Қазақстан тарихының түркі кезеңіндегі тарихнамасы және зерттеулері
жүктеу/скачать 26,09 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Есік жазба ескерткіш
- Могoилян жазба ескерткіш
- Мойунчур ескерткіші
- Гардизи
|
Қазақстан тарихының түркі кезеңіндегі тарихнамасы және зерттеулері Орхон-Енисей жазу ескерткіштері табылған уақыт түркі тілдерінің даму тарихындағы «Көне түрік» дәуірінде сай келеді. Шығыс Түркі құрамында өмір сүрген тайпалар осы Орхон – Енисей жазуын қолданып, осы жазу тілінде сөйлеген. Орхон-Енисей жазу ескерткіштерінің ең көп табылған жері – Орхон, Енисей, Селенгі және Талас бойы. Есік жазба ескерткіш— сақ дәуірінен қалган жазба ескерткіш (б. з. д. 5—4 г.). 1970 ж. Ӏле өңірінін тау бөктеріндегі Есік қаласы іргесіндегі Саө заманынан калған үлкен қорымнан алтынға бөленген жауынгер мәйіті және онын түрлі заттары, сонын ішінде жұмбақ жазуы бар күміс тостағанша табылған. Онын сырт жағына руна тәріздес 26 таңба ойылып жазылған. Ескерткіштің құндылығы — біріншіден, ертедегі Қазақстан жерін мекендеген сақ тайпаларының тілі көне түркі тілі екендігін, екіншіден, бұдан 2500 жыл бұрын түркі тектес тайпалардың әліпбилік жазуы болғанын дәлелдейді. Могoилян жазба ескерткіш — Орхон езені бойынан табылған көне түркі ескерткіші (7 ғ.соңы). Ескерткіш Кұтлұғ (Қапаған) кағаннын баласы Могилянға арналған, мәтінін жазған Иоллығ Тегін, оны тапқан Н. М. Ядринцев, алғаш рет оқыған В. В. Радлов. Жазуда Могилянның, Күлтегіннің, Тоныкөктін жорықтары баяндалған. Мойунчур ескерткіші — Орхон-Енисей көне түркі жазуымен 759 ж. жазылған ескерткіш. Оны Солтүстік Моңңғолияда 1909 ж. тапқан Г. И. Рамстедт. Ол — ескерткіш мәтінін немісше аударып, 1913 ж. жариялаған. Бұл еңбекті Н. Оркун түрік тіліне, С. Е. Малов 1959 ж. орыс тіліне аударып жариялаған. Ескерткіш "Селенга тасы" деп те аталады. Мойун-чур сол кездегі үйғыр мемлекетінің ханы болған. Ескерткіш мәтінінде жер-су, адам, тайпа, халық (ұйғыр, оғыз, тоғыз, татар, қырғыз, түркеш, түрік, соғды, қыпшақ т.б.) атаулары кездеседі. Ескерткіште әнгіме оғыз тайпасынын өкілі атынан баяндалады. Көне түркі руникалық жазба ескеріткіштері Рим авторларының еңбектері. Византиялық шығармалар. Орыс жылнамалары Рим авторлары
Византиялық авторлар
Орыс жылнамалары
9-12 ғғ. Қазақстан тарихы бойынша араб, парсы зерттеулері. Араб зерттеушілерінің халықты сипаттау кезіндегі бағыттары, олардың көзқарастары Араб зерттеулері
Парсы және еуропа зерттеулері
Түркі зерттеулері
Әл-Хорезми (араб.: محمد بن موسی خوارزمی) (толық есімі - Әбу Абдулла (немесе Әбу Жафар) Мұхаммед ибн Мұса әл-Хорезми) - Орта ғасырлық Ұлы ғалым - математик, астроном (жұлдызшы), тарихшы, географ. Бұл ғалымның өмірі туралы мәліметтер өте аз сақталған. Әл-Хорезми есімі оның туған елін көрсетеді – ортаазиялық Хорезм мемлекеті, ал ғалымның тағы бір лақап аты - әл-Маджуси – оның ата-тегінде зороастриялық абыз (арабша «маджус») бар екендігін көрсетеді. араб саяхатшысы. Оның Қырым мен Алтын Орда иеліктерінде болып, жазған мақалалары, Өзбек ханның сарайы туралы хабарламалары түрік халықтарының тарихы үшін өте құнды деректер. Ол 30 жыл бойы саяхат жасаған (1323—53) Теңізбен Қырым шаһарына сапар шегу үшін кеме тосып, Синоп шаһарында 40 күн жаттық. Ақыры бір рум кемешісін тауып жалдадық. Соның өзінде дауылдың бәсеңдеуін тосып, тағы он бір күн жаттық. Сөйтіп, әрең дегенде, бір күні кемеге мініп, сапарға шықтық. Үш күн жүзіп, теңіздің ортасына жеттік. Әбу Абдаллаһ Мұхаммед Ибн Баттута – араб саяхатшысы. Оның Қырым мен Алтын Орда иеліктерінде болып, жазған мақалалары, Өзбек ханның сарайы туралы хабарламалары түрік халықтарының тарихы үшін өте құнды деректер. Ол 30 жыл бойы саяхат жасаған . Арабияда , Египетте, Иранда, Кіші Азия түбегінде, Орталық Азия мен Ауғанстанда, Үндістанда, Индонезияда, Қытайда, Суданда, Испанияда, Қырым мен Ресейде болған. Оның Қырым мен Алтын Орда иеліктерінде болғаны айтылады. (шамамен 820 — 912/13) — араб географы, тарихшы. Иранда дүниеге келіп, Бағдатта білім алған. Жибал аймағында почта және мемлекеттік хабар жүйесінің бастығы болған. 846/47 ж. “Китаб әл-масалик уә-л-мамалик” (“Жолдар мен аймақтар туралы кітап”) аталатын еңбегін жазып, кейін оны қайта өңдеген (885/86). Бізге еңбектің тек қысқартылған түрі ғана жетті. Шығармада Қазақстан мен Орта Азиядағы қыпшақтар., қырғыздар т.б. туралы жазылған Гардизи яғмаларды Қытайдың сол жағын мекендейтін жылқыға бай, ана шетімен мына шеті бір айлық жолды қамтитын ұланғайыр мемлекетте өмір сүрген, тайпа деп көрсетеді. Қашқар өлкесінің ана шеті мен мына шетін атпен бір жетіде өтуге болатындығы белгілі. ... Түрік әдебиеттері антологиясының 27-ші томында қазақшадан түрікшеге. аударып бес батырлар жыры мен үш ғашықтық дастандардан үзінділер келтірілген. Тарих ғылымында қимақтардың ежелгі қонысы жөнінде түрліше пікір бар. С.М. Ақынжанов Гардизи әңгімесін негізге ала отырып, Ертіс территориясындағы қимақтарды сырттан келген халық деп пайымдады. Зерттеуші Гардизи әңгімелері сол уақытта болған нақты оқиғаларды суреттейді дей келе қимақтардың алғашқы отаны Солтүстік-шығыс Моңғолияның жері деп көрсеттіПарсы тарихшысы Гардизи қимақтар құрамында жеті тайпа болғандығын жазған. Олар: эймур, байандур, татар, ланиказ, ажлар, имек, қыпшақ жүктеу/скачать 26,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|