Бөж тақырыбы: Философия және ғылым
жүктеу/скачать 91,69 Kb.
|
|
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Факультет: Теология БӨЖ Тақырыбы: Философия және ғылым Қабылдаған:Досалиев Т Орындаған:Қаныбек Ы Жоспар І. Кіріспе ІІ. Негізгі бөлім 2.1 Ерік ұғымы мен ерік үрдістерінің қызметтері, ерік күші 2.2 Ерік үрдістерінің сатылары 2.3 Тұлғаның ерік бостандығы ІІІ.Қорытынды І. Кіріспе Ерік – адамның өз мінез-құлқын саналы түрде меңгере алу қабілеті. Адамды әр алуан әрекеттер мен іске бағыттайтын нәрсе – мақсат қою,соған талпыну.Мұны психологияда ниет (мотив, себеп) деп атайды.Адамның іс әрекеті екі түрлі. Оның бірі – еріксіз әрекеттер.Мәселен, жөтелу, көздің ашылып-жұмылуы, шашалу, түшкіру т.б. Мұндай әрекеттерде белгілі мақсат не ниет жоқ. Екінші – ерікті әрекеттер, қозғалыстар. Мысалы, жерге түсіп кеткен затты көтеріп алу. Бұл – мақсатты қозғалыс. Адамның мақсатты қозғалыстары әрқилы кедергілер мен қиыншылықтарға ұшырап отырады. Алайда, адам алдына қойған белгілі мақсатын орындау үшін оны ерікті әрекетімен жеңуге ұмтылады. Адамның мақсаты, қалауы, әр түрлі істерді орындауға ұмтылуы, жалпы алғанда, ниеттерінің жиынтығы психологияда адам ниетінің өрісі делінеді. Басқаша айтқанда, бұл – адамның бағдарлы әрекеті. Сонымен, адам ниетінің өрісіне оның саналы әрекеті, еріксіз істері, айқындалған істері, мақсаты, әлі жете анықталмаған істері де жатады. Ниеттерді орындауда тіршілік үшін маңызды да, мәні аз істер кездесіп отырады. Ниет өрісі өзгергіш, әрі қозғалғыш, сондай-ақ сыртқы жағдайлардың өзгеріп отыруына орай айнымалы болып келеді. Алға қойған мақсатқа сәйкес ниеттің мазмұны да айқындала түседі. Осы тұрғыдан алғанда, адам ниетінің мәні жекеменшікті не менмендікті, өрісі тар тоғышарлықты не өрісі кең қоғамдық сипатты білдіреді. Адам ниетінің өрісі белгілі мақсатқа бағытталып, оның азаматтық қасиеті мен іскерлігін, адамгершілік сапаларының өзгеруі мен тұр-сипатын білдіреді. Әрбір жеке адамның ерікті іс-әрекеттерінің өзіндік сипаты бар. Бұл сипат қоғамдық маңызды жұмыстарды орындау үшін мәні аз әрекеттерді соған бағындырып, өзінің жеке мақсатынан бас тартып отырады. Ерік – адамның қарқынды іс-әрекетін білдіретін процесс. Сөйтіп, адамның мінез-құлқы мен әрқилы істерді орындауға ұмтылуы маңызы зор, мақсатты істерді орындауға бағытталады. Адам еркінің көрінісі оның саналы түрдегі іс-әрекетінен байқалады. Қиын-қыстау жағдайлардан жол тауып шығуға жетелейді, соны жүзеге асыруға қажетті құрал табады. Тарихта болған белгілі адамдардың өмір жолына назар аударсақ, олардың алға қойған мақсаттарын орындау үшін орасан күш жұмсап, рухтанып, қиыншылықты ерікті істерімен жеңіп шыққанын көреміз. Бұған мысал ретінде «Шығыстың қос жұлдызы» атанған Әлия мен Мәншүктің Ұлы Отан соғысындағы ерлігін айтуға болады. Ел басына күн туған шақта туған жерге деген сүйіспеншілік осынау нәп-нәзік қазақ қыздарының бойына күш-жігер, рух берді. Олар ерлік пен