Бейнелеп айтқанда
жүктеу/скачать 58,5 Kb.
|
|
Тарихи зерттеу әдістері дәстүрлі түрде екі үлкен топқа бөлінеді: ғылыми зерттеудің жалпы әдістері және арнайы тарихи әдістер. Дегенмен, мұндай бөлудің біршама ерікті екенін есте ұстаған жөн. Мысалы, «тарихи» деп аталатын әдісті тек тарихшылар ғана емес, сонымен қатар әртүрлі жаратылыстану және қоғамдық ғылымдардың өкілдері де пайдаланады. Ғылыми танымның жалпы әдістемесінің міндеті – алға қойылған міндеттер мен мәселелерді шешудің жалпы теориялық принциптерінің жүйесін беру. Осы себепті нақты материалды жинаудың немесе дереккөздік талдаудың нақты әдістерінен гөрі зерттеудің әдіснамалық әдістері туралы жазу әлдеқайда қиын. Соңғысы белгілі бір дағдылар мен оларды алуға бағытталған күш-жігердің болуын да білдіреді. Дегенмен, белгілі бір мағынада мұндай дағдыларды меңгеру әлдеқайда оңай. Бұл дағдылар арнайы практикалық сабақтарда, мысалы, палеография, сфрагистика, деректану; арнайы курсты (мысалы, көне құжаттарды талдау бойынша) оқығанда немесе тәжірибелі тәлімгердің жетекшілігімен археологиялық-этнографиялық экспедицияда. Бейнелеп айтқанда, әдіс «тактика» болса, әдістеме ғылыми зерттеудің «стратегиясы» болып табылады. Тарихи зерттеулерді жүргізуде қолданылатын жалпы ғылыми және арнайы әдістердің жеткілікті көп саны бар. Әңгімелеу әдісі (кейде сипаттау-баяндау деп те аталады). Тарих көп жағдайда оқиғаларды баяндау болды және әлі де солай. Тарих ғылымының атауының өзі хикая – баяндау, хикая деген сөзден шығуы бекер емес. Тіпті XIX ғасырдың аяғында. Ч.Ланглуа мен Ч.Сеьнобос тарихты «желім және қайшы» ғылымы деп атады (Langlois, Segnobos 2004). Тарихшының міндеті, олардың пікірінше, мұрағаттағы фактілерді жинақтап, оларды бір баяндауға жигақтау болды. Бұл жағдайда «өздігінен» өткеннің тұтас сипаттамасы және теориялық қорытындылар жасалынуы керек. Бұл әдісті көптеген тарихшылар бүгінгі күнге дейін қолданады. Тиісінше, баяндау әдісі тарихи фактілерді көрсету үшін жеткіліксіз болса да маңызды. Оқиғалар желісі (баяндау) өздігінен оқиғалардың белгілі бір логикасына сәйкес құрылған белгілі бір тізбекті білдіреді. Тарихшы бұл оқиғалар тізбегін белгілі бір себеп-салдарлық байланыстар, қалыптасқан фактілер және т.б. негізінде түсіндіреді.Алынған қорытындылар тарихи оқиғаны немесе дәуірді бастапқы талдау үшін маңызды. Алайда, бұл оқиғалардың мәнін терең түсіну үшін жеткіліксіз екені анық. Бірақ, екінші жағынан, мұндай үйлесімді презентациясыз тереңірек талдау мүмкін емес. Бұл жерде «теориясыз зерттеу соқыр, ал зерттеусіз теория бос» (Bourdieu, Wacquant 1992: 162) деген белгілі ережені еске түсіру орынды болар еді. Ең дұрысы, жинақталған дереккөздердің сипаттамасы мен деректердің синтезі бір-бірімен тығыз байланысты болуы керек. Тарихи (тарихи-генетикалық) әдіс. XIX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында жетілген ерекшеліктерге ие болды және тарихшылдық принципі кеңінен тарады (осы басылымның 2-тарауын қараңыз). Атақты тарихшы және тарих философы Ф.