1 дәріс. ҚАржы жүйесі және мемлекеттің ҚАржы жүйесі
жүктеу/скачать 401,42 Kb. Pdf көрінісі
|
| 1
1
дәріс. ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІ ҚР қаржы жүйесінің түсінігі және элементтері «Қаржы» түсінігі елдегі жэне қоғамдағы ақша табиғатын жэне ақша қатынастары процестерін сипаттайтын жалпылама эко- номикалық категорияларға жатады. Қоғамдық өмірдің қүбылысы ретінде қаржылар мемлекеттің пайда болуы жэне ақша қозғалысы- мен байланысты пайда болды. Айырбас қүралы ретінде ақша мем- лекет пайда болғанға дейін пайда болды. «Қаржы» термині латын сөзі finis - істің аяқталуы, төлеу мерзімі, тартыстың аяқталуын білдіреді. Германияда finans сөзі XVI -XVII ғғ парақорлық, алдау мағынасын білдірген. Бірақ XVIII ғасырда француз сөзі «finance» мемлекеттік мүліктің жиынтығын, мемлекеттің шаруашылығын, мемлекеттің шығыстары мен кірістерін білдіретін. XIX ғасырдың соңында «қаржы» термині тек ақша қүралдары ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің материалдық қүндылықтарын да білдіретін. Қаржылар екі аспектілерде қарастырылады: материалдық жэне экономикалық.
қаржылар мемлекеттің қаржы ре- сурстарын білдіреді, яғни мемлекеттің меншігіндегі қолма-қол жә- не қолда жоқ ақшалардың жиынтығы ретіндегі орталықтандырыл- ған жэне орталықтандырылмаған ақша қүралдарының қорларының жиынтығы. Қолма-қол ақшалар белгілі қүны көрсетілген қағаз ақша немесе тиын ақша түрінде көрініс табады. Ал, қолда жоқ ақшалар белгілі шоттардағы жазба түріндегі ақша қүралдары. «Қаржы» категориясын материалдық мағынада және «ақша» терминімен байланыстыра қарастыра отырып үш мағынасын көрсетуге болады. Кең мағынада «қаржылар» «ақша» түсінігінің синонимі ре- тінде қарастырылады. Тар мағынада «қаржы» терминіне мемлекет- тің жэне заңды түлғалардың ақша қүралдары кіреді. Заңды түлғалар мемлекеттік жэне мемлекеттік емес деп жіктелінгендік- тен, қаржылар да жеке және мемлекеттік деп бөлінеді. Арнайы ма- ғынада қаржылар деп тек мемлекеттің ақша қүралдары айтылады, яғни қаржылар мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды үйымдастыру негізіндегі ақша айналысында пайда болатын қатынастардың жиынтығын білдіреді. Осы мағынадағы түсінік қаржылық қүқықта кеңірек пайдалынады. «Мемлекеттік қаржылар» ұйымдастыру процесінде пайда болатын экономикалық қатынастардың жиынтығы, яғни түрақты субъектісі мемлекет болатын қайта бөлу сипатындағы императив- тік экономикалық (ақша) қатынастарының жиынтығын білдіреді. Мемлекеттік қаржылар жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру және қоғамдық мүдделерді қамтамасыз етуге бағытталады. Қаржылардың нақты мақсатты бағыты бар. Олар жалпы мемлекеттік мүдделер, сонымен қатар жергілікті басқару саласында нақты міндетттерді шешуге бағытталады. Экономикалық категория ретінде қаржы деп, мемлекеттің ақшалай ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және бөлетін, сондай-ақ олардың пайдаланылуын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесін айтамыз. Мемлекеттік қаржылардың негізгі қағидалары: заң шығару базасының бір түтастығы; үнемділік жэне үтымдылық; ашықтық жэне жариялылық; мақсатты және стратегиялық бағыттылылық; белгіленген мақсаттарға жетудегі ғылыми көзқарас; қаржыларды орталықтандырылған негізде басқару; қаржылық өкілеттіліктерді бөлу. Мемлекеттік қаржыларға бөлу және бақылау функциялары тэн. Бөлу функциясы арқылы жалпы мемлекеттік қажеттіліктер қанағаттандырылады, бюджеттердің жэне бюджеттік емес қорлардың баллансталуы, экономиканың өндірістік емес салаларын қаржыландыру көздері қалыптасады. Бақылау функциясы мемлекеттің ақша қорларын қалыптас- тыру жэне бөлу, сондай-ақ қандай да болмасын шаруашылық субъектілерінің осы қорлардан алған ақша қаражаттарын мақсатқа сай пайдаланулары кезіндегі барлық эрекеттерінің дұрыс және заңды болуын қамтамасыз етуге бағытталған. Бақылау функциясының негізгі бағыттары: орталықтандырылған және мемлекеттік бюджеттен тыс қорларға қаражаттардың толық және уақытылы аударылуын бақылау; қаржы ресурстарының мақсатты жэне үтымды пайдалынылуына бақылау жасау Қаржы жүйесі деп, мемлекеттің ақшалай қорларын қалып- тастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда болатын жэне әрқайсысы белгілі бір қаржылық-
2
құқылық институт- тардың материалдық көрінісі (қорлары) болып табылатын қаржы- лық - экономикалық институттардың жиынтығын айтамыз. Ал қаржылық - экономикалық институттар дегеніміз, мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды үйым- дастыру барысында пайда болатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ақша қорлары дегеніміз нормативтік-қүқықтық негізі бар, мақсатты, салыстырмалы өз бетінше эрекет ететін салыстырмалы оқшауланған қаржы ресурстары (ақша қүралдары). Мемлекеттің қаржы жүйесін материалдық, экономикалық жэне үйымдастырушылық мағынада қарастыруға болады.
деп ақша қорларының (орталықтандырылған және орталықтанды- рылмаған) жиынтығын айтамыз: қаржы ресурстарының орталық- тандырылған жалпы мемлекеттік қоры; әкімшілік-аумақтық бір- ліктердің орталықтандырылған ақша қорлары; мемлекеттік бюд- жеттен тыс қорлар; мемлекеттің орталықтандырылған қарыз беру қоры; мемлекеттік сақтандыру қоры; мемлекеттік үйымдар мен мемлекеттік мекемелердің орталықтандырылмаған ақша қорлары.
мемлекеттің қаржы жүйесі деп қаржы экономикалық институттардың жиынтығын айтамыз.
