21. Синекдоха
жүктеу/скачать 17,16 Kb.
|
|
21. Синекдоха. Синекдоха(Меңзеу)- Белгілі бір ұғымның орнына екінші ұғым айтылуы.Мысалы, «Бас екеу болмай,мал төртеу болмас» деген мақалда «бас» сөзі дене мүшені емес,адамның өзін айтып тұр.Синекдоха Абай атамыздың поэзиясында да кездеседі.Мысалы,Айттым саған қалам қас,Саған құрбан мал мен бас,Малыңды жауға,Басыңды дауға,Қор қылма,қорға,татулас... (малдар,бастар,жаулар,даулар) 22. Сөздің көп мағыналылығы. Тілімізде бір ғана емес,бірнеше мағыналы сөздер кездеседі.Тілдегі мұндай құбылысты «полисемия құбылысы» деп атайды екен.Көп мағыналы сөздердің номинативті туынды мағынасы сөйлем ішінде белгілі контекстке ғана айқындалады.Мысалы,Аяғы жаман-төр бұлғайды,келіннің аяғынан,екі аяқты велосипед,көшенің аяқ жағында деген сөйлемдердегі «аяқ» сөзі әр сөйлемде әр түрлі қолданылып тұр.Бірінші сөйлемде тазалық туралы айтылса,екінші сөйлемде дене мүшені,үшінші сөйлемде транспорттың дөңгелегі жайында,төртінші сөйлемде мекен-жай туралы айтылып тұр. 23. Омоним, жасалу жолдары. Омонимдер-айтылуы,тұлғалық көрінісі бірдей,бірақ мағыналары бір-бірінен мүлде басқа сөздер тобы.Мысалы,алма-жеміс,алма-қимыл атауы: сен оны алма.Ат-жануар,ат-адамның есімі,ат-етістік(бұйрық рай).Омонимдердің өздеріне тән жасалу жолдары бар: Көп мағыналы сөздердің семантикалық жақтан дамуы негізінде.Мысалы,қал мең,етістік бұйрық рай. Сөздердің дыбыстық өзгерістерге ұшырауы арқылы.Мысалы,ер сөзінің бастапқы дыбысталуы егер болса, тілдің дамуы барысында ерге айналған. Сөзге омонимдес қосымшалар ма, ме,ба бе па пе мен ыс іс,ық,ік,к жұрнақтары жалғануы арқылы туынды омоним пайда болған.Мысалы,қорық мал жайылатын жер,үрейлену,зәресі ұшу. Басқа тілден енген сөздердің төл сөздермен бірдей дыбысталуы негізінде жасалуы.Мысалы,Қыдыр араб сөзі,қазақ тіліндегі ел қыдыру мағынасындағы етістікпен сәйкес. 24. Синоним жасалу жолдары. Синоним деп мағыналары бір біріне жақын,өзара мәндес сөздер тобын айтамыз.Синонимдер тілдегі омонимдерге қарама қарсы құбылыс.Омонимдер дыбысталуы бірдей,мағыналары әр басқа сөздер болса,синонимдер дыбысталуы әр түрлі,мағыналары бір біріне жақын сөздер.Мысалы,әлди,сәби,нәресте,бөбек,балдырған, бүлдіршін деген сөздердің мағыналары төрт-бес жасқа дейінгі ұл не қыз бала дегенді білдірсе,әдемі,әсем,сұлу сөздерінің мағыналары адам бойындағы бір ғана сапалық белгінің әр түрлі реңкін білдіреді. Тілдің даму барысында синонимдер әр түрлі жолдармен пайда болады: 1.Түрлі жұрнақтар арқылы жасалған синонимдер:малшы-бақташы,көмекші-жәрдемші,өнім-түсім,құрдас-теңдес,таяныш-сүйеніш т.б. 2.Әдеби тіл лексикасының диалект сөздер есебінен толығуы нәтижесінде де синонимдер жасалады.Мысалы,шалбар-сым,жейде-көйлек,иіссу-әтір,сіріңке-шырпы-оттық. 3.Өзге тілден ауысқан сөздер арқылы жасалған синонимдер: ілгек-ілгіш-күршек, тәулік -сөтке,қожайын (хозяин)-қожа-ие,теңге(деньги)-сом,кір(гиря)-таразы,сырнай-керней-гармонь,склад-қойма-қамба. 4.Жергілікті говорлар арқылы жасалған синонимдер:шекілдеуік-күнбағар-айқабақ-пісте,жұмыртқа-тұқым-мәйек,тайынша-торпақ-тана-баспақ,шылапшын-ілеген-шылаушын-кірлен-самаржам,шымшуыр-қысқаш-аташ-мәстемір-шаттауық-әтешкүр. 25. Антоним, жасалу жолдары. Антоним деп тіліміздегі мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер тобын айтамыз.Мысалы,Түймедей затқа өкпелесеңіз,түйедей көретініміз қалмаған,мырза (К.Оразалин).Антонимнің жасалу жолдары: Сөздер қосараланып айтылып,екі сыңарының да мағынасын ішіне алатын,мағыналары кеңейген қос сөздер түрінде қолданыла береді.Мысалы,ертелі-кеш,ұзынды-қысқалы,жақсылы-жаманды,үлкенді-кішілі т.б. Сын есімнің -ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы да туынды антонимдер жасала береді.Мысалы,бұрынғы-қазіргі,сыртқы-ішкі,күндізгі-түнгі,қысқы-жазғы. Үстеуге қатысты антонимдер:ерте-кеш,алыс-жақын т.б. Есімдікке қатысты: әне-міне,осы-сол,анау-мынау. 26. Сөз вварианттары 27. Табу, эвфемизм, дисфемизм. 28. Сөздік қор мен сөздік құрам, олардың арақатынасы. 29. Түркі тілдеріне ортақ сөздер. 30. Қазақтың байырғы төл сөздері. 31. Қазақ лексикасындағы кірме сөздер. 32. Араб-парсы тілдерінен енген сөздер. 33. Қазақ тілінің монғол тілдерімен қарым-қатынасы. 34. Орыс тілінен енген сөздер және кезеңдері. 35. Сөздердің қолданылу өрісіне байланысты түрлері. Жалпылама лексика. 36. Диалектілік лексика. 37. Арнаулы лексика, оның түрлері. 38. Термин сөздер, пайда болу жолдары. 39. Кәсіби сөздер. 40. Сөздердің стильдік қызметіне байланысты түрле жүктеу/скачать 17,16 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|