батылдықтың өшпес үлгісін көрсетіп, Отан үшін жанын пида етті. Бұл да – адам еркінің бір көрінісі. ІІ. Негізгі бөлім 2.1 Ерік ұғымы мен ерік үрдістерінің қызметтері, ерік күші Адамға еріксіз және ерікті белсенділік тән. Еріксіз белсенділік адамға алдын-ала ешқандай мақсатсыз пайда болады, ол бедгілі бір сыртқы себептердің негізінде қалыптасады. Еріксіз белсенділік саналы әрекетсіз іске асады. Ерікті белсенділік біздің қажетіміз бойынша, алдын-ала қойылған мақсат негізінде пайда болады. Ол негізінен саналы әрекет болып табылады. Ерік – бұл алға қойған мақсатты орындау жолында кездесетін қиыншылықтар мен кедергілерді жеңуге бағытталған адамның саналы психологиялық іс-әрекеті. Адам алдына әртүрлі мақсаттар қояды. Сол мақсатты орындау жолында ерік-қайраты мен күш-жігерңн жұмсайды. Кей жағдайда мақсатты орындау ешқандай қиындықты, күш жұмсауды қажет етпейді. Ерікті үрдістер әр уақытта еріксіз белсенділіктің негізіне байланысты іске асады. Мақсатқа жету қиындылықтан мен педергілер екі түлі болады: сыртқы және ішкі. Сыртқы қиындықтар мен кедергілерге адам санасынан тыс объективтік қиындықтар мен кедергілер, сыртқы қолайсыздытар, басқа адамдардың қарсы тұруы жатады. Ішкі қиындықтар мен кедергілерге адамның өзіне байланысты қажет нәрсені істеуге адамның қарсы тұруы, қарама-қайшы талпынулардың болуы, адамның енжарлығы, жағымсыз көңіл-күй, ойламай әрекет ету әдеті, жалқаулық, қорқыныш сезімі және т.б. жатады. Ерік ойлаумен тығыз байланысты, себебі ол мақсатты, саналы іс-әрекетпен байланысты. Адам алдына мақсат қойғанда, сол мақсатқа жетудің жолын қарастырады, кедергілерді жеңудің жолдары мен тәсілдерін ойластырады, ол ойлау іс-әрекетін іске асырады. Жоғары адамгершілік сезімдерге отансүйгіштік, жауға жеккөрушілікпен қарау, борыш сезімі, ар-ождан сезімі жатады. Мысалы, Александр Матросовтың, Нұркен Әбдіровтың, Талғат Бигелдиновтың, Қайырғали Смағұловтың, Мәншүк Маметованың, Әлия Молдағұлованың және басқалардың Ұлы Отан соғысындағы тамаша ерлік істері кейінгі өскелең ұрпаққа үлгі өнеге. Сондықтан да адамдар ерік адамдар өз сезімдерін басқару мен бақылауды іске асырады. Адамның әрекеті әртүрлі талпыныстармен анықталады. Талпыныстар адамда өзінің өмір сүруін қамтамасыз етуде және сұраныстарын қанағаттандыруда, оның өмір сүру үрдісінде пайда болады. Адамда әртүрлі әрекетке итермелейтін көптеген талпыныстарда оның белсенділігі қаланған, белгілі бір жағдайда өмірлік мііндеттер сипатына ие болатын психологиялық тұрғыдан ұмтылу, қажет ету түрінде іске асады. Адам мақсатты түрде оны шешуге ұмтылады. Қажет ету, ұмтылу, талпынудың әр түрлі түр, демек түрткілердің әрекеттерінің, іс-әрекеттің қылығы мен түрі сипатына ие болатын жеке тұлғаның барлық талпыну күштерінің жиынтығы түрткілер саласы немесе жеке тұлғаның бағыттылығы деп аталатын адамның психикалық өмірінің ерекше мәнді саласы ұйымдасады. Адамда ұйымдасақан іс-әрекетке талпынулар өзінің мәні