мемлекеттің қаржы жүйесі қоғамдық қаржы қатынастарының қозғалысын қамтамасыз ететін мемлекеттің қаржы мекемелерінің жиынтығын білдіреді: Қаржы министрлігі жэне оның аумақтық бөлімдері; салық органдары; Үлттық банк жэне оның аумақтық бөлімдері. Мемлекеттің қаржы жүйесінің негізгі функциялары: реттеу функциясы; жоспарлау функциясы; үйымдастыру функциясы; ынталандыру функциясы; бақылау функциясы. Мемлекеттің қаржы жүйесінің аясы: мемлекеттік қаржылар (бюджеттік жүйе, бюджеттен тыс мақсатты қорлар); мемлекеттік сақтандыру қорларының қаржылары; мемлекеттік банктердің қаржылары; мемлекеттік үйымдар мен мемлекеттік мекемелердің қаржылар; корпоративті қаржылар (жеке қаржылар); коммерция- лық жэне коммерциялық емес үйымдар мен кэсіпорындардың қаржылары; сақтандыру үйымдарының қаржылары; банктердің қаржылары; мемлекеттік емес арнайы қорлардың қаржылары; түрғылықты халықтың қаржылары (үй шаруашылықтарының ақша қатынастары). Мемлекеттің қаржылық қызметі Қаржылық қызмет барысында ақша қ^ралдарының мемле- кеттік қорларын жоспарлы жэне мақсатты бағытталған қалып- тастыру, бөлу жэне пайдалануды ұйымдастыру жүзеге асырылады. Мемлекеттің қаржылық қызметі - мемлекеттің ақша қорла- рын қалыптастыру, бөлу жэне пайдалануды ұйымдастыруға бағыт- талғын қаржы, несие, салық жэне басқа да уэкілетті мемлекеттік органдардың жоспарлы, мақсатты бағытталған қызметі. Мемлекеттік қаржылық қызметінің мазмұны эртүрлі функциялармен сипатталады, олар келесі бағыттарда эрекет етеді: мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, мемлекеттік қаржы ресурстарын бөлу, мемлекеттік қаржы ресурстарын пайдалануды ұйымдастыру; мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу жэне пайдалануды ұйымдастыруға мемлекеттік қаржылық бақылау жүргізу; елдегі ақша инфрақ^рылымын қалыптастыру жэне дұрыс эрекет етуін қамтамасыз ету; ақша жэне бағалы қағаздардың эмиссиясы; мемлекеттің қаржылық, несие жэне салық органдарын қалыптастыру; мемлекеттің қаржылық қызметі саласында мемлекеттік органдардың қаржылық құзыреттерін анықтау, қаржы заңдылықтарын бұзғаны үшін заңи жауапкерші- лікті белгілеу; мемлекеттік қаржыларды қалпына келтіру; банк жэне қаржы жүйесіннің қызметтерін қалпына келтіру; экімшілік- аумақтық бірліктердің қаржылық- экономикалық дербестігін жэне жауапкершілігін көтеру, мемлекетің алтын валюталық қорларын арттыру жэне капиталдың шетелге кетуін азайту; ішкі жэне сыртқы қарыз алуларды инвентаризациялау; жекешелендіру жобаларын, инвестициялық бағдарламаларды, қаржы ағымдарын басқару саласында мемлекеттік реттеуді күшейту; шетел валюталарына шаққанда теңгенің құнын жоғарылату; орталық жэне жергілікті басқару органдары арасында қаржы ресурстарын жэне құзыреттерді бөлу жүмысын жалғастыру. Мемлекеттік қаржылық қызметінің негізгі қағидалары: қо- ғамдық қажеттіліктері жэне мүдделерінің басымдылығы; қоғамға есептілік жэне қоғамның бақылауы; ашықтық жэне жариялылық; заңдылық; мақсатқа жетуде ғылыми тэсілдерді қолдану; қаржы ресурстарын пайдаланудағы үнемділік, үтымдылық жэне тиімді- лік; нормативтілік жэне жоспарлылық; стратегиялық мақсаттарды есепке алу; қаржылық өкілеттіктерді бөлу. 3
Қаржылық қызметті жүзеге асыру барысында мемлекет мынадай үш негізгі міндеттерді шешеді: 1) елдегі ақша инфрақүрылымын қалыптастыру жэне дүрыс эрекет етуін қамтамасыз ету; 2) өз қызметтерінің жүзеге асуын жэне өзін-өзі қамтамасыз ету үшін ақша қүралдарын табу, 3)қоғамдағы элеумет- тік-экономикалық процестерге ақшаның көмегімен эсер ету. Қаржылық қызметтің әдістері Мемлекеттің қаржылық қызметі белгілі бір өдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылады. Қаржылық қызметтің эдістері дегеніміз, қаржы жүйесінің қүрамына кіретін ақша қорларын қалыптастыру, бөлу жэне пайдалануды үйымдастыру кезінде мемлекет жүзеге асыратын нақтылы жолдар мен тэсілдер. Қаржылық қызметтің эдістеріне мыналар жатады: ақша қорларын қалыптастыру эдістері; ақша қорларын бөлу эдістері; ақша қорларын пайдалануды үйымдастыру эдістері. Ақша қорларын қалыптастыру эдістеріне мыналар жатады:
салықтар жэне басқа міндетті төлем;
ақша қаражаттарын еріксіз бірақ қайтарылатын түрде алу. Мысалы, кэсіпорындар мен үйымдардың балансындағы өз каражаттарын міндетті түрде банк мекемелерінде сақтаулары (олар көбінесе ссуда беру көзі ретінде қолданылады).
ақша қаражаттарын ерікті бірақ қайтарымсыз түрде жүмылды- ру (өз еркімен, ақысыз, тегін түрде). Мысалы, азаматтардың жэне заңды үйымдардың эртүрлі қорлар арқылы мемлекетке өз ақшаларын берулері, сондай-ақ қайырымдылық көрсетулері.
ақша қаражаттарын ерікті жэне қайтарылатын түрде жүмылдыру. Мысалы, бюджет кірістерінің түсім көзі болып есептелінетін мемлекеттік заемдар; жинақ (халықтық) банкілерінде сақталатын, қарыз (ссуда) беру көзі болып табылатын халықтың ақшалай салымдары; халықаралық несие (кредит) негізінде ақша қаражаттарын жүмылдыру;
мемлекеттік мүлікті пайдаланудан түсетін ақша қүралдарын мемлекеттің кірісіне айналдыру (мемлекеттің шаруашылық қызметі);
Эмиссия, айналымға жаңадан ақша немесе бағалы қағаздар шығару, яғни мемлекеттің шыгындарының орнын толтыру (мұқтаждықтарын өтеу) мақсатында айналымға қосымша ақшалар шығару. Ақша қорларын бөлудің негізгі эдістері:
біржолата беру. Дотация - өз қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда көмек ретінде орнын толтыру мақсатында бөлінеді. Субвенция - белгілі мақсатты жүзеге асыру үшін бюджеттен төмен тұрған бюджетке ақша қүралдарының бөлінуі. Субсидия - белгілі мақсатты жүзеге асыру үшін мемлекет- тік ақша қорынан заңды жэне жеке тұлғаларға ақша қ^ралдарының бөлінуі.
Кредиттеу (несиелеу), яғни белгілі бір қордан ақша қаражат- тарын қайтарып алу шартымен, ақылы түрде пайдалануға беру.
