Вокализмдер деп, өкпеден шыққан ауаның еш кедергіге ұшырамай шығуынан жасалған дыбыстарды айтамыз.
Қазақ тіліндегі вокализмдер монофтоног және дифтоног болып екіге бөлінеді.
Дифтоног дыбыстар: и, у.
Монофтоног дыбыстар: а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і.
Ескерту: басқа тілден енген сөздерде и,у монофтоног дыбыстар болады.
Вокализмдер қолданылу ерекшеліктеріне қарай:
Универсал :
|
Универсал емес
|
А, ы, і , и, у, е.
|
Ә, о, ө, ұ, ү.
|
Акустикалық және артикуляциялық ерекшеліктеріне қарай:
Тілдің қатысына қарай:
Гуттураль (жуан)
|
Палаталь (Жіңішке)
|
А, о, ы, ұ, у
|
Ә, е, ө, і, ү, и, у
|
Жақтың қатысына қарай:
Жақтың кең ашылуына қарай ашық вокализмдер:
|
Жақтың тар ашылуына қарай қысаң вокализмдер:
|
А, о, ө, е.
|
І, ы, ұ, ү, у, и.
|
Еріннің қатысына қарай:
Лабиаль (еріндік вокализмдер) ерін алға қарай сүйірленуінен жасалған дауысты дыбыстар
|
Лингваль (езулік)
|
О, ө, у, ұ, ү.
|
А, ә, ы, і, и, е.
|
Өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырап шығуынан жасалған дыбыстарды - консонантизмдер деп атаймыз.
1.Консонантизмдер акустика және артикуляциялық ерекшеліктеріне қарай :
Дауыстың (салдырдың) қатысына қарай (акустикалық бөліну):
Қатаң:
|
К, қ, т, с, ч, п, ш, щ.
|
Ұяң:
|
Б, в, г, ғ, д, ж, з, һ.
|
Үнді: (сонор)
|
Н, м, й, р, л, ң, у.
|
Сонорлар жасалу тәсіліне қарай өз ішінен екіге бөлінеді:
Ауыз жолды:
|
Н, м, ң.
|
Мұрын жолды:
|
Й, р, л, у.
|
Жасалу тәсіліне қарай (артикуляциялық бөліну):
Эксплозив (жабысыңқы) ,(шұғыл) өкпеден шыққан ауаның кілт үзілуінен жасалған дыбыстар:
|
Фрикатив (жуысыңқы), (ызың) өкпеден шыққан ауаның үзілмей, сүзіліп шығуынан жасалған дыбыстар:
|
К, қ, т, п, д, б, в.
|
Ш, щ, с, ж, з, ф, х, һ, ғ, в.
|
Ескерту: Ч, ц африкат дыбыстар.
Ц = т + c, Ч =т +шь
Айтылу немесе жасалу орнына қарай:
Ерін(билабиаль)еріннің жымдасуына байланысты:
|
Б, п, м, у.
|
Тіс пен ерін(лабиаль және денталь):
|
В, ф.
|
Тіс (денталь) тіл тіске тиеді:
|
Т, с, з, д, ц.
|
Тілдің ұшы (альвеоляр):
|
Ч, н, л.
|
Тілдің алды(палаталь):
|
Ж, ш, р, й.
|
Тіл ортасы (препалаталь):
|
К, г.
|
Тіл арты (веляр):
|
Қ, ғ, ң, х.
|
Көмей (фарингаль):
|
Һ.
|
Сөздегі әріп, дыбыс, тасымал саны
Буын түрі
Екпін
Дыбыстарға талдау
Лингвальды аттракция сақталған/сақталмаған
Лабиальды аттракция байқалады/ байқалмайды
Үндестік заңы
Комбинаторлық/спонтандық өзгеріс
Фонетикалық құбылыс
Достарыңызбен бөлісу: |