мен психологиялық табиғаты бойынша әртүрлі сипатқа ие болады. Адамның түрткілер саласында оның әртүрлі әрекеттерінің негізі қаланған – ерікті және еріксіз, саналы және санасыз. Түрткілер саласы адамның талпынуларының өзекті және мүмкіншілігі бар саласы ретінде ерекше құрылымы болады. Түрткілер саласы адамның ерікті іс-әрекетіне тікелей қатысы бар, себебі түрткілер саласында адамды ерікті іс-әрекеттерді орындауға бағыттап отыратын және ерікті іс-әрекетті іске асырудың сипатын, психологиялық шарттарын анықтайтын талпыну күштерінің негіздер жатыр. Түрткі – французша мотив, қазақша себеп, қозғаймын деген мағынаны білдіреді. Адамды түрлі іс-әрекетке итермелейтін себеп. Ерікті іс-әрекет психологиялық тұрғыдан мәнді ерекшеліктерімен сипатталды. Ерікті іс-әрекеттің негізгі қасиеттерінің бірі тұтас алғанда немесе жекеленген ерікті түрде іс-әрекетті іске асырудың еркіндігін түсіну – «былай істеуіме болады немесе басқаша істей аламын». Шындығында, адамның барлық әрекеті объективтік тұрғыдан белгілі себептерге байланысты. Адамның белгілі бір әрекетті неге орындағанын дәл айта аламыз. Адамның еріктік іс-әрекеті толықтай белгілі бір себептерге байланысты (детерминизм) қағидасы. 2.2 Ерік үрдістерінің сатылары Әрбір әрекетті екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші – дарлық кезеңінде мақсат белгіленеді, мақсатқа жетудің жолдары мен тәсілдері анықталады және шешім қабылданады; екінші – орындайтын кезеңде алынған шешімді атқару іске асады. Даярлық кезеңі – бұл ойлау әрекетінің кезеңі, әртүрлі мүмкіншіліктерді ойластыру, ой елегінен өткізу. Шешім қабылдау – бұл белгілі бір мақсатқа, сол мақсатты орындауға апаратын іс-әрекеттің белгілі бір тәсліне немесе белгілі жолдарына тоқтау. Жоспарлау – бұл алға қойған мақсатты орындауға бағытталған тиімді тәсілдер мен құралдарды іздестіруден тұратын күрделі ақыл-ой әрекеті. Алынған шешімді орындау – келесі негізгі кезең. Шешімнің әрекетке өтуін орындау деп атайды. Ерікті үрдісте ең негізгісі алынған шешімді орындау болып табылады. Ерік үрдісінің сатылары Даярлық кезеңі Шешім қабылдау Жоспарлау Алынған шешімді орындау Табандылық Мақсатқа ұмтылушылық Тоқтамға келу Ұстамдылық пен өзін-өзі бақылау Батылдық пен ерлік 2.3 Тұлғаның ерік бостандығы Әдептегі детерминизм-бұл адамның мінез-құлқына себеп-салдар шарттылығы тұрғысынан таңдау адамгершілік еркіндігін жоққа шығаратын тұжырымдама. Детерминизм-бұл адамның негізгі көрінісі ретінде адамгершілік еркіндіктің сөзсіз тәуелсіздігін жариялайтын индетерминизм. Әдептегі детерминизм мен индетерминизм мәселесі осылайша маңызды және принципті мәселе болып табылады: адамгершілік таңдаудың негізі — алдын ала анықталған қажеттілік немесе еркіндік. Детерминистер бостандықты жоққа шығарады. Олардың бірі әлемдегі барлық әлемнің заңдарына бағынатынын, оның ішінде мораль деп санайды. Заңдарды біле отырып, құбылыстарды болжауға болады. Егер қазіргі уақытта адамның