қарыздарын өтеуі) Ақша қорларын пайдалануды ұйымдастыру эдістері. а. ақша қорларының мақсатын анықтау; б. мемлекеттік ақша қорларынан алынған қаражаттарды пайдалану тэртібін белгілеу; в. бөлінетін ақша қаражаттарының қаржылық нормативтері мен шектерін белгілеу; г. мемлекеттік кэсіпорындардың кірістерін бөлу нормативтері мен тэртібін белгілеу; д. ақша қаражаттарын пайдалануды жоспарлауды жүзеге асыру; е. ақша қорларының пайдаланылуына бақылау жүргізу. 2
Қаржылық құқықтың түсінігі Қаржылық қүқық - мемлекеттің қаржы жүйесін қалыптас- тыру жэне оны жүзеге асыру процесінде, сонымен қатар мемлекет- тің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу, пайдалануды
4
үйымдасты- ру процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін қүқықтық нормалардың жиынтығы. Қаржылық қүқықтың пэні - мемлекеттің қаржылық қызметінің, яғни мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу жэне пайдалануды үйымдастыру барысында пайда болатын қоғамдық қатынастар. Мемлекеттің қаржылық қызметі барысында, қаржылық қүқықты пэні болып табылатын қаржылық қатынастарды екі тобы эрекет етеді: материалдық жэне үйымдастырушылық. Материалдық қаржылық қатынастар ақша қүралдарының қозғалысын білдіреді, мемлекеттік ақша қорларын қалыптастыру жэне бөлу процестерін сипаттайды. Бүл қатынастар нақты ақша- лардың төлеушіден мемлекеттік қорға немесе қордан алушы түлға- ға қозғалысымен байланысты. Түгастай елдің қаржы жүйесін, со- ның ішінде мемлекеттің қаржы жүйесін, мемлекеттің қаржы меке- мелерінің жүйесін (мемлекеттік қаржыларды басқару органдары) үйымдастыру жэне оларың қызметін қамтамасыз ету процесінде пайда болатын қатынастар үйымдастырушылық қаржылық қатынастарға жатады. Материалдық қаржылық қатынастар келесі белгілермен сипатталады: 1.
қалыптастыру немесе бөлу процесін сипаттайды; 2.
бүл қатынастар ақшалай нысандағы қүнның біржақты қозғалысын білдіреді, яғни қүнның тауар нысанындағы қозғалыс көрініс таппайды; 3.
4.
олар экономикалық қатынастардың біртүрі болып табылады; 5.
мемлекеттің қаржылық қызметі процесінде пайда болатын қаржылық қатынастар тек қүқықтық нысанда болады. Қаржылық қатынастар бірнеше түрге бөлінеді. Қаржы құ- ралдарының қорына байланысты олар, бюджеттік, банкілік, сақ- тандыру қатынастары болып бөлінеді. Мемлекеттің қаржылық қызметінің эдістеріне байланысты салық, несие қаржыландыру қатынастары болып бөлінеді. Ақша қ^ралдарының қозғалысына байланысты қаржылық қатынастар: а) біржақты, яғни ақша бір бағытта ақша қорына (салықтар) немесе ақша қорынан (бюджеттік қаржыландыру) алушыға қозғалысы; б) екіжақты, ақша қорға кейін қордан алушыға қозғалысы (мемлекеттік қарыз), немесе қордан шығып кейін қорға қайтып келетін ақша қозғалысы. (бюджеттен қарыз беру қатынастары). Қаржылық құқықтың ретеу эдістері - бұл құқықтар мен міндеттерін анықтау арқылы қаржылық қатынасқа қатысушыларға мемлекеттің эсер ету эдістері мен тэсілдері. Қаржылық құқықтың эдістері императивті жэне диспозитивті болып бөлінеді. Қаржылық құқықтық реттеудің императивтік эдісі келесі белгілермен сипатталады:
мемлекет қаржылық қатынастың белгілі субъектілерінің жүріс- тұрысын нормативтік қаржылық құқықтық актілерде біржақты-өтемді белгілейді.
мемлекеттің бұйрықтары мэжбүрлеу механизмімен қамтамасыз етіледі;
оларды орындамау заңи жауапкершілікті туындатады;
тараптардың таңдау мүмкіндігі жоқ;
қаржылық қатынастарда мемлекеттің мүддесін білдіретін субъект өктеді өкілеттіліктерге ие болады. Қаржылық құқықтық реттеудің диспозитивтік эдісі келесі белгілермен сипатталады: 1.
қатынасты реттейтін нормативтік акт; б) тараптар арасында жасалынған шарт. 2.
тараптардың құқықтары мен міндеттері теңестірілген, яғни мемлекет немесе оның мүдделерін білдіретін орган да белгілі міндеттерге ие болады; 3.
құқығын береді; 4.
мемлекеттің ықпалы тек біржақты мэжбүрлеу сипатында ғана емес, экономикалық ынталандыру сипатында болады; 5.
6.
қаржылық қатынасты диспозитивтік эдіспен реттеудің заңи нысаны - тараптары мемлекет (өзі немесе уэкілетті орган) пен қаржылық қатынастардағы мемлекеттің контрагенті болып табылатын қаржылық-қүқықтық шарт болып табылады. 7.
мемлекет немесе оның мүддесін білдіретін органға басымырақ қүқық береді; 8.
қаржылық-қүқықтық шарт осы қаржылық қатынасты реттейтін қүқықтық акт рүқсат еткен 5
жэне осы актіде көрсетілген шарт- пен реттелуге жататын мэселелерге байланысты жасалынады. Қаржылық қүқықтың жүйесі жалпы жэне ерекше бөлімдерден түрады. Қаржылық қүқықтың жалпы бөліміне мына институттар кіреді: қаржылық қүрылыстың қүқықтық негіздері, қаржы жүйесі- нің қүқықтық негіздері, қаржы саласындағы басқару, қаржылық жоспарлаудың қүқықтық негіздері, қаржылық бақылаудың қүқық- тық негіздері, қаржылық-қүқықтық жауапкершілікті қүқықтық реттеу. Қаржылық қүқықтың ерекше бөліміне мынадай институт- тар кіреді: бюджеттік қүқық, бюджеттен тыс қорлар, банкілік қызметтің негіздері, сақтандыру қызметінің негіздері жэне т.б. Қаржылық-қүқықтық институт - белгілі қаржылық қатынастар тобын реттейтін қүқықтық нормалардың жиынтығы. ҚР құқық салаларындағы қаржылық құқықтың алатын орны Қүқық жүйесіндегі қаржылық қүқытың алатын орнын анықтау үшін келесі үш сүраққа жауап беруіміз қажет: 1)
қаржылық қүқық дегеніміз не? (жеке қүқық саласы ма элде қүқықтық институт па?); 2) қаржылық қүқықтың пайда болу уақыты мен эдісін анықтау; 3) қаржылық қүқықтың үқсас қүқық салаларымен байланысы. Қаржылық қүқыққа байланысты заң эдебиеттерінде эр- түрлі көзқарастар бар. Оларды үш топқа топтастыруға болады.