Мейнеке (1862-1954) историзмнің пайда болуы Батыс тарих ғылымындағы ең маңызды интеллектуалдық сілкіністердің бірі деп есептеді. Оны тіпті кунндік мағынада «ғылыми революциямен» салыстырды (Igers 1984: 31–41). Тарихшылдық принципі оның дамуындағы кез келген құбылысты: пайда болуын, қалыптасуын және өлімін қарастыруды білдіреді. Тарихшылдық өткенді, бүгінді және ықтимал болашақты түсіну тәсілі ретінде барлық құбылыстардың тамырын өткеннен іздеуді талап етеді; дәуірлер арасында сабақтастық бар екенін және әрбір дәуірге өзінің тарихи ерекшеліктері мен мүмкіндіктері тұрғысынан баға беру керектігін түсіну. Нәтижесінде қоғамды біртұтас және өзара байланысты нәрсе ретінде қарауға мүмкіндік туды, ал тұтастық оның жеке элементтерін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Қалай болғанда да, өткенді зерттеу бүгінгі күнді жақсырақ түсінуге ықпал етеді. Көбінесе өткенге (тарих пәні) және әлеуметтік ғылымның қандай да бір түріне жүгінудің қиылысында шекаралық пән (экономикалық тарих, тарихи демография, тарихи әлеуметтану, мемлекет және құқық тарихы және т.б.) пайда болады. Мұндай зерттеулердің пәнаралық сипаты басқа ғылымдардың (экономика, демография және т.б.) зерттеу әдістерінің 7, 8, 10, 12 тараулардағы мұндай зерттеулердің мысалдарын қараңыз) тарихшының зерттеуінің дәстүрлі тақырыбына қондырылады. Салыстырмалы әдіс. Салыстыру – дүниені ғылыми танудың негізгі принциптерінің бірі. Қайталанатын құбылыстарды бақылай отырып, адамдар ежелгі заманнан бері оның себептерін түсінуге тырысты. Нәтижесінде олар белгілі бір сұрақтарға жауап алды. Салыстырмалы әдістің логикалық негізі аналогия болып табылады. Аналогия – заттар мен құбылыстардың ұқсастығы. Аналогиялық ойлау тәсілі сыртқы ұқсастықпен бір объектіге тән қасиеттер мен белгілердің басқаларға берілуін болжайды. Бұл ең көп таралған ойлау механизмдерінің бірі. Алайда ұқсастықты түсіндіру үшін ұқсастық жеткіліксіз. Бұл терең ғылыми талдауды қажет етеді. Мұндай талдауды салыстырмалы әдіс арқылы ғана жасауға болады. Оның алғышарттары көптеген табиғи және әлеуметтік құбылыстардың қайталануы, соңғылары біріншісіне қарағанда айқын болудан алыс. Зерттеушінің міндеті - бұл қайталанудың себептерін түсіну. Сондықтан салыстырмалы әдіс әлеуметтік ғылымдарда кең тараған әдістердің бірі болып табылады. Тарих та шетте қалмайды. Тарихшылардың көпшілігі өткеннің жекелеген құбылыстарымен айналысады. Дегенмен, әртүрлі мәдени құбылыстардың жалпы даму заңдылықтарын анықтау маңызды. Осы себепті тарихшылар өз зерттеулерінде салыстырмалы әдісті жиі пайдаланады (Мелконян 1981). Кейде оны салыстырмалы-тарихи деп те атайды (Ковальченко 1987). Типологиялық әдіс – қоғамдық және гуманитарлық ғылымдарда қолданылатын маңызды әдістердің бірі. Салыстырмалы әдіс сияқты ол да салыстыруға негізделген. Ол сондай-ақ ұқсас құбылыстар мен процестердің топтарын анықтауға мүмкіндік береді, оған нақты тарихи шындықты логикалық модельдер түріндегі схемалық бейнелеу арқылы қол жеткізіледі - «идеалды типтер» деп аталады. Мұндай түрлердің құндылығы эмпирикалық шындықтың дәл сәйкестігінде емес, түсіну және түсіндіру қабілетінде емес (осы түрдегі көптеген мысалдар 6-8, 18 және т.