5. Оқушылардың жоғары жүйке қызметінің анатомиясы, физиологиясы. Оқушыларда неврозды алдын алу
жүктеу/скачать 17 Kb.
|
|
5. Оқушылардың жоғары жүйке қызметінің анатомиясы, физиологиясы. Оқушыларда неврозды алдын алу. Дәріс тезистері Жоғары жүйке әрекетіне (ЖЖӘ) ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі жатады. ЖЖӘ адам ағзасының сыртқы ортамен қарым-қатынасының тиімді қалыптасуын зерттейді. ЖЖӘ: ес, сана, ойлау, ұйқы, түс кӛру, кӛңіл-күй. Мұғалімдер ЖЖӘ түсіну арқылы балалардың мінезқұлықтарын біліп, жан-жақты білімді, дұрыс дамыған жастарды тәрбиелей алады. И.М.Сеченов «Ми рефлекстері»(1863) еңбегінде психикалық әрекеттердің рефлекторлы табиғатын алғаш рет дәлелдеген. И.М.Сеченовтың бұл ілімін И.П.Павлов шартты рефлекстер тұрғысынан дәлелдеген және дамытқан. И.П.Павлов барлық рефлекстерді екі топқа шартты және шартсыз рефлекстер деп бӛлді. Шартсыз рефлекстер – ағзаның іштен туа болған, тұрақты, тұқым қуалай берілетін әсерлер. Мысалы, қарашық, тізе, ахилла және басқа рефлекстер. Шартты рефлекстер -бейімделуші, уақытша және қатаң түрдегі жеке рефлекстер. Олар үйретілетін •немесе табиғи ортаның әсеріне ұшырайтын түрдің бір немесе бірнеше ӛкілдеріне ғана тән болады. Шартты рефлекстер тұқым қуаламайды, тек ӛмір тәжірибесінің негізінде, сыртқы ортамен байланыстың арқасында пайда болып отырады. Шартты рефлекстердің түрлері Экстерорецепті шартты рефлекстер сыртқы орта тітіркенулерін қабылдайды. Оған жататындар кӛздің торлы қабығының, құлақтың, терінің, иіс және дәм сезудің жасушалары.. Проприорецепті шартты рефлекстер қаңқаның бұлшықеттерін тітіркендіргенде, яғни оның проприорецепторларына әсер еткенде пайда болады. Бұлшықеттердің созылып, жиырылуын қабылдайды, яғни дененің қимыл-қозғалыстарын білдіреді. 23 Интерорецепті шартты рефлекстер ішкі мүшелерді тітіркендіргенде олардың рецепторына әсер ету арқылы пайда болады. Олар ағзаның ішкі ортасындағы ӛзгерістерді қабылдайды. Шартсыз рефлекстер алғашқы кезде ағзаның тірлігін сақтау үшін қажет. Баланың алғашқы апталық ӛмірінен бастап оның шартты рефлекстері пайда болады. 5-10-шы күндері тамақтануға байланысты шартты рефлекстері қалыптасады, кеңістікте дұрыс орын алу шартты рефлекстері байқаладыы. 5-7 жас арасында қозу мен тежелу күшейе түседі. 6 жаста ішкі тежелуі жақсарады, ми қыртысының жұмысы артады. Бала 16-20 мин. бір нәрсеге зейінің тоқтата алады, сӛзге байланысты санасы 5-7 жаста жақсы дамиды. И.П.Павлов ЖЖӘ топтарын ми қыртысындағы қозу мен тежелудің негізгі 3 қасиетіне байланысты 4 топқа бӛледі. Ол қасиеттер: қозу мен тежелудің күші, теңдігі, алмасуы. Қозу мен тежелудің ми қыртысындағы осы қасиеттеріне қарай ЖЖӘ 4 түрлі топтарын атаған: 1. Күшті, ұстамсыз, қозуы тежелуден басым топ – холерик. 2. Күшті, қозуы мен тежелуі тең, алмасуы ширақ топ – сангвиник. 3. Күшті, қозуы мен тежелуі тең, алмасуы баяу топ – флегматик. 4. Әлсіз топ. Ми қыртысының нерв жасушаларының қызмет қабілеті тӛмен, қозуы нашар дамыған, тежелуі басым – меланхолик. Аталған 4 топтың аралас түрлері жиі кездеседі. Әсіресе, ӛсіп дами келе, баланың жасы ұлғайған сайын ержеткенде аралас топтар кӛбірек орын алады. Адам баласының ми қыртысының жануарлардың ми қыртысынан айырмашылығы бар. Дегенмен, жануарлар мен адамдар үшін нақтылы әсерді және кӛз, құлақ т.б. ағзаның 24 сезгіш рецепторлары арқылы келетін сыртқы ортаның кӛріністерін талдау мен талқылау екеуінде де бар ортақ қасиет. И.П.Павлов сыртқы ортаның табиғи әсерлерін «сигналдар» деп атады. Сол сигналдарды және оларды қабылдауға қатысатын мүшелер жүйесін 1-ші сигналдық жүйе деп атайды. Еңбектің және әлеуметтік дамудың нәтижесінде адамда сӛз сигналдарына, сӛйлеуге байланысты жай сигналдарды сӛзбен белгілеу және оны қабылдау қабілеті дамыған. Сӛзге байланысты ойлау қабілеттерін 2-ші сигналдық жүйесі деп атады. 1-ші сигналдық жүйесі сәбидің ӛмірінің 7-10 күндерінде қалыптаса бастайды, ал 2-ші сигнал жүйесінің даму белгілері 6 айында пайда болады. Нерв құбылыстарының негізгі қасиеттері тек 20-22 жаста ғана толық жетіледі. Сондықтан баланың жоғары жүйке әрекеттерінің топтары тұрақсыз, сыртқы ортаның жағдайларына ӛте тәуелді болады. Баланың ӛсіп, дамуы барысында ми қыртыстары мен қыртысасты құрылымдарының бір-біріне арақатынасы ӛзгереді де, ЖЖӘ оның мінезінің топтарының қалыптасуына әсер етеді. Балалардың ЖЖӘ топтық ерекшеліктері олардың оқуға бейімділігінің бір кӛрсеткіші болып есептеледі. Сондықтан мұғалімдер оқу-тәрбие жұмыстарын әр баланың топтық ерекшелігін ескере отырып, ұйымдастыруы қажет. Жеті жастан 18 жасқа дейінгі ЖЖЖ. Тӛменгі мектеп жасы (7 – 12 жас) – Жоғары жүйке жүйесі салыстырмалы түрде «бірқалыпты» деңгейде даму кезеңі. Тежелу мен қозу үдерістерінің күші, олардың қозғалмалылығы мен байсалдылығы және сабақтас индукция, сондай-ақ ішкі тежелу күшінің тӛмендеуі баланы жан-жақты оқыту-үйрету мүмкіндіктін қамтамасыз етеді. Алайда, тек жазу мен оқудан кейін ғана, сӛз баланың санасына әсер етеді. Мектептегі үдерістерге бейімделуге байланысты, 1-сыныпта ЖЖЖ-ның аздап нашарлауы байқалады. 25 Оқытушылар үшін жасӛспірімдік кезеңнің (11-12 жастан 15-17 жасқа дейінгі аралық) маңызы ӛте зор. Бұл кезде нерв үдерістерінің байсалдылығы бұзылып, нерв үдерістерінің ӛсуі тежеледі, шартты тітіркендіргіштердің бӛлшектелуі, жіктелуі біршама нашарлайды. Ми қыртысының қызметі нашарлап, сонымен қатар екінші белгі жүйесінің қызметі тӛмендейді. Барлық қызметтік ӛзгерістер психикалық тұрақсыздыққа әкеліп, жасӛспі-рімдердің ашуланшақтығы пайда болады. Жоғары мектептік жас (15-18) ағзаның барлық морфофункциялық жетілуінің аяқталуымен сәйкес келеді. Психикалық қызметтер мен екінші белгі жүйелерінің қызметтерін реттейтін мидың қыртыстық үдерісінің рӛлі артады. Нерв үдерістерінің барлық қасиеттері ересек адамның деңгейіне жетеді. Психологиялық және физиологиялық қызметтердің жас ерекшеліктері Оның сыртқы ортамен байланысқа түсуі және танымдық іс-әрекеттерді қалыптастырудағы маңызы зор. Түйсік – келіп түскен ақпаратты талдау мен жинақтауды қарастыратын күрделі үдеріс. Түйсік жүйесінің қалыптасуындағы алға біршама сапалы қозғалу 5 жастан кейін байқалады. 5-6 жасқа қарай бұрыннан таныс емес, күрделі заттарды ажырату, оларды жақсы үлгімен салыстыру үдерістері әлдеқайда жақсарады. Мектеп жасында ӛзіндік, еркін шығармашылық түйсік қалыптасады және ол ӛзгерістер 10-11 жаста анық байқалады. Түйсіну жүйесінің ақырғы, шешуші кезеңінің дамуы сыртқы әсерлерге ретімен жауап қайтару үшін тиімді жағдайды қамтамасыз етеді. Назар тәрбие мен үйрету үдерісінің тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды психикалық-физиологиялық қызметтердің бірі болып табылады. Назар – күрделі жүйелік акті. Ол үдеріске мидың түрлі құрылымдары қатысады. 