көзқарасы бойынша: қаржылық құқық жеке құқық саласы болып табыла алмайды,ол ерекше құқықтық құбылыс. Бұған байланысты мынадай пікірлер айтылады: а. қаржылық құқық экімшілік құқықтың бір бөлігі. Бірақ қазіргі таңда бұл пікірлі ешкім қолдамайды. Бірақ, экімшілік құ- қық пен қаржылық құқықтың ара қатынасын анықтағанда қиындықтар туындайды. Бұл жағдай «қаржыларды басқа- ру» саласында көрініс табады, өйткені мемлекеттік билік органдардың жүйесі бір жағынан алып қарағанда мемлекет- тің атқарушы органдарына жатады (экімшілік құқықтың реттеу саласы), ал екінші жағынан мемлекеттің қаржылық қызметін жүзеге асырушы арнайы мамандандырылған ор- гандары болып табылады (бұл қаржылық құқықтың реттеу саласына жатады). Мысал ретінде Қаржы министрлігін келтіруге болады; б. қаржылық құқық мемлекеттік жэне экімшілік құқықтың нормаларынан тұратын кешенді құқық саласы ретінде қарастырылады. Бұндай көзқарас ертеректе қоданнылған, қазіргі таңда көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша кешенді құқық салалары жоқ. (тек кешенді құқық институттары болуы мүмкін). Қаржылық құқық жеке құқық саласы ретінде эрекет етуде. в. Қаржылық құқық арнайы құқық саласы болып табылады. Бұл жағдайда құқық салалары үш буынға бөлінеді: 1. негізгі салалар; 2) арнайы салалар; 3) кешенді салалар. Кешенді салалар жайында жоғарыда айтылып кетті. Ал, құқықты негізгі жэне арнайы құқық салаларына бөлу субъективті сипатқа ие, нақты объективті анықталмаған жэне эрбір автордың жеке көзқарасына байланысты. Мұндай негіздерде ғылыми дэлелденген құқық жүйесін келтіруге болмайды. г. Қаржылық құқық «салыстырмалы жеке құқық саласы» болып табылады. Бұл көзқарас анықталынбаған жэне дэлелденбеген («салыстырмалы» деген түсінікті қалай түсінуге болады?). сонымен қатар құқық теориясында «салыстырмалы» жэне «салыстырмалы емес» құқық салалары атты категориялар жоқ.
көзқарас бойынша, қазіргі таңда қаржы- лық құқық жеке құқық саласы, ал алғашында басқа құқық салала- рының бір бөлігі ретінде болған. Бұл жерде біз, қаржылық құқық- тың пайда болу уақыты мен эдістері мэселесін шешуіміз керек. Осы топтағы көзқарастарда үш пікір бар:
қаржылық қүқық экімшілік қүқықтан бөлініп шыққан. Бүл көзқарас қате, өйткені мемлекеттің атқарушы билігінің қызметін реттейді, ал қаржылық қызмет өкілді органдармен де жүзеге асырылады. Сондықтан, қаржылық қүқықтың толығы- мен экімшілік қүқықтың қүрамында болуы мүмкін емес.
қаржылық қүқық экімшілік жэне мемлекеттік қүқықтың ғана емес азаматтық қүқықтың да бір бөлігі болған. Үшінші топтың көзқарасы бойынша қаржылық қүқық қүқықтың пайда болуынан бастап жеке қүқық саласы ретінде қалыптасқан.
6
Бүл көзқарасты В. В. Бесчеревных қолдаған. Ол екі сүрақ қояды: 1) қаржылық қүқықтың бөлініп шығуы қашан болды?; 2) ол қалай көрініс тапты? Бірақ, бүл сүрақтарға жауап беру мүмкін емес болғандықтан, қаржылық қүқықтың бөлініп шығуы болмаған жэне ол экімшілік жэне мемлекеттік қүқықпен қатар қалыптасты деген көзқарасқа келеді. Қаржылар мемлекеттің пайда болуымен пайда болады. Қаржыладың бар болуы қаржылық қүқықтың қалыптасуын білдіреді: мемлекет қаржыларсыз өмір сүре алмайды, ал қаржылар
болды. Қаржылық қүқықтың басқа қүқық салаларымен байланысын қарастырғанда біз, оның коституциялық, экімшілік жэне азаматтық қүқықпен ара-қатынасын қарастырамыз. Конституциялық қүқық барлық қүқық салалырының негізі ретінде қарастырылады. Конституциялық нормалар өкілді жэне атқарушы билік органдарының қүзыреттерін анықтай отырып, мемлекеттің қаржылық қызметінің негіздерін белгілейді. Жанама түрде мемлекеттің қаржы жүйесінің қүрамы туралы айтылады. Қазақстан Републикасының Конституциясының 54- бабы бойынша, Парламент Палаталардың бөлек отырысында, республикалық бюджетті жэне оның атқарылуы туралы есептерді, бюджетке енгізілетін өзгертулер мен толықтыруларды талқылайды, мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді жэне оларды алып тастайды. Палаталардың бірлескен отырысында, республикалық бюджетті жэне Үкімет пен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, бюджетке өзгертулер мен толықтырулар енгізеді. (ҚР Конституциясының 53- бабы). Сонымен қатар, Конституцияның 61-бабына сэйкес, Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, соның ішінде салық салуға, алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеуге қатысты негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға хақылы. Бірақ, мемлекеттік кірісті қысқартуды немесе мемлекеттік шығысты көбейтуді көздейтін заңдардың жобалары Республика Үкіметінің оң қорытындысы болғанда ғана енгізілуі мүмкін. 66-шы бап бойынша, Қазақстан Республикасының Үкіметі Парламентке республикалық бюджетті жэне оның атқарылуы туралы есепті ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді. Конституция жергілікті мемлекеттік қаржылардың құқықтық негіздерін де белгілейді. ҚР Конституциясының 86- бабына сэйкес, мэслихаттар жергілікті бюджетті жэне олардың атқарылуы туралы есептерді бекітеді. Ал, 87-бап бойынша жергілікті атқарушы органдар жергілікті бюджетті эзірлейді жэне олардың атқарылуын қамтамасыз етеді. Мэслихаттардың жергілікті бюджет кірісін қысқартуды немесе жергілікті бюджет шығысын ұлғайтуды көздейтін шешімдерінің жобалары экімнің оң қорытындысы болған кезде ғана қарауға енгізіле алады (ҚР Конституциясының 88-бабының 2- тармағы. ҚР Конституциясының 35-бабына сэйкес, заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды жэне өзге де міндетті төлемдерді төлеу эркімнің борышы эрі міндеті болып табылады. Бұл конституциялық ережелер қаржылық құқық нормалары арқылы ары қарай дамиды. Қаржылық құқық пен экімшілік құқықтың айырмашылығы негізінен құқықтық реттеу пэніне байланысты болады. Әкімшілік