мінез-құлқын болжау мүмкін болмаса, болашақта ол туралы көбірек білсе, болжау мүмкін болады. Адам әлемдік дамуды жалпыға ортақ ақылға қонымды мақсатқа бағыттайтын әлемнің қолданыстағы заңдарына сәйкес келеді. Бұл ғарыштық телеологияның этикасы. Басқа детерминистер мораль биологиялық эволюциямен анықталады және адамның эволюциялық дамуының нәтижесі болып табылады. Бұл эволюциялық этика деп аталады. Кейбір детерминистер адамгершілік таңдау адамның ләззат пен бақытқа деген қалдықсыз ұмтылысымен анықталады. Бұл гедонизм және эвдемонизм этикасы. Детерминизм идеяларын өзінің классикалық (диалектикалық емес) формасында Француз ғалым-математигі, астроном және физигі Пьер Симон Лаплас (1749-1827 жж.) жасаған. Лапласов детерминизміне сәйкес, уақыттың бастапқы сәтінде жүйенің жағдайын сипаттайтын физикалық шамалар (классикалық механикадағы координаттар мен импульстер) және уақыттың кез келген кейінгі (немесе алдыңғы) сәтіндегі осы шамалардың мәндері арасындағы қатаң бір мәнді байланыс бар. Лаплас ғаламында бәрі детерминацияланған, демек, таңдау еркіндігі үшін қажетті кездейсоқ шындық заңдарын білмеу шарасы ғана болып табылады. Бір қарағанда, Лаплас таңдаудың шынайы еркіндігін қалдырмайды деген табиғи және сөзсіз қорытынды көрінеді. Алға жүгіре отырып, қатаң айтқанда, лапласовский тотальды детерминизм жойылмайтын жағдайға кедергі болып табылмайды және осылайша, индивидтің еркін ерік әрекеті деп айтуға болады. Парадоксалды қорытынды: бір мезгілде екі қарама-қарсы шын болуы мүмкін? Бұл антиномияны шешу үшін диалектика қажет емес. Бірақ алдымен таңдау еркіндігі мәселесін шешудің екі тәсілі туралы қысқа шегініс жасау керек. Детерминизм және индетерминизм екі тарихи қалыптасқан жүйе болып табылады, оның шеңберінде таңдау еркіндігі мәселесі бойынша көзқарастың барлық дамуы өтті. Өз сипаты бойынша осы екі жүйе метафизика саласына жатады. Бұл мәлімдемені келесі мысалмен сипаттаймыз. Біз көптеген әлеуетті шешімдерді таңдаудың салдары болып табылатын кейбір оқиғаны талқылаймыз деп болжаймыз. Мұндай оқиғалар біздің өмірімізде үнемі орын алады, мысалы, N біреу таңертең оятқыш қоңырауы бойынша оянады және өзінің арманын жалғастыруға қатты ықыласты сезінеді. Бұл ретте ол таңдау алдында тұр: ұйқыны жалғастыру (а мүмкіндігі ) немесе тұру және жұмысқа тұру (В мүмкіндігі ). N саналы түрде А пайдасына таңдау жасайды және нәтижесінде жұмыс берушімен осыдан туындайтын барлық проблемалармен жұмысқа кешігеді. Әлбетте, Егер N пайдасына таңдау жасаған болса, бұл проблемалар жоқ еді. Бір жағынан, N өз іс-әрекеттерінде толық саналы уәждемелерді басшылыққа алды: а мотиві (ұйқы жалғастыру) в мотивінен гөрі күшті болды (кешігу салдарын болдырмау). Демек, таңдау кейбір мағынада алдын ала анықталған. Бұл темперамент түрін және басқа да n психологиялық сипаттамаларын жақсы біле отырып, оның іс-әрекетінің сипатын жоғары ықтималдықпен болжауға болатын фактімен де расталады. Екінші