Д. Р.ӘБдіқадырова

жүктеу/скачать 440,81 Kb.

Pdf көрінісі

бет	1/3
Дата	05.01.2017
өлшемі	440,81 Kb.
	#1221

1 2 3

Д.Р.ӘБДІҚАДЫРОВА,

М.М.ЧНЫБАЕВ

«ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ» ҰЛТТЫҚ

ОЙЫНЫ

О

О

Қ

Қ

У

У

-

-

Ә

Ә

Д

Д

І

І

С

С

Т

Т

Е

Е

М

М

Е

Е

Л

Л

І

І

К

К

Қ

Қ