құқықтың пэні болып, атқарушы билік органдарының қызметі про- цесінде пайда болған қатынастар болып табылса, ал қаржылық құ- қытың пэні - қаржылық құқықтық қатынастар. Қаржылық қызмет атқарушы билік органдардың қызметі сипатында көрініс тапқан кезінде бұл құқық салаларын айыруға кедергі келтіреді. Мысалы, Қаржы министрлігінің қызметі немесе ведомстволық қаржыларжы үйымдастырумен байланысты министрліктер мен ведомстволар- дың қызметі. Қаржылық қатынастар үйымдастырушылық сипа- тында болған реттерде де қиындықтар туындайды (мысалы, Қар- жы министрлігі мен оның аумақтық бөліністері арасындағы қаты- настар). Қаржылық жэне экімшілік қүқық қүқықтық реттеудің им- перативтік эдісін қоланылады. Бүл жерде айырмашылық - қызме- тінің мақсатында. Егер атқарушы органның қызметі мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу жэне пайдалануды үйымдас- тыруға бағытталса, онда қаржылық қүқықтың реттеу саласы болып табылады. Әкімшілік қүқықтың пэні болып атқарушы билікті жү- зеге асыру қатынастары. Сондықтан қаржы органдардың қүры- лымдық бөлімшелерін қүру, лауазымды түлғаларды тағайындау мен қызметтен босату тэртібі жэне тібі мэселелер - экімшілік қүқық саласы. Қаржылық қүқық пен азаматтық қүқықтың айырмашылығы қүқықтық реттеу эдістеріне байланысты. Қаржылық қүқық біржақты өктемдік эдісін (императивтік) қолданады, ал азаматтық қүқық азаматтық қатынастағы екі жақты теңдік эдісін (диспозитивтік эдісті) 7
қолданады. Бүл ереже түрақты жэне шарттық сипаттағы қаржылық қатынастар азаматтық қүқықтың саласына тэн болуы керек. Айта кететін жайт, диспозитивтік эдіспен реттелетін кейбір қатынастар (мысалы, мемллекеттік ақша қорларын пайдаланумен байланысты қатынастар) қателікпен қаржылық қатынастар ретінде жіктелінеді деуге болар еді. Бірақ жай тауар - ақша қатынастары азаматтық қүқықпен реттеледі. Мемлекеттің қаржылық қызметі прцесінде пайда болатын жэне материалдық сипаттағы қатынастар шарттық (диспозитивтік) эдіспен реттеледі. Бірақ, бүл шарт азаматтық қүқықтық емес, қаржылық-қүқықтық шарт болып табылады. Бүдан, қаржылық қүқық тек императивтік эдісті ғана емес диспозитивтік эдісті де қолданатынын көреміз. Сондықтан бүл қүқық салаларын реттеу эдістері арқылы ажырату қате. Қаржылық-қүқықтық шарт азаматтық қүқықтық шартқа қарағанда қаржылық қүқықтық қатынастарға тэн тараптардың теңсіздігі бар. Демек, қаржылық қүқықпен азаматтық қүқықты ажы- ратудың негізгі белгісі - реттеу пэні азаматтық қүқықтық реттеу пэні, тауар, ақша қатынастары, ал азаматтық қүқықтың пэні экономикалық қатынастардың бір түрі қаржылық қатынастар. Құқықтық реттеу эдісі азаматтық құқықтық жэне қаржылық құқықтық қатынастарды ажыратудың қосымша белгісі болып саналады, бірінші қатынастар құқықтық теңдікті білдіреді, ал екніші қатынастар теңсіздікті білдіреді. Осы қатынастарды ажыратудың келесі белгісі қаржылық құқықты міндетті субъектісі мемлекет болатыны. Мемлекеттік займ қатынастары мазмұны бойынша қаржылық қатынастар, құқықтық реттеу эдістері бойынша - шарттық, қаржылық құқықтың пэні болып табылады. Жеке займ ақшалай сипатта болса да қаржылық қатынас болып табылмайды, сондықтан азаматтық құқықтың пэні болып табылады. Қаржылық құқық мемлекеттің қатысуы бар қаржылық қатынастарды реттейді, азаматтық құқық тауар ақша қатынастарын реттейді. Қаржылық құқықтың жүйесі және қайнар көздері Мемлекеттің қаржылық қызметінің негізгі бағыттарының бірі қаржылық құқықтың қайнар көздерін қалыптастыратын құқық шығармашылығы. Қаржылық құқықтың қайнар көздеріне қаржы- лық заңдар жэне уэкілетті мемлекеттік органдардың нормативтік қаржылық құқықтық актілері жатады. Қаржылық құқықтың негізгі қайнар көзі - Қазақстан Республикасының Конституциясы.
болып мемлекеттік биліктің өкілді жэне атқарушы органдарының қаржылық құқық- тық нормалардан тұратын нормативтік құқықтық актілері табылады. Қаржылық құқықтың қайна көздері: 1)
Қазақстан Республикасының Конституциясы; 2)
Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдары; 3)
Қазақстан Республикасының салық кодексі; 4)
Қазақстан Республикасының заңдары; 5)
Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар жарлықтары, Қазақстан Республикасының Президентінің нормативтік жарлықтары; 6)
7)
Қаржы министрінің, Үлттық Банк төрағасының нормативтік бұйрықтары; 8)
Маслихаттардың нормативтік қаржылық қүқықтық шешімдері, экімдердің нормативтік қаржылық қүқықтық шешімдері; 9)
Халықаралық қаржылық қүқықтың нормалары жэне халықаралық қаржылық қүқықтық шарттар. Қаржылық заңдылық келесі белгілермен сипатталады: а. олар ерекше процессуалдық нормалар немесе референдум жолымен заң шығарушы билікпен қабылданады; б. олар басқа нормативтік қүқықтық актілерге қарағанда жоғарғы заң күшіне ие болады; в. олар қаржылық қүқықтық нормалардан түрады; г. олар маңызды негізгі мемлекеттік қаржылық қатынастарды реттейді. Қаржылық заңдылық - бүл мемлекеттің қаржылық қызметі аясында пайда болатын қатынастарды реттейтін нормативтік қүқықтық актілердің жиынтығы. 8
3 дәріс. ҚАРЖЫЛЫҚ Қ¥ҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАР ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ Қ¥ҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР Қаржылық қүқықтық нормалардын түсінігі және түрлері Қаржылық қүқықтық нормалар - мемлекеттің қаржылық қызметі процесінде пайда болатын қатынас субъектілерінің жүріс түрыс ережелерін белгілейтін қүқықтық нормалар. Қаржылық қүқытық нормалардың белгілері: 1.
2.
мемлекеттің уэкілетті органдары арқылы қабылданған; 3.
жалпыға бірдей міндетті жүріс-түрыс ережесі, анықталмаған адам санына арналған, көп қолданыс сипатында болады; 4.
қаржылық-қүқықтық нормалар белгілі заңи нысаны бар акт арқылы белгіленеді; 5.
