, кішірейіп, ӛзін біреулерден шынымен де 
зорлық кӛрген мүсәпір жан ретінде кӛрсетуге жанын салып бағады, қартты сендіруге 
тырысады. Омаштың аярлықпен ӛтірік айтып, ақталуы қарт үшін соншалықты қажет 
те емес еді. Шырылдап жылап тұрған немересіне бір қарап қойып, жалғыз-ақ қойған 
сауалы: «Шын ба?» - болды. 
Бұны  да  жаны  күйзеліп,  есеңгіреген  күйдегі  қария  естілер-естілмес  қып 
күбірлеп  айтады.  Ақталуға  тырысқан  («мілиса  іздеп  жатыр,  табылып  қалар»,  т.б.) 
Омашқа  айтқан  қарттың  сӛзі:  «Аулақ!  Мілисаң  ӛзіңе!  Сенейін,  сенбейін,  болар  іс 
болды. Іздесең ӛзің іздей берерсің. Тапсаң, қайтып келген малдың қайыры бар, бар 
рәтін сен-ақ кӛр! Маған бір тиынның керегі жоқ. Араммен келген мал еді, араммен 
кеткен екен. Бәрі сонымен бірге кетсін!» - дейді. 
Бұл алданғанын білсе де, адамдығын, сабырын сақтаған қарттың шешуші сӛзі 
іспетті.  Қарт  тіпті  араммен  келген  малдың  (яғни,  ақшаның)  қолды  болғанына  бір 
жағынан  ренжімейтін  де  секілді.  Бұны  оның  енді  еріксіз  жасаған  қиянатынан 
құтылып, ары алдында кінәлі болмайтынына іштей шүкірлік етуі деп те қабылдауға 
болғандай. 
Тоқсанбай  –  халқымыздың  дархан  қарияларына  тән  кең  пейілділігімен, 
кӛнбістігімен,  сабырлы,  имандылығымен  танылған  ұлттық  мінез  иесі.  Ол  ӛзінің 
Омаштың  кӛпе-кӛрнеу  жасаған  қиянат-озбырлығын,  жалғандығын  сезе  тұра  оны 
кешіруі  арқылы  қарияға  тән  парасаттылық,  не  нәрсенің  болсын  ақырын  сабырмен 
күткен кешірімділік келбетімен кӛрінеді, кӛз алдымызда оның кісілік келбеті осылай 
биіктей  түседі.  Сүйтіп  ол  осы  кӛнбістік  –  кісілігімен  жалғандық  иесі  –  Омашты 
мақтамен бауыздағандай әсер қалдырады. 
Бұны  біз  қаншалықты  аяр,  адамгершіліктен  жұрдай  болса  да,  Омаштың  осы 
сәттегі сүйкімсіз әрі шарасыз халінен аңғарамыз. Оны жазушы: «Жағы қарысып, кӛзі 
маңдайға шыққан қалпы үнсіз қала берді. Ызалансаң, екі бүктеп қалтаға салып кете 
беретін  мына  қушиған  шалдың  ӛзінен  мың  есе  мықты  екеніне,  жүрсе  сықыры 
естілетін сүйегінің ӛзінен мың есе таза екеніне қазір ғана кӛзі жеткендей болды және 
мына шал ақшаның ұрланбағанын, бұл байбалам жігіттің дүниеқоңыз пасықтығынан 
туғанын  сезіп  бара  жатқанын  бұл  да  байқап,  әрі  шошына,  әрі  таңдана  тосылып 
қалған-ды», - деп психологиялық тұрғыда шебер танытқан. 
Бұл  дүниеқоңыз,  рухани  мәңгүрт,  ожар  Омаштың  қарияның  имандылық  – 
адалдығы  алдында  еріксіз  тізе  бүгуі,  масқара  болуы  және  соны  іштей  (сырттай 
мойындауға  ӛресі  жетпейді  ғой!)  де  болса  мойындауы!  Бұл  масқаралықтан  – 
Омашты  момын,  ізгілікті  жандардан  (қария  мен  немересі)  алдап  алған  ақшасы  да 
құтқара алмайды. Дәл сол сәтте де, алдағы күндерде де мен Омашты рухани мәңгүрт 
деп  атаймын.  Оның  бүкіл  ой-ӛрісіне,  қария  мен  сәбиге  жасаған  қиянатына  қарап, 
оны  осылай  атау,  бағалау  орынды  деп  ойлаймын.  Омаш  ХХ  ғасырдың  екінші 
жартысында  қоғамымызда,  қазақ  тіршілігінде  болған,  қазір  де  арамызда  бар 
мәңгүрттіктің бір түрі. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№5-12(109-116), мамыр-желтоқсан, май-декабрь, May-December, 
2015
__________________________________________________________
____ 
 
 
175 
Шынында  да  мен  оны  обал-сауап,  борышты  ойламайтын,  адамгершілік  ар-
ұяттан  ада,  ата-бабаларымыз  аманат  етіп  қалдырған  халықты,  қарияны  құрметтеу, 
адал болу, кісіге қиянат жасамау, бейшара, момындарға қол ұшын беру секілді т.б. 
қасиетті  дәстүрлерінен  безген  безбүйрек,  санасы  топастанған,  бәрін  де  байлықпен 
ӛлшейтін  пенде,  яғни  мәңгүрт  деп  танимын.  Оның  бүкіл  болмысы  ой-арманы  ата-
бабаларымыздың:  «Малым  –  жанымның  садақасы,  жаным  –  арымның  садақасы»,  - 
деп бәрінен де ар-ұятты, имандылықты, тазалықты жоғары қоятын кісілік кодексіне 
мүлдем кереғар келеді. 
Кезінде мұндайлардың не бір түрін кӛріп шошынған Абай атамыз да халқына: 
«Пайда  ойлама  ар  ойла!  Талап  қыл  артық  білуге»,  -  деп  ӛсиет  еткен  жоқ  па  еді?! 
Омаш  секілді  ӛзін-ӛзі  құлқынның  құлы  еткендер  қоғамымызда  қазір  де  баршылық, 
олар ауылда да, қалаларда да кездеседі. Бұл – ӛмір шындығы. 
Демек,  повесть  бойынша  жасар  қорытындымыз  –  жазушы  Дулат  Исабеков 
ӛзінің туындысында кешегі (ХХ ғасырдың екінші жартысындағы) қазақ ӛмірінің аса 
бір ӛзекті, маңызды шындығын бейнелеген. Айтып ӛткеніміздей, ӛкінішке қарай, бұл 
мәселенің бүгінгі ӛмір-тіршілігімізге де тікелей қатысы бар. 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 5,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: