1. Паразиттердің бейімделуі. Бейімделу. Паразиттердің морфофизиологиялық бейімделуінің жіктелуі
жүктеу/скачать 31,68 Kb.
|
1 2
|
3-ші сабақ 1.Паразиттердің бейімделуі. Бейімделу. 2.Паразиттердің морфофизиологиялық бейімделуінің жіктелуі. 3.Паразиттердің биологиялық бейімделуінің жіктелуі. 4.Паразиттердің "паразит-иесі"жүйесіне бейімделу деңгейлері. 5. Паразиттердің бейімделуінің жалпы және арнайы механизмдері. 6. Паразиттерден туындайтын аурулар 7. Өсімдіктер мен жануарлар әлемінде паразиттердің таралу заңдылықтары 8. Трансмиссиялық аурулар 9. Табиғи-ошақтық аурулар 10. Паразиттік өкілдердің өмірлік циклі ұғымы Бейімделу (адаптация) - сыртқы ортаның құбылмалы жағдайларына организмнің икемделуі. Ол жасушалық, ағзалық, жүйелік және организмдік деңгейлерде өтеді,сөйтіп туа болған немесе жүре болатын икемделу әрекетінің барлық түрін көрсетеді. Адаптация (лат. adaptatio — бейімделу) — жануарлар организмдерінің, олардың мүшелер жүйелерінің құрылысы мен қызметі жағынан белгілі бір тіршілікортасына бейімделу процесі; бір биологиялық түрдің морфофизиологиялық мінез-құлық - популяциялық т.б. оған ыңғайлы табиғи ортада өзіне тән өмір сүруіне мүмкіндік беретін ерекшіліктері. Бейімделу әрбір түрдің барлық даму сатысында даму арқасында қалыптасады. Бейімделу жиынтығы ағзалардың құрлысы мен тіршілігінің табиғи қажеттілігін қалыптастырады. Паразиттік өмір салтына көшу организмнің белгілі бір жағдайларында олардың өмір сүруін, дамуын және көбеюін жеңілдететін бірқатар бейімделулердің (болуымен қатар жүреді. Паразиттердің иесіне бейімделуі келесі формаларда жүреді: 1) еркін тіршілік ететін немесе қозғалмалы балаң сатыларының болуы. 2) паразиттердің аралық және қоржинағыш иелеріне енуі. 3) қолайсыз жағдайларда тыныш сатыларының дамуы (киста, жұмыртқа) 4) паразиттер мен иелерінің синхронизациясы. Морфофизиологиялық бейімделу паразиттердің сыртқы және ішкі құрылымының өзгеруімен және олардың органдар жүйелерінің жұмысымен байланысты. Олар бөлінеді: 1. Прогрессивтік (қажетті) адаптациялар (бейімделулер) - кейбір эктопаразиттердің дене кескінінің өзгеруі (биттер, қандалалар және т.б.) – иесінің денесіне жақын және тығыз жанасуына, оған сенімдірек бекінуіне, жүні мен шаштары арасында еркін орын ауыстыруына мүмкіндік береді, аяқтарындағы жабысқақ ілгектері де сол мақсат үшін қызмет етеді; - қансорғыш жәндіктерде жақсы дамыған тескіш–кескіш–сорғыш тұмсық пайда болуы және сілекей бездерінің қанның ұюына кедергі келтіретін антикоагулянт бөлуі. - паразиттердің дене өлшемдері үлкенірек, себебі олар игеруге оңай және дайын қоректік заттарды пайдаланады. Мысалы: еркін тіршілік етуші нематодтардың ұзындығы 1-10мм аралығында болса, паразиттік нематодтар – аскаридалардың ұзындығы 30-35см жетеді; - ішек гельминттерінің сыртқы қабығында (тегумент) иесінің қоректік заттарын игеру қабілетінің пайда болуы. Осы гельминттер, сонымен қатар антиферменттер бөліп шығарып, өз денесі иесінің асқазан сөлімен қорытылуына жол бермейді және интрамолекулярлық тыныс алу арқылы анаэробтық жағдайда өмір сүреді; - аса жетік қоректену тәсіліне байланысты жылдам өсу қабілеттілігінің пайда болуы. Мысалы: кейбір цестодтар тәулік ішінде 10 см астам өседі; - қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына паразит төзімділігінің жоғары болуы. Мысалы: делафондияның инвазиялық сатыдағы балаңқұрттары топырақта 6 жыл бойы тіршілігін сақтайды, эктопаразиттер – аргас кенелері қоректенбесе де, бірнеше жыл бойы тірі қалады; - эндопаразиттерде мығым бекіну мүшелер пайда болуы (сорғыштар, ботриялар, сколексіндегі ілгектер); - кейбір гельминттердің балаңқұрт сатысында иесінің организмінде өзінің тұрақты тіршілік ететін орнына қарай миграциялық қозғалыс арқылы жету қабілеті пайда болуы (аскаридаттар, диктиокаулидтер және т.б.) және сыртқы ортадағы миграциялық қозғалыс қабілеті пайда болуы (стронгилят-тар балаңқұрттары); - эктопаразит немесе эндопаразиттің болсын ұрық шашу қабілетінің жоғары болуы; 2. Регрессивтік (қажетсіз) адаптациялар (бейімделулер) - эндопаразиттердің көпшілігінде аяқтарының кішірейіп, немесе құрып кетуі (мысалы, қышыма - қотыр қоздырушыларының аяқтары мен аяқ бұлшық еттерінің редукцияға ұшырауы); - таспа құрттар иесінің ішек қуысында дайын қоректік заттарды денесінің сыртқы қабығы арқылы соруына байланысты асқорыту мүшелерінің мүлдем атрофияға ұшыраған, сөйтіп олар эндоосмостық тәсілмен қорек алады; - эктопаразиттерді – биттер және т.б ұдайы адам денесінде тіршілік ететіндіктен ұшуды қажет етпейді, сол себептен қанаттарынан айырылған. Паразиттер жануар организмінде тіршілік етіп қана қоймай, иесіне төмендегі әсерлерді білдіреді: трофикалық (иесінің есебінен қоректену); механикалық (іштегі ұлпаларды жарақаттау, оларға қысым көрсету); токсика-лық (токсиндерімен организмді улау); инокуляторлық (бөгде зардапты микрофлораның енуіне жол беруі) және аллергиялық (токсиндердің әсерінен организмде сезімталдылықтың күшеюі: анафилактикалық естен тану, ісіну, бөрту, қышыну, лимфа түйіндеріндегі, өт жолдарындағы гранулема мен қабынулар, фагоцитоз, эозинофилия). Паразитизм немесе тоғышарлық күнелту – генетикалық тегі бірдей емес организмдердің бірге тіршілік етуінің табиғатта тарихи қалыптасқан және кең таралған түрі. Паразитизм бірге тіршілік етуші организмдердің эволюциялық дамуы сатыларында бірге өтуіне байланысты пайда болған. Паразит иесінсіз тіршілік ете алмайды. Паразитизм екі биологиялық түрдің бірі (паразит) өз тіршілік дәуірінің белгілі бір кезеңінде екіншісінен (иесі) физикалық және физиологиялық тұрғыдан тәуелді болатын экологиялық қарым-қатынасы. Тоғышарлықтың түрлері (паразитизмнің формалары). Тіршілік ету мерзімінің ұзақтығына қарай бөлінуі: 1) Уақытша паразитизм паразитпен иесінің аса тығыз емес және уақытша ғана жанасуымен сипатталады. Уақытша паразиттер иесін қоректену үшін ғана пайдаланады (соналар, масалар, қандалалар және т.б.) қалған өмірінде иесінен тыс тіршілік етеді. Олар барлығы бірдей дерлік эктопаразиттерге жатады. 2) Стационарлық (тұрақты) паразитизм деп паразиттердің иесінің организмінде ұзақ уақыт, кейде тіпті өмірбақи (ішінде не сыртында) мекендеп, оны қорек алу үшін пайдаланады, бұлардың көбі эндопаразиттерге жатады. Паразиттер даму цикліне қажетті иелер санына қарай да бөлінеді: а) гомоксенділер (бір иелі) барлық даму сатылары бір ие организмінде өтетін паразиттер (боофилюс кенесінің тек ірі қара терісіндегі тіршілігі); б) гетероксенділер (көп иелі) даму циклінің сатылары екі немесе бірнеше түрлі ие организмінде өтетін паразиттер (шошқа таспа құрты ересек сатысында – адамның ішегінде, ал балаңқұрт сатысында – шошқаның бұлшық еттерінде). Паразиттің даму сатысына байланысты: а) Имаголық паразитизм – жыныстық жетілуі аяқталған, ересек сатысындағы паразиттерге тән, ал балаңқұрттар ерікті тіршілікте болуы ықтимал (гемонхтың имаго сатысы күйіс қайырушы малдардың ұлтабарында тоғышарлық етеді, ал балаңқұрттары қоршаған ортада ерікті тіршілікте болады). б) Ларвалдық паразитизм – аралық ие организмінде паразиттің балаңқұрт сатысының (личинкасы) тіршілік етуі бұл уақытта осы паразиттің ересек сатыдағы өкілдері қоршаған ортада еркін тіршілікте болады (оқыра бөгелегінің личинкалары ауыл шаруашылық мал организмінде, ал ересек бөгелектер – қоршаған ортада). Ие организміндегі мекендеу орнына байланысты: в) Эндопаразиттер – иесінің табиғи қуыс-кеңістіктерінде, ішкі мүшелерінде, ұлпалары мен торшаларында мекендейді (гельминт, қарапайымдылар). г) Эктопаразиттер – уақытша немесе ұдайы иесінің дене үстінде (сыртында) паразиттік тіршілік етеді (қосқанатты насекомдар, биттер және т.б.). д) Үстемепаразитизм кейде өзі паразиттік тіршіліктегі организмде басқа паразиттер мекендейді. Мұндай құбылыс буынаяқтылар арасында жиі кездеседі. Аскаридалардың бактериялармен, мониезиялардың буностомамен залалдануы да кездеседі. Паразиттің иеге тигізетін кері әсері. Паразит әдетте иесіне зиянды әсер етеді, оның ауруын тудырады. Паразиттің бұл қасиеті патогенділік деп аталады. Паразиттің иесіне әсер ету формалары өте әртүрлі: • механикалық әсер - тіндердің зақымдануы (ілмектер және т.б) немесе паразиттің ауызша аппаратының бөліктері, ішек люмені немесе бауыр каналдары және т.б. • Уытты әсерге паразиттің өмірлік маңызы бар өнімдері әсер етеді, ол иеде тәбет жоғалту, салмақ жоғалту, жүрек айну, құсу және басқа белгілерде көрінеді. Паразиттерді тамақтандыру үй иесінің есебінен жүреді. Тіндік сұйықтықты, тіндерді, қанды, сондай-ақ сіңірілетін тағамды, паразиттерді сіңіру науқастың күрт сарқылуын, ауыр анемияны тудырады. Иесінің паразитке қарсы әрекеті. Денедегі паразиттердің болуына жауап ретінде иесі әртүрлі иммундық реакциялардың дамуына жауап береді. Алайда, көптеген паразиттік аурулар тұрақты иммунитетті тудырмайды, сондықтан олармен, әсіресе гельминтоздар инфекциясы өмір бойы бірнеше рет қайталануы мүмкін. Паразиттерді жұқтырған организм ұзақ уақыт өмір сүре алады. Бұл жағдайда оның өміршеңдігі әдетте аздап азаяды. Қабылдайтын организмдегі паразиттер көбейеді. Белсенді өмірінің иесі олардың қоршаған ортаға қоныс аударуына және жаңа сезімтал адамдардың жұқтырылуына ықпал етеді. Жауаптарды жасушалық, ұлпалық (жергілікті), гуморальды (жалпы) деп бөлуге болады. Жасушалық реакция жасуша көлемінің ұлғаюында көрінеді. Безгектік плазмодийден зардап шеккен эритроциттер «сау» көрсеткіштерге қарағанда едәуір үлкен. Тіндік реакция паразитті қоршаған ортадан оқшаулайтын паразиттің тыныс алу сатысы айналасында дәнекер тінінің капсуласын қалыптастыруда көрінеді. Гуморальды реакция дегеніміз - организмнің иммунологиялық реакциясы, ол паразит шығаратын антигендерге антиденелер шығарудан тұрады. Көптеген паразиттердің антигендері ұқсас, сондықтан хосттар көптеген паразиттерге қарсы жалпы қорғаныс механизмдерін жасайды. Иммунитеттің нысандары әртүрлі: абсолютті және салыстырмалы, белсенді және енжар, туа біткен және сатып алынған. Патогеннің даму кезеңдерін өзгерту арқылы паразиттік ауруларда иммунитетті дамыту қиын, өйткені әр кезеңнің антигендері ерекше. Ең қарқынды иммунитет личинка сатыларынан туындайды. Иенің иммундық реакциясы паразиттердің көбею жылдамдығының төмендеуінде және олардың дамуын кешеуілдеуде көрінеді. Антигендік өзгергіштік. Трипаносомиаздағы созылмалы қайталану процесінің мүмкіндігі паразит мембранасының бетінде орналасқан антигендердің қайта құрылуымен қамтамасыз етіледі, бұл трипаносомаларды белгілі бір антиденелерді циркуляциялауға бейім етеді. Трипанасомалар шығаратын антигендердің саны белгісіз, бірақ бір жасушаның трипаносомаға тән 22 түрлі антигендерін шығара алатындығы көрсетілді. T. brucei антигендерді 2-4 күн аралығында шығара алады. Тасымалдаушыда (цета ұшуы) трипаносомаларда да осындай дрейф байқалады. Бүгінгі күні ламблия изоляттары әр түрлі варианттары бар антигендер оқшауланған, бұл Lamblia ichakinalis ішек шырышты қабаттарын тиімді колонизациялауға және ұзақ уақыт бойына өмір сүруге мүмкіндік береді. Безгек плазмодий құрамы әртүрлі популяцияларға тән антигендердің көп мөлшерімен (1000-нан астам) сипатталады. Сондықтан плазмодий антигендері бұрын дамыған антиденелерге сезімтал емес. Паразиттің қанда бір мезгілде болуы антигендік құрамымен ерекшеленеді, организмнің патогеннен тез шығарылуын қамтамасыз ететін нақты антиденелердің қажетті санын жинауды қиындатады. Эритроциттердің шизогониясының әрбір циклі кезінде пайда болатын паразиттердің жаңа популяциясы, жер бетіндегі антигендердің құрылымында бұрынғыдан өзгеше, гуморальдық иммунитеттің тиімділігін күрт төмендетеді. Молекулярлық мимика. Иенің иммундық қысымын болдырмау үшін үнемі өзгеретін беттік антигендерден басқа, сыртқы паразиттерде негізгі ақуыздарға ұқсас немесе ұқсас антигендер болған кезде тағы бір қорғаныс стратегиясы бар. Бұл жағдайда дене оларды бөтен деп танымайды. Ұқсас құбылыс трипаносомаларға арналған. Иммуносупрессия - негізгі иммундық жүйені басу - қоздырғыштардың қабылдаушы организмде өмір сүруіне мүмкіндік береді. Бұл гуморальды және жасушалық жауаптарға қатысты. Негізінен иммундық реакцияны басу макрофагтардың инактивациясы нәтижесінде болады. Entamoeba histolytica моноциттер мен макрофагтардың көші-қонын тежеп, адамдарда амеба трофозоиттарының тіршілік етуіне ықпал ететін арнайы пептидтер шығарады. Безгекте макрофаг гемозоин пигментін, гемоглобинді бөліп шығаратын өнімді, осы жасушалардың әртүрлі функцияларын басады. Американдық трипаносомиаздың қоздырғышы IgG антиденелерін бұзатын ферменттер шығарады. Безгектің, висцеральды лейшманиаздың қоздырғыштары интерлейкиндердің өндірісін азайтып, сонымен бірге Т-көмекшілерінің В-лимфоциттердің өсуі мен саралануы үшін қажет лимфокиндерді шығару қабілетін төмендетеді. Өз кезегінде бұл нақты антиденелердің түзілуін бұзады. E. гистолитикалық бейтарап цистеин протеиназасының синтезі комплементтің (C3), адамның IgA және IgG-нің бөлінуіне ықпал етеді, нәтижесінде паразитті макроорганизмнің спецификалық емес және ерекше иммунитет факторларынан тиімді қорғауды қамтамасыз етеді. Giardia-ның негізгі IgA-ны бұзатын IgA протеазаларын шығару қабілеті және т.б. созылмалы алдыңғы гиардиаздың қалыптасуында өте маңызды. Паразитоценоз – әртүрлі зоологиялық таксондарға жататын (инвазия, бактерия, вирус, саңырауқұлақ тудырған) организмдердің бір уақытта жануар (адам) организмінде (мүшесінде) тоғышарлық күн кешуі. Осы паразитоценоз мүшелерінің тудырған ауруларын ассоциативтік немесе аралас инвазия деп атайды. Инфекция (лат. Infestio- ластану) микроорганизм мен патогендік микробтардың әрекеттесуіндегі эволюциялық қалыптасқан биологиялық процестер комплексінің даму барысындағы қағыну күйі. Инфекция қоздырғышы микробтардың енуі өрбуі және тіршілік етуі микроорганизмдерінің қорғанысбейімделу реакцияларының тууын себепкер болады. Осы реакциялар комплексінің дамуын инфекциялық процесс деп атайды. Белгілі бір клиникалық көрінісі бар инфекциялық білінуінің ең ашық түрі инфекциялық (жұқпалы) ауру деп есептеледі (анық инфекция). Малнемесе ада организмінде паразиттік тіршілі етуг эволюцияға бейімделгенмикроорганизмдердің қоздыруынан пайда болған барлық ауруларды инфекциялық деп айтайды екенбіз. Инфекциялық ауруларға ең тән қасиет спефицикалық тірі қоздырушы паразиттерінің бар болуы жанасуымен, белгілеуімен немесе жұқпалылығы (таралу қабілеттерінің салдарынан қоздырушының ауру малдан сау малға берілуі), инкубациялық (жасырын) кезеңінің бар болуы циклділік дамуы,қоздырушының әрекетіне организмнің спецификалық реакциясы, (антиденелердің құрылуы, аллергиялық жай күйі ж/е ауырып,айыққан малдардың иммунитеті болуы). Жұқпалы аурулардың пайда болуы мен дамуы тек қана спецификалық қоздырушының бір болуы мен оның ауруға бейімді мал организміне енуіне ғана байланысты емес, сонымен бірге микро және макро организмдерінің өзара қатынас сипатын белгілейтін ішкі және сыртқы ортаға байланысты. Жұқпалы аурулар (латынша- infection) жұқтыру- бір топ потогенді қоздырғыштармен шақырылатын: жоғары жұғуымен, цикл түрінде өтуімен сипатталатын арнайы иммунитет құратын, кең таралған аурулар. Жұқпалы аурулардың жіктелуі: Бактериалды; Вирусты; Паразитарлы; Саңырауқұлақтармен шақырылатын; Риккетиозды; Таралу ортасына байланысты: Антропозооноздар; Зооноздар; Зооантропозооноздар; Сапроноздар; Таралу механизімі бойынша: Ішек аурулары; Ауа-тамшы инфекциялары; Қан инфекциялары; Тері және шырышты қабат инфекциялары; Туабіткен аурулар; Зооноздар (зоо. және гр. nosos – ауру) – әр түрлі жабайы және үй жануарларынан жұғатын, адамдар мен жануарлардың жұқпалы аурулары. Зооноздар қоздырғыштарының қатарына микроорганизмдердің көптеген түрлері бактериялар, вирустар, риккетсиялар, саңырауқұлақтар, қарапайымдар, құрттар, паразиттік жәндіктер жатады. Зооноздар адамнан адамға сирек жағдайда жұғады (мысалы, оба ауруы кезінде), көбінесе, адамдарға жануарлардан жұғады. Зооноздарды екі топқа бөледі: 1) үй жануарларынан жұғатын зооноздар (сальмонеллез, сарып, аусыл, лептоспироз, маңқа, мелиоидоз, орнитоз, аспергиллез, трихофития, микроспория, балантидиаз, токсоплазмоз, т.б.); 2) жабайы жануарлардан жұғатын зооноздар (оба, туляремия, кене энцефалиті, риккетсиоз, трипаносомоз, т.б.). Табиғатта адамдарға да, жануарларға да бірдей қауіпті жұқпалы аурулардың бүкіл класы бар - антропозооноз - (грек аntropos- адам, zoon - жануарлар мен nosos- ауру) - адамдар және жануарлар жұқпалы ауруға шалдыққан жұқпалы және инвазиялық аурулар тобы. жануарлар (сібір жарасы, туберкулез, бруцеллез, листериоз, лептоспироз, құтыру, туляремия және басқалар). Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша қазіргі уақытта 150-ден астам зооантропониялық ауру (оның ішінде инвазивті) бар. Антропозооноздардың адамнан адамға берілуі әртүрлі жолдармен жүреді. Кейбір антропозооноздар ауру жануарларды күту, тамақтандыру, пайдалану, коммерциялық аң аулау және медициналық көмек көрсетумен байланысты үйде тығыз байланыста болған кезде пайда болуы мүмкін; ауру малдардан немесе тірі кезінде микрокартерлерден алынған өнімдер (сүт, ірімшік, май, жұмыртқа, жүн) немесе мал союдан кейін пайдаланылатын өнімдер (ет, қылшық, тері, төмен, қауырсын) арқылы берілуі мүмкін. Антропозооноздық аурулар: Сібір жарасы, Құтыру , Туберкулез, Бруцеллез, Туляремия, Орнитоз немене пситтакоз, Лептоспироз, Токсоплазмоз, Лишай, Листериоз, Фасциолез, Эхинококкоз, Дикроцелиоз, Трихннеллез. Тазалық сақтамаған адамның азғасына түрлі паразиттер әуес келетіні белгілі. Нәтижесінде адам бірден болмаса да уақыт өте келе түрлі ауруға шалдығуы мүмкін. "Қызықты деректер" порталы адамға ең қауіпті 8 паразитті бөліп көрсетіпті. Олар мыналар: 1. Taenia solium (доңыз цепені) Бұл паразиттің ұзындығы 10 метрге дейін жетеді. Аталмыш құрт ең ұзын қауіпті құрттар тізіміне кіреді. Паразиттер адам ағзасына доңыздың шала піскен етімен бірге енеді. Ішекке түскен паразиттер таралып, адамның жүйке жүйесін зақымдайды. Мәселен, қояншық ауруы осындай паразиттердің кесірінен болған дерт. 2. Echinococcus granulosus, эхинококк цепені Ұзындығы 3−7 мм болатын құрт эхинококкоз ауруын тудырады. Ол аңшылық иттердің, қойлардың, т.б. үй хайуандарының ағзасында тіршілік етеді. Тазалық сақтамаған адамға паразиттер үй хайуандары арқылы жұғуы мүмкін. Бұл паразиттің ерекшелігі құрттар төменгі температурада да өлмейді. 3. Echinococcus multilocularis Бұл да эхинококктың бір түрі. Солтүстік Америка, Европаға кең тараған. Түлкі, кемірушілермен қатар ит, мысықтардың ағзасында тіршілік етеді. Бұл паразит адамға тағам арқылы жұқса альвеолярный эхинококкоз деген ауруға шалдығады. Нәтижесінде бауыры, миы және басқа да мүшелері зақымдалады. Тіпті бұл паразитті ағзасына қабылдаған жан өліп кетуі де мүмкін. 4. Toxoplasma gondii Бір клеткалы паразит. Жылы қанды хайуанның кез-келгенінде тіршілік ету қабілетіне ие. Әртүрлі елдерде бұл паразиттің жұғуы 10-нан 80%-ға дейін барады. Toxoplasma gondii әсіресе жүкті әйелдерге қауіпті. Жүкті әйелдің ағзасына түссе, түсік тастауы мүмкін. Сондықтан жүкті әйелдерге үйдегі мысықтың қиын тазалауға болмайды. 5. Cryptosporidium spp Лас су арқылы немес дұрыс жуылмаған жеміс-жидектер арқылы тарайды. Сондықтан жеміс-жидектерді жер алдында жақсылап жуған жөн. 6. Entamoeba histolytica - дизентериялық амеба Ағзаға түскенде ішек құрылысын, бауыр жұмысын бұзатын паразит. 7. Trichinella spiralis Трихинеллез деген өлімге әкеп соғатын жаман ауру тудыратын дөңгелек құрттардың түрі. Доңыз етінен немесе шұжық түрлерінен жұғуы мүмкін. Адамның көзі мен жүйке жүйесін қатты зақымдайды. 8. Opisthorchiidae Жалпақ құрттың түрі. Оңтүстік Шығыс Азияға кең тараған. Шала қуырылған балық арқылы тарайды. жүктеу/скачать 31,68 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2