қаржылық-қүқықтық нормалардың орындалуы мемлекеттің мэжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі, мемлекет алдындағы қаржылық міндеттемені мэжбүрлі орындату жэне қаржылық заңдылықты бүзған түлғаны қаржылық қүқықтық, экімшілік жэне қылмыстық жауапкершілікке тарту. Қаржылық-қүқықтық нормалардың ерекшеліктері:
мазмүнына байланысты олар қаржылық қатынасқа қатысушылардың жүріс-түрысын реттейді;
жауапкершілік шараларына қарай мемлекет қаржылық қүқықтық нормалардың орындалуына мүдделі. Бүл ережелерді бүзу үшін заңи жауапкершілік белгіленген;
мемлекеттің қүқықтарын қорғау эдістеріне қарай нормалар мемлекетке немесе оның атынан өкілдік ететін органды соттан тыс тэртіппен өз мүдделерін біржақты қорғау қүқығын береді (салық бойынша төленбеген соманы мэжбүрлі түрде өндіріп алу мүмкіндігі);
рэсімдеу эдісі бойынша жағдайды нақты сипаттау, диспозицияны қүрастырудағы нақтылық. Қаржылық-қүқықтық нормалар реттеуші жэне қорғаушы болып бөлінеді Реттеуші нормалар - қаржылық қүқықтық қатынас субъек- тілеріне белгілі қүқықтар немесе міндеттер жүктеуші нормалар. Қорғаушы нормалар қаржылық қатынас субъектілерінің міндеттерін орындауды қамтамасыз ету құралы болып табылады. Сонымен қатар, олар мемлекеттің қаржылық мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету құралы болып табылады, яғни барлық тұлғаларды мемлекет алдындағы қаржылық міндеттерін толығымен жэне уақытылы орындалуын қамтамасыз ету қүралы. Реттеуші нормалар міндеттеуші, тыйым салушы жэне уэкілеттік беруші болып бөлінеді. Міндеттеуші қаржылық құқықтық нормалар қаржылық құқықтық қатынас субъектілеріне нақты эрекеттерді істеуді міндеттейді. Мысалы, бюджеттік ақшаларды өз мақсатына сай пайдалану. Тыйым салушы қаржылық құқықтық нормалар белгілі эрекеттерді істеуге тыйым салады. Мысалы, жергілікті бюджеттерге қосымша түскен кірістерді жоғары тұрған бюджетке алуға тыйым салынады. Уэкілеттік беруші қаржылық құқықтық нормалар белгілі эрекеттерді істеуге рұқсат етеді. Мысалы, уэкілетті қаржылық орган салық төлеушіге салық төлеу мерзімін ұзарта алады. Құқықтық реттеу эдістеріне байланысты қаржылық құқық- тық нормалар императивті жэне диспозитивті болып бөлінеді. Императивті қаржылық құқықтық нормалар қаржылық қатынас субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін нақты анықтайды жэне олардың орындалуын талап етеді. Императивтік нормалар міндеттеуші жэне тыйым салушы болып бөлінеді. Диспозитивтік қаржылық құқықтық нормалар жүріс-тұрыс ережесін таңдау мүмкіндігін береді, кейбір мэселелерді уэкілетті органның біржақты шешімімен немесе тараптардың келісімі арқылы шешуге мүмкіндік береді. Диспозитивтік нормалар уэкілеттік беруші болып табылады. Мазмұнына балынысты қаржылық құқықтық нормалар материалдық жэне ұйымдастырушылық болып бөлінеді. Материалдық қаржылық құқықтық нормалар ақша қозғалысын материалдық объект ретінде қаржылық қатынастарды реттейді. Мысалы, салық төлеушінің мемлекет алдындағы ақшалай міндеттемелері. Үйымдастырушылық қаржылық құқықтық нормалар қаржылық қүрылымды анықтайды, қаржылық қызметтің нысанын белгілейді. Мысалы, елдің қаржылық қүрылымын жэне оның ақша жүйесін анықтайтын нормалар. Логикалық қүрылымы жағынан қаржылық қүқықтық нормалар үш негізгі элементтерден түрады: гипотеза, диспозиция, санкция.
9
Қаржылық қүқықтық норманың гипотезасы норманың іске асырылу жағдайлары сипатталады. Қаржылық қүқықтық норманың диспозициясында қаржылық қатынастың қатысушыларының қүқықтары мен міндеттерін сипаттайтын жүріс-түрыс ережесі белгіленеді. Қаржылық қүқықтық норманың санкциясы қаржылық қүқытық нормаларды орындамау салдарын анықтайды. Қаржылық қатынастар, олардын ерекшеліктері және түрлері Қаржылық қүқықтық қатынастар - қаржылық қүқықтық нормалармен реттелетін мемлекеттің қаржылық қызметі процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастар. Қаржылық қатынастардың белгілері: 1.
2.
қаржылық қатынастың міндетті субъектісі - мемлекет (түгастай өзі немесе уэкілетті орган); 3.
олар «билік жэне бағыныштылық» сипатында болады. Қаржылық қүқықтық қатынастар материалдық жэне үйымдастырушылық болып бөлінеді. Қаржылық қүқықтың институтына байланысты қаржылық қүқықтық қатынастар: 1) бюджеттік; 2) қаржылық-шаруашылық; 1.
Қүқықтық реттеу эдістеріне байланысты қаржылық қүқық- тық қатынастар біржақты- өктемді жэне шарттық болып бөлінеді. Біржақты өктемді қаржылық қүқықтық қатынастар мемлекеттің біржақты эмірі негізінде пайда болады. Шарттық қаржылық қүқықтық қатынастар тараптардың келісіміне негізделеді, яғни қаржылық міндеттеме шарттары екі жақты ерік білдіру арқылы қалыптасады. Қаржылық қатынастарды реттеуші құқықтық нормалардың сипатына қарай қаржылық қүқықтық қатынастар реттеуші жэне қорғаушы болып бөлінеді. Реттеуші қаржылық құқықтық қатынастар, субъектілерге құқықтар мен міндеттерді жүктеу арқылы мемлекеттің қаржылық қызметіне тиісті құқықтың реттеу функциясының жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Қорғаушы қаржылық құқықтық қатынастар қаржылық құ- қықтық қатынастардың субъектілерінің заңи мүдделері мен құқық- тарын қорғауды қамтамасыз етеді (бұл көбінесе мемлекетке қатыс- ты). Қорғаушы қаржылық құқықтық қатынастар қаржылық құқық- тық нормалардың орындалмауы салдарынан туындайды жэне қар- жылық құқықтық жауапкершілікке тартумен байланысты болады. Қаржылық құқықтық нормалар мен қатынастардың элементтері Қаржылық құқықтық норма логикалық қүрылысына байланысты үш элементтен тұрады: гипотезы, диспозиция, санкция. Қаржылық құқықтық норманың гипотезасы норманың қолданылу жағдайын көрсетеді. Қаржылық құқықтық норманың
жүріс-тұрыс ережесінің өзін, қаржылық құқықтық қатысушыларының құқықтары мен міндеттерінің мазмұнын көрсетеді. Диспозиция қаржылық құқықтық норманың негізгі элементі болып табылады. Қаржылық құқықтық норманың гипотеза жэне диспозиция- сының ерекшелігі, олар ашық жэне нақты сипатталғандығында. Заң шығарушы болуы мүмкін барлық жағдайларды қарастыруға, екі мағыналы жэне эртүрлі талқылануды болдырмауға тырысады. Бұл екі жағдаймен байланысты. Біріншіден, сипаттау пэнінің күрделілігіне байланысты. Қаржылық операциялар жэне онымен байланысты жағдайлар - өзіне тэн түсінік жэне көп сипатты варианттармен ерекшелінетін айрықша құбылыс. Екіншіден, олар мемлекеттік ақшалармен байланысты. Қаржылық құқықтық норманың санкциясы қаржылық құқықтық норманы орындамау немесе д^рыс орындамау алдарын белгілейді. Ол қаржылық құқықтық жауапкершілік түрін белгілеу арқылы жүзеге асады. Қаржылық құқықтық норманың санкциялары басқа құқық салаларының санкцияларынан мына белгілер арқылы ерекшелінеді. Біріншіден, олар ақшалай сипатта болады. Екіншіден, бүл санкциялар мемлекет алдындағы жауапкер- шілікті білдіреді. Сондықтан, қаржылық өндіріп алудан түскен ақшалар өндіріп алушы түлға емес мемлекеттің кірісіне
10
алынады. Мысалы, салық органы салық төлеушіден салықты уақытылы төлемеген үшін өндіріп алынған айып-пүл салық органы емес, мемлекеттің кірісіне аударылады. Үшіншіден, қаржылық қүқықтық нормалардың көбісі (эсіресе салықтық) санкцияның біржақты бағытталғандығымен сипатталады, яғни олар тек қаржылық қүқықтық қатынастағы мемлекетке қарсы субъектіге байланысты қолданылады. Сондықтан, салық төлеушіге салықты уақытылы төлемегендігі үшін айып-пүл салынады да, ал салықты дүрыс алмаған салық органына қатысты айып-пүл түрі жоқ. Төртіншіден, көптеген қаржылық қүқықтық органдар қаржылық қүқықтық қатынаста мемлекет атынан уэкілеттік ететін субъектіге санкцияны өз бетінше қолдану қүқығын береді, яғни басқа түлғаны бір жақты тэртіппен сэйкесінше өндіріп алу шараларын қолдану арқылы қаржылық қүқықтық жауапкершілікке тарту қүқығы. Бесіншіден, қаржылық қүқықтық санкциялар ескерту, қалпына келтіру жэне мэжбүрлеу шараларынан түруы мүмкін. Мысалы, банкілік шоттар бойынша операцияларды тоқтата түруды ескетту шаралары ретінде, салықты мезгілінде төлемеу үшін пеня алу қалпына келтіру шарасы ретінде (пеня арқылы мемлекет салықты уақытылы төлеуден алатын кірісінің орнын толтырады деп саналады), ал айып-пүл салу мэжбүрлеу шарасы ретінде қолданылады. Қаржылық қүқықтық нормалардың талаптарын уақытылы жэне сапалы орындауды келесі шаралар қамтамасыз етеді: а) қаржылық заңдылықты бүзған кінэлі лауазымды түлғалар мен азаматтарды тэртіптік, экімшілік жэне қылмыстық жауапкершілікке тарту (экімшілік жэне қылмыстық жауапкершілік шаралары қатаң түрде болады). Көп жағдайда мемлекет қаржы саласында қүқық бүзушылықты жасаған түлғаға экімшілік шараларды қолдану қүқығын қаржылық қүқықтық қатынаста мемлекет мүддесін білдіретін мемлекеттік органға береді; б) арнайы қаржылық қүқықтық санкцияларды мемлекеттің қаржылық органы біржақты тэртіппен белгілейді; в) қаржылық міндеттемені мэжбүрлі түрде орындау. Қаржылық құқықтық элементтері: субъект, объект жэне қаржылық құқықтық қатынастың мазмұны. Қаржылық құқықтық қатынастың субъектісі болып құқықтық қабілеттілікке ие тұлға, яғни заңмен белгіленген құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыруға қабілетті құқықтық қатынастың қатысушысы табылады. Қаржылық құқықтық қатынастың субъектілері: 2.
3.
экімшілік-аумақтық бірліктер; 4.
мемлекеттік биліктің өкілді жэне атқарушы органдары; 5.
заңды тұлғалар; 6.
жеке тұлғалар. Қаржылық құқықтық қатынастың субъектілері уэкілетті жэне міндетті болып бөлінеді. Қаржылық құқықтық қатынастың объектісі қаржылық құқықтық қатынастың қатысушыларының эрекеттері неге бағытталғандығын көрсетеді, яғни жалпы мемлекеттік мүдделерді қанағаттандыруға пайдалынатын материалдық игіліктерді қалыптастыру жэне бөлуге бағытталған уэкілетті жэне міндетті тұлғалардың белсенді эрекеттері. Қаржылық құқықтық қатынастың мазмұнын осы қатынас- тың субъектілердің құқықтары міндеттердің жиынтығы қүрайды.
1
4 дәріс. МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ Қ¥ҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ҚАҒИДАЛАРЫ Мемлекеттін қаржылық қызметінін негізгі қағидалары Мемлекеттің қаржылық қызметі белгілі қағидаларға - қаржылық қүқықтық нормалармен бекітілген негізгі басшылыққа алынатын ережелерге негізделе жүзеге асырылады. Негізгі ережелер мен талаптар ретіндегі бүл қағидалар қаржылық қызметтің ерекшеліктерін жэне бағытын сипаттайды. Қаржылық қызметтің негізгі
қоғамдық қажеттіліктер мен мүдделердің басымдылығы;
ашықтық жэне жариялылық;
заңдылық;
белгіленген мақсатқа жетудегі ғылыми көзқарас;
қоғамдық қаржы ресірстарын үнемдеу;
үгымдылық жэне тиімділік;
нормативтілік жэне жоспарлылық;
сиратегиялық мақсаттардың есепке алынуы;
қаржылық уэкілетіктерді бөлу. Жоғарыда көрсетілген қағидалардың негізгі мазмүны Қазақстан Республикасының Конституциясында анықталынады жэне
қардылық қүқықтың нормаларында нақтылынады. . Мемлекеттік органдардын құқықтық жағдайы және функциялары Қаржылық қызметті уэкілетті (орталық) жэне жергілікті мемлекеттік басқару органдарының жүйесі атқарады. Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасында қаржылық қызметті жүзеге асыратын уэкілетті органдардың жүйесі: 1.
а. Қазақстан Республикасының Парламенті - заң шығарушы функцияны жүзеге асыушы жоғарғы өкілді орган; б. сйкес экімшілік аумақтық бірліктердің маслихаттары жергілікті өкілді органдар; 2.
Мемлекеттің атқарушы органдары: а. жалпы құзыретті орталық атқарушы орган - Қазақстан Республикасының Үкіметі; б. орталық салалық жэне функционалдық органдар - ҚР министрліктері жэне ведомстволары; в. жалпы құзыретті жергілікті атқарушы органдар экімдер; 3.
Мемлекеттің мамандандырылған қаржылық органдары: а. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі; б. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті; в. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Салық комитеті; г. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің қаржылық бақылау комитеті; д. Қазақстан Республикасының Үлттық Банкі; е. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитеті; ж. Қазақстан Республикасының Экономика жэне бюджеттік жоспарлау министрлігі жэне т.б.
заң қабылдау арқылы Қазақстан Республикасының қаржы жүйесін анықтайды, республикалық бюджетті жэне оның орындалуы туралы есептерді талқылайды, мемлекеттік салықтар мен төлемдерді белгілейді, мемлекеттік қарыз мэселелерін шешеді.