б. тарауларда келтірілген). Бұл типологияның әдеттегі классификациядан айырмашылығы. Соңғысы нақты объектілерді белгілі бір критерийлер бойынша топтастыруға негізделген. Мысалы, археолог белгілі бір таңдалған критерийлер негізінде артефактілерді топтарға сұрыптау арқылы классификация жасай алады. Типология зерттеушінің санасында психикалық объектілерді құруға негізделген. Тип – зерттелетін құбылыстың ең маңызды белгілері мен байланыстарын көрсететін идеалды құрылыс. Бұл жағдайда үлгінің маңызды параметрлерінің санына кірмейтін басқа мүмкіндіктерді елемеу мүмкін. Сонымен қатар, белгілі бір объектілерде бірнеше түрдегі белгілер болуы мүмкін. Мұны психологияда ерекшеленетін төрт классикалық темперамент типінің мысалы арқылы көрсетуге болады: сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик. Шындығында, нақты адамдарда бір және бірнеше темпераменттердің ерекшеліктері болуы мүмкін. Құрылымдық әдіс. Латынның structura сөзі «құрылым, орналасу» дегенді білдіреді. Бұл әдіс жүйе ішіндегі оның негізгі қасиеттерінің сақталуын қамтамасыз ететін тұрақты байланыстарды анықтауға негізделген. Осыдан оның жүйелік әдіске жақындығы бар. Қоғамдық ғылымдарда құрылымдық функционализм сияқты бағыттың пайда болуы кездейсоқ емес. Структурализм тіл білімінде ерекше дамуға ие болды, мұнда мамандар (Леви-Строссқа дейін көп уақыт бұрын) барлық тілдер бағынатын грамматикалық трансформациялар үшін ережелер жиынтығы бар екенін көрсетті. Сонымен қатар, барлық тілдерде арнайы белгілер жүйесі бар. Әрбір таңбаның (сөздің) мағынасы оның құрылымдық орнымен, бар екілік оппозицияларға сәйкес анықталады. Кейіннен мұндай идеялар Р.Барт (1915–1980) және Ю.М.Лотман (1922–1993) еңбектерінде семиотикалық көзқараста дамып, мәтіндердің деректану саласында тарих ғылымына маңызды әсер етті. Бұл мәтінді бірден-бір дұрыс түсіндірудегі монополияны бұзған деконструктивизмнің негізіне айналды және уақыт өте келе постмодернизмге әкелді. Кез келген ғылыми әдіс сияқты құрылымдық тәсілдің де кемшіліктері бар. Структурализмнің осалдығы оның статикалық табиғаты, диахрондық тарихи өзгерістерді зерттеуге жарамсыздығы болып саналады. Неомаркстік антропология сонымен қатар структурализм тарихи субъектінің рөлін құрылымның детерминирленген элементтері мен функцияларына дейін төмендететінін көрсетеді (Андерсон 1991). Соған қарамастан, бұл әдіс, айталық, саяси жүйелер мен билік құрылымдарын зерттеу үшін маңызды. Жүйелік әдіс. Жүйелі тәсілдің (әдістің) негізгі принциптерін алғаш рет 1949 жылы биолог Л.фон Берталанффи (1969а; 1969б) тұжырымдаған. Оның дамуына математик Н.Винер мен психиатр В.Эшби үлкен үлес қосты. Жүйелік әдіс жүйені өзара байланысты элементтердің жиынтығы ретінде түсінуден шығады. Әдіс бірнеше негізгі міндеттерді қарастырады: 1) жүйені құрайтын элементтерді оқшаулау; 2) элементтер арасындағы қатынастардың сипатын талдау (көлденең, иерархиялық); 3) жүйенің сыртқы ортамен әрекеттесуін зерттеу. Жүйенің құрылымын – оның құрамдас элементтерінің жиынтығын және олардың арасындағы байланыстарды зерттеу – шын мәнінде ішкі құрылымды талдау болып табылады. Сондықтан жүйелік әдіс құрылымдық әдіспен тығыз байланысты. Кейбір зерттеушілер тіпті жүйелік-құрылымдық әдістердің бір тобына сілтеме