жағынан, N ештеңе таңдау мүмкін емес еді мағынада өз іс-әрекеттерінде толық еркін болды деп көрінеді . Бірақ, қатаң айтқанда, бізге балама шешім мүлдем мүмкін болды деп айтуға құқық береді? Өйткені, бұл қиялдағы нәрсе жүзеге асырылуы мүмкін емес. Сонымен қатар, таңдау еркіндігін эксперименталды растау үшін мүлдем бірдей жағдайға N-ны қайтару керек, және де эксперимент таза деп санауға болады, біз таңдау кезінде n-мен себепті байланысты болуы мүмкін әлемнің барлық элементтерінің жағдайын қалпына келтіру керек еді . Бізге N психикасының бұрынғы жағдайын қалпына келтіру қажет, әйтпесе эксперимент сәтті деп атауға болмайды. Мұндай тәжірибені қою үшін, бізге, әрине, N-мен себеппен байланысты әлемнің аймағы, уақыт көрсеткісіне тыйым салынған шешім қабылданған сәтке дейін уақыт бұрын «жылжыту» тура келеді. Бірақ, егер біз мұны керемет түрде жасай алатын болсақ, индукцияның шешілмейтін мәселесі болып қала береді,оған сәйкес бір нәтиже беретін тәжірибе циклдерінің кез келген саны философқа оқиғаның осы тізбегінің әрқашан орын алатынын түпкілікті дәлел бола алмайды. Осыған орай, детерминизм/индетерминизм терминдеріндегі таңдау еркіндігінің проблемасы метафизикалық және қандай да бір эксперименталды жолмен шешілуі мүмкін емес деп айтуға болады. Қысқаша айтқанда, себептілік принципі толық физикада, тіпті сақтау мен Симметрияның іргелі заңдарын есепке алғанда де, детерминизмде де, индетерминизмде де расталатыны да, тек сенуге болады. Ақырында, таңдау еркіндігі терең психологияда теріске шығарылады, оның зерттеу пәні тұлғаның терең күші, оның қызығушылығы мен үрдістері болды. Адамның мінез-құлқының уәждерін түсіндіруде терең психология бейсаналық уәждемелерге белсенді динамикалық рөл атқарады. Бұл рөл соншалықты маңызды, адам қандай да бір сәтте, қандай да бір жағдайда қалай болатынын алдын ала біле алмайды. Осылайша, барлық детерминистік тұжырымдамалар тұрғысынан, адам адамгершілік таңдауды еркін емес, адамға үстем ететін және оның адамгершілік мінез-құлқын анықтайтын белгілі бір космологиялық, биологиялық және психологиялық заңдардың ықпалымен жүзеге асырады. Детерминисттер адам өзін еркін деп санайды, себебі ол ниет пен өз іс-әрекеттерін сезінеді,бірақ оларды тудырған себептерді ол танымайды. Мысалы, таңдау жағдайында адам тартымды сәттер сомасы мен қиындықтар сомасының арасындағы айырмашылық барынша жоғары болатын іс-әрекеттің мақсатын таңдайды, бірақ ол өзі сайлайтын мақсаттардың құндылығына негізделген белгілі бір табиғи және мәдени факторлар бар екенін ұмытуы мүмкін. Демек, оның таңдауы ішкі еркін емес, сыртқы шарттармен алдын ала анықталған. Адамның жеке тұлғасы тұрақты, өзіндік және өзіндік құрылымы бар, бірақ сонымен қатар, әр түрлі мүмкіндіктерді таңдау және жүзеге асыру үшін ашық динамикалық құрылым, даму және жетілдіру процесінде әрдайым тұрған құрылым. Тұлғаның қалыптасуы сыртқы шарттылық пен ішкі еркіндіктің диалектикалық бірлігінде жүзеге асырылады, бұл ретте тұлғаның қалыптасуындағы негізгі үрдіс оның эмпирикалық бостандықтан трансцендентальдық еркіндікке бағытталған өрлеуі болып табылады. ІІІ.