6-7 26 жаста ырықты назардың қалыптасуындағы сӛйлеу нұсқаулығының рӛлі біршама артады. Сонымен қатар, бұл жаста эмоциялық фактордың маңызы ӛте зор. Назардың сапалы алға жылжуы 9-10 жаста байқалады. Жасӛспірімдік кезеңнің басында (12-13 жас) назар нашарлайды, ал соңына қарай ересектермен бірдей болады. Ес. Келіп түскен ақпаратты жинақтау, сақтау және ӛндіру нерв жүйесінің маңызды қасиеттерінің бірі болып табылады. Шартты рефлекстер жүйесінің қоздыру салдарларын сақтаумен негізделетін ес дамудың ерте кезеңдерінде дамиды. Тӛменгі мектеп жасында естің кӛлемі анық ұлғаяды, ал есте сақтап қалу тӛмендейді, сосын жасӛспірімдік кезеңде қайтадан ұлғаяды. Мотивация, қажеттілік және эмоциялар. Мотивация - ӛз қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған әрекеттерді іске асыруға итермелейтін ми құрылымдарының белсенді күйі. Мотивация эмоциялармен тығыз байланысты. Мақсатқа қол жеткізу және қажеттілікті қанағаттандыру оң эмоция туындатса, қол жеткізе алмау мен қанағаттанбау теріс эмоция туындатады. Эмоцияның қажеттілікпен тығыз байланысы, тәрбиелеу үдерісінде баланың эмоциялық саласының ерекшеліктерін ескеру қажеттілігін анықтайды. ОЖЖ жоғарғы бӛлімдерінің бақылауы әлсіз болатын-дықтан, баланың эмоциялары тұрақсыз, сыртқы кӛріну келбеті ұстамсыз болады. Бала кез келген нәрсеге оңай жылап, келесі бір әрекетке жылауын тез тоқатып күле салуы мүмкін. Жас келе эмоциялық кӛрінуін ұстай білу қабілеттері жоғарылайды. Бұл жағдайға ішкі тежелуді жетілдіруге бағытталған тәрбиелік әсерлердің рӛлі жоғары. Невроздар-психикалық жарақаттан, физикалық немесе ақыл-ойдың шаршауынан болатын жүйке жүйесінің функционалдық бұзылулары. Невроздың пайда болуы үшін типтік жас-балалар мен жасӛспірімдер. Ең әсерлі балалар 27 мен жасӛспірімдер жиі ауырады. Невроздың дамуына созылмалы аурулар, тамақтанудың жетіспеушілігі, авитаминоз ықпал етеді. Медициналық-педагогикалық сыныптамаға сәйкес мектеп оқушыларында невроз үш топқа бӛлінеді: 1 топ - жалпы невроздар (неврастения және истериялық невроз (истерия), қорқыныш неврозы) 2 топ-жүйелік невроздар (невротикалық кекіріс, невротикалық тиктер, невротикалық энурез, таңғыш қорқыныш, ұйқының невротикалық бұзылуы), 3 топ-невротикалық жағдай (негативизм, реактивті жағдай, астено-невротикалық және астено-депрессивті жағдай). Неврастения-астеноневротикалық синдромға тән, жоғары нерв қызметінің негізгі нерв процестерінің бұзылуынан пайда болатын симптомдар кешені. Педагогтің неврастениядан зардап шегетін балаларға кӛзқарасы: қосымша демалыс күнін енгізу арқылы жүктемені тӛмендету немесе оқуды үйге ауыстыру; - үй тапсырмаларының кӛлемін азайту және оларды орындауға кӛмектесу. Астениямен ауыратын балаларға педагогтың көзқарасы. Балаға қолайлы жағдай жасау керек: күн тәртібін ұйымдастыру, мектепте сабақтарды ынталандыратын үйде оқыту, оқу процесінде туындаған қиындықтарды жеңуге кӛмектесу. Негізгі әдебиеттер. [1-11] Қосымша әдебиеттер. [2-3 жүктеу/скачать 17 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|