негізгі құзыреттеріне экіммен берілген экімшілік-аумақтық бірліктің бюджетінің жобасын, оған енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды жэне оның орындалуы туралы есепті бекіту жатады. Қазацстан Республикасының Үкіметі: а. ҚР Парламентіне республикалық бюджетті жэне оның орындалуы туралы есепті бекітуге ұсынады; б. бюджеттің орындалуын қамтамасыз етеді; 2
в. Үкіметтің оң қорытындысы негізінде енгізілетін, мемлекеттің кірістерін азайту немесе мемелекеттің шығындарын арттыру туралы заң жобаларына қорытынды береді. Қазацстан Республикасының министрліктері (ведомстволары): а) ведомстволарға бағынышты мекемелер мен кэсіпорындарда қаржылық қызметті ұйымдастырады; б) кэсіпорындардың кірістерді пайдалану нормативтерін белгілейді; в) орталықтандырылған тэртіппен бөлінген бюджеттік қаржыларды ведомстволарға бағынышты үйымдар
арасында бөледі,
сонымен қатар
орталықтандырылған тэртіппен мемлекеттік несиелендіруге сэйкес несие шектерін белгілейді; г) ведомствоға бағынышты субъектілердің мемлекеттік ақша қүралдарын заңды жэне үгымды пайдалануларына бақылауды жүзеге асырады. Жергілікті атцарушы органдар жергілікті бюджеттің жобасын эзірлейді жэне экім арқылы сэйкес мэслихатқа бекітуге үсынады, бюджеттің орындалуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, мемлекет қаржылық қызметті жүзеге асы- ратын жэне қаржылық процестерді басқарушы арнайы мамандан- дырылған органдарды қүрады. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржыларды басқару саласындағы орталық атқарушы органы болып табылады. Министрліктің ведомстволары: Қазынашылық комитет, Мемлекеттік мүлік пен жекешелендіру комитеті, Қаржы бақылау комитеті, Кедендік бақылау комитеті, Салық комитеті. Министрліктің негізгі міндеттері:
мемлекеттік бюджеттің орындалуы саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыру жэне жүзеге асуын қамтамасыз ету, кеден, салықтық бақылау, ішкі қаржылық бақылауды, темекі, этил спирті жэне алкоголь өнімінің, жекелеген мүнай өнімдерінің айналымын, банкроттықты, мемлекеттік меншікті басқару, бухгалтерлік есеп, қаржылық есеп жэне аудитті мемлекеттік реттеу. Қаржы министрлігінің функциялары:
басымдықтарын айқындауға қатысу;
мемлекеттік элеуметтік-экономикалық жэне ғылыми- техникалық бағдарламаларды, стратегиялық жэне индикативтік жоспарларды эзірлеуге қатысу;
мемлекеттік қаржы саласындағы заңдарды қолданудың практикасын талдау жэне қорытындылау, оны жетілдіру жөнінде үсыныстар эзірлеу, Министрліктің қүзыретіне жататын заңдардың жэне нормативтік, қүқықтық актілердің жобаларын эзірлеуге қатысу;
халықаралық шарттар мен келісімдердің жобаларын эзірлеуге қатысу;
мемлекеттік қаржыларды басқару мэселелері бойынша халықаралық үйымдармен өзара іс-қимыл мен ынтымақтастықты үйымдастыру. Қазақстан Республикасының
(Қазақстан Үлттық Банкі) Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады жэне Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейін білдіреді. азақстан Үлттық Банкінің
Қазақстан Республикасында баға түрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Негізгі мақсатты іске асыру үшін Қазақстан Үлттық Банкіне мынадай міндеттер жүктеледі: 1) мемлекеттің ақша-несие саясатын эзірлеу жэне жүргізу; 2) төлем жүйелерінің жүмыс істеуін қамтамасыз ету; 3) валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру; 4) қаржы жүйесінің түрақтылығын қамтамасыз етуге жэрдемдесу. Қазақстанның Үлттық Банкінің функциялары, өкілеттіктері мен қүқықтары: а) Қазақстан Республикасының мемлекеттік ақша- несие саясатын жүргізеді, банкноттар мен тиындардың Қазақстан Республикасының аумағындағы бірден-бір эмитенті болып табылады, бағалы қағаздар эмиссиясын жасайды. б) Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісім бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметінің мемлекеттік қарыздарына қызмет көрсетуге қатысады жэне Қазақстан Үлттық Банкінің мемлекеттік қарыздарына қызмет көрсетеді; в) банктерге, сондай-ақ Қазақстанның Үлттық Банкі Басқармасының шешімі бойынша Қазақстанның Үлттық банкінде банк шоттарын ашқан заңды түлғаларға несие беруге құқылы; г-1) банк операцияларының мынадай түрлерін 3
жүргізу тэртібін айқындайды: банктердің жэне банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдардың корреспонденттік шоттарын ашу жэне жүргізу; жеке жэне заңды түлғалардың металл шоттарын ашу жэне жүргізу, оларда осы тұлғаға тиесілі тазартылған бағалы металдардың жэне бағалы металдардан жасалған монеталардың нақты мөлшері көрсетіледі; кассалық операциялар; аударымдық операциялар; есепке алу операциялары; банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау; шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру; аккредитив ашу (ұсыну) жэне растау мен ол бойынша міндеттемелерді орындау, сондай-ақ банкаралық клирингті жүзеге асыру, төлем карточкалары мен чек кітапшаларын шығару жэне пайдалану тэртібін айқындайды; г-2) Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген жағдайларда қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу жэне қадағалау жөніндегі уэкілетті мемлекеттік органға банк операцияларының жэне банктер үшін сейф операцияларының жекелеген түрлері бойынша уэкілетті органның лицензия беру мүмкіндігі туралы қорытынды береді, сондай-ақ осындай қорытынды берудің тэртібін айқындайды; д) қаржы рыногындағы сыйақының рыноктық ставкаларына ықпал етуді жүзеге асырады; е) Қазақстан Республикасында ақша төлемдері мен аударымдарын жүзеге асыру тэртібін, жүйесі мен нысанын белгілейді, банктер, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар арасында Қазақстан теңгесімен ақша аударымдарының уақтылы жэне кідіріссіз жүргізілуін қамтамасыз ететін төлем жүйелерінің ж^мыс істеуін ұйымдастырады, сондай-ақ қадағалауды жүзеге асырады, банктердің жэне банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың төлем жүйелеріне қолжетімділігін қамтамасыз ететін ұйымдастырушылық шараларға жэне бағдарламалық-техникалық құралдарға қойылатын талаптарды белгілейді; е-1) банк операцияларын жүзеге асырған кезде электрондық банк қызметін көрсету ережелерін белгілейді; ж) Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады жэне валюта операцияларының барлық түрлерін жүргізуге құқылы; ж-1) қызметінің бірден-бір түрі шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға қолма-қол шетел валютасында бөлшек сауданы жүзеге асыруға жэне қызмет көрсетуге, сондай-ақ шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыруға лицензиялар береді; ж-
жүктеу/скачать 401,42 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|