Қорытынды Өмірде біз адамның қалай жұмыс істейтінін, оқитынын, тынығатынын, сүйікті ісімен шұғылданатынын байқаймыз. Біз оның белгіленген мақсатқа жету жолында, ұзақ уақыт талпынатынын, күш-жігер, ақыл-ойын жұмсайтынын, көптеген кедергілерден өтетінін, бойын кернеген сезімді тежеп отыратынын, шаттық пен қанағат әкелмейтін, бірақ қажетті іс үшін кейбір жағымды жайттардан бас тартатынын көреміз. Мұның бәрінде де адам еркі көрініс береді. Сонымен ерік мінез-құлықтың реттегіші ретінде өмір мен іс-әрекет процесінде қалыптасады. Адам өз еркін коллектив ішінде бола отырып және еңбек, оқу, ойынмен шұғылдана жүріп тәрбиелейді. Іс-әрекеттің қай түрінде болсын, қызығу, көтеріңкі жағымды эмоциялық күй туғызатын элеметтер болады. Бірақ еңбек, оқу және тіпті ойынның өзінде бірсарынды, еш қызықсыз, эмоциялық тартымдылығы жоқ, алайда маңызды, қажетті болып саналатын жайттар да аз кездеспейді. Адам белгілі іс-әрекетпен шұғылдана отырып, субъективтік және объективтік қиындықтарды да жеңеді, бастаған істі әрі қарай жалғастырып, аяқтап шығуға өзін-өзі күштеп көндіреді. Нақ осындай жағдайда, мінез-құлықты саналы түрде реттеу қажет болатын қиын шақта адамның еркі нығайып, шынығып отырады. Осыған байланысты мынаны айта кету керек. Жеке адамның ерік-жігерінің жалпы және өзіндік көрсеткіштері болады. Еріктің дамуы мен адамның еріктік қасиеттерінің қалыптасуында ең маңызды орын алатын күнделікті тұрақты еңбек болып есептеледі. Еңбекте жеке адам коллективтің басқа мүшелерімен міндеттік байланыста болады: бұл міндеттерін орындау үшін ол өз мінез-құлқын коллектив алдында тұрған еңбектік міндетке бағындырып отыруға тиісті. Сонымен қорыта келгенде ерік деп саналы түрде алға тұтқан мақсатқа жету үшін жұмсалстын жан қуатының белсенділігін және адамның өзін меңгере алу қабілетін айтамыз. Ерік іс-әрекеті туралы әр ғалымның теорияларын сараптай келе, қысқаша қорыта кетейін. Ерік ұғымы тарихи сипатқа ие. Ежелгі қоғамда ерік құбылысын бүгінгі біздің түсінігіміздей танып білмеген. Ол кезде ерік туралы сөз болмаған, олар «даналық мұраты» ұғымын қолданған. Ортағасырлық заманда ерік дербес жасайтын, нақты қайырымды не жауыз құбыжық күштер түріне енген құбылыс деп есептеген. Олардың бұлай түсінуі қоғамның адам әрекет қылығының негізі оның өзінде екенін мойындамаудан. Абай болса, ерікті қырық үшінші сөзінде жибили яғни еріксіз болатын тілек, кәсіби яғни еңбекпен табылған нәрсе деп түсіндірген. Ол ерікті еңбекпен, қайрат-жігермен, ақылмен байланыстыра айтады. Ерік пайда болу үшін, ең алдымен, оны тудыратын себеп, түрткілер болу керек. Бұлар адмның мұқтаждықтарынан туындайды. Кісінің күн көруі, тіршілік ету үшін оған өзінің табиғи және рухани мұқтаждықтарын қанағаттандыру керек. Ол мақсат қоюдан