жасай отырып, оларды біріктіреді. Жүйелік әдісте маңызды орынды изоморфизм принципі алады. Оның мәні мынада: егер әртүрлі жүйелердің элементтері бір-біріне ұқсас болса, онда бұл жүйелердің арасында олардың қасиеттерінде ұқсастық табуға болады. Салыстырмалы-тарихи және тарихи-салыстырмалы әдіс Салыстырмалы-тарихи және тарихи-салыстырмалы әдістер. Өзара айырмашылықтарын жүйелеңіз. Салыстырмалы әдіс Лингвистикалық зерттеулердің алғашқы ғылыми әдістерінің бірі – салыстырмалы-тарихи әдіс болды. Ол әдістің негізін ХІХ ғасырдың басында Ф. Бопп, Р. Раск, Я. Гримм қалады. Бірақ та бұл зерттеулер атомарлы түрде, яғни жүйесіз түрде жүргізілді. Бұл танымдық зерттеулердің әдісі зерттеудің мақсат-міндеттерімен тығыз байланысты болады. Сондықтан танымның әдіс-тәсілдерін зерттеу мақсаттарынан тыс қарастыру мүмкін емес. Жоғарыда айтылғандай тілдерді салыстыра зерттеу нәтижесінде тілдердегі ерекшеліктер мен ұқсастықтарды анықтауға болады. Салыстыру барысында кейбір дәл нәтижелерге келуге болады. Біріншіден, салыстырғанда бір тектес заттарды салыстыруға болады. Ал тілдерде әр деңгейдегі бірліктерді, олардың әр тілдердегі қызметін, лексикалық, грамматикалық категорияларды, сөйлем модельдері және олардың сөйлемде қолдану тәсілдерін салыстыруға болады. Екіншіден, әр тілдегі құбылыстардың ең маңызды және қажетті белгілерін, одан кейін барып қана қосалқы белгілерін зерттеу қажет. Салыстыру әдісінің негізгі мақсаты барлық тілдік деңгейлерге қатысты тілдік құрылымдардың айырмашылықтарын емес, оларға ортақ қасиеттерін табу. Басқаша айтсақ, тілдердің әмбебап қасеиттерін айқындау. Салыстырмалы-тарихи әдістің мақсаты – туыс тілдердің арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды көрсету. Тілдерді салыстыру арқылы олардың бір-біріне қаншалықты жақындығын, даму заңдылықтарын, өзгеруін, ататілге жақындығын т.с.с. айқындауға болады. Бұл әдіс тілдердің генетикалық туыстығына негізделеді. Мысалы, қазақ тіліндегі ауыз сөзі қырғызша – ооз, татарша – авыз, өзбекше – оғиз, т.с.с. Бұл сөздер мағына жағынан бірдей, ал дыбысталу жағынан айырмашылықтары бар. Соған қарамастан бұл сөздер ұқсас. Ұқсастықтар мен айырмашылықтар дыбыстардың алмасуларынан көрінеді. Мысалы, сөз басында а-о дыбысына өзгеруі, сөз ортасында у-в өзгеруі т.с.с. Бұл сияқты дыбыс алмасулар түркі тілдерінің даму заңдарына сай келеді. Тарихи-салыстырмалы әдіс – бір тілдің тарихи қалыптасқан варианттарын салыстырады, яғни бір тілдің кейінгі кездегі тілдік фактілерін сол тілдің өткен кезеңдегі тілдік фактілерімен салыстырып, олардың даму заңдылықтары, өзгерістері анықталады, олардың қазіргі тілдегі фактілерден айырмашылықтары көрсетіледі. Бұл әдіс тілдің өзгеру және даму жолдарын, олардың заңдылықтарын, оған әсер еткен ішкі және сыртқы факторларды айқындайды. Осы әдісті қолдана отырып тіл тарихын, тілдің деңгейлерін (фонетика, грамматика, лексика) жеке-жеке зерттеуге болады. Осыған орай тіл білімінде тарихи фонетика, тарихи грамматика, тарихи синтаксис т.с.с. бөлімдер бар. Ақпарат дереккөзі: https://massaget.kz/qaarc/qa/11508/ жүктеу/скачать 58,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|