басталады. Ал мақсат адам мұқтаждықтарын өтеу үшін пайда болып отырады. Қорыта айтқанда амал кезеңдері мынадай сатылардан өтіп отырады. Алдымен адам мақсат қойып соған жетуге ұмтылады. Мақсатқа жету барысында түрлі мүмкіншіліктерді түсіну қажет. Осыдан келіп түрлі ниет-тілектер пайда болады. Ниет-тілектер арасында өзара тартыс болып, қалау туындайды. Қалау мүмкіншіліктерін пайдалана отырып адам бір тоқтамға келіп, ақыр соңында шешім қабылдайды. Міне, сонда ғана адамның қалауы толығымен орындалып, мақсаты жүзеге асады. Еріктік әрекет себептері сонымен адамның сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынаста келуінен туындайды. Еріктің себепті болуы адамды қандай да қылыққа мәжбүрлеп, көндіруді білдірмейді. Адам табиғатынан қоршаған орта жағдайлары болмай, өз өмірін қолдай да, жалғастыра да алмайды. Ерік бостандығы – табиғат пен қоғамның жалпыланған заңдылықтарын терістеу емес, керісінше, адамның оларды жете танып, өз әрекетін соларға сай реттестіре білу. Ерік бостандығы — адамның өз болмысын меңгеріп, ерік-жігері арқылы табиғи және әлеуметтік шектеулерді еңсеріп шыға алу қабілеті. Философияда бұл ұғымды адамның таңдау мүмкіндігін жүзеге асырудың құралы ретінде қарастырады. Адам баласы тумысынан еркін, өз тағдырын өзі шешуге тиіс. Бірақ оның көздеген мақсаттарына жету жолында әр түрлі кедергілер кездеседі. Әрине, дұрыс таңдау, әрекеттік шешім қабылдау үшін білім қажет. Ерік бостандығы — істі біле отырып, шешім қабылдау қабілеті. Алайда, Ерік бостандығы көп жағдайда түйсіктік-тылсымдық деңгейде жүзеге асады. Ол дұрыс шешім қабылдау мен оны жүзеге асыру, бастаған істі соңына дейін жеткізу, тәжірибе, білім, мәдениет, т.б. алғышарттардан қуат алады. Ерік бостандығы адамның дамып, жетілуі нәтижесінде қалыптасады. Көне рулық қоғамда Ерік бостандығының өрісі тар болды. Жеке адам үшін Ерік бостандығы, белгілі бір қауымдастықтың мүшесі болып, жат бірлестіктерден азат болумен шектелді. “У ішсең — руыңмен” деген қанатты сөздің мәні осында. Тоталитарлық қоғамдарда да ерік бостандығының аясы тар, шектеулі болады. Себебі, бәрін де жеке тұлғадан тыс тұрған әлеуметтік күш, мемлекет, партия, көсем, т.т. шешіп отырады. Ерік бостандығы шын мәнісінде адам құқыларын қастерлейтін қоғамда ғана жүзеге асады. Тек азаттық бар жерде жеке тұлға өз еріктілігін көрсете алады. Филос. әдебиетте ерік бостандығы сан түрлі пікірталастың нысаны болды. “Адамның еркі сыртқы себептермен айқындала ма, әлде адам өз әрекетінде толық азат па” деген сұрақтың жауабы әр түрлі. Детерминизм теориясы бойынша, әрбір әрекеттің жеке себебі бар, ерік бостандығы шектеулі. Барлық әрекет сыртқы күштердің әсерімен алдын ала айқындалып қойылған делінген пікірді фатализм деп атайды. Тағдыр, жазмыш сияқты ұғымдар осыған сүйенген. Шексіз ерік бостандығын дәріптейтін көзқарасты волюнтаризм деп атайды. жүктеу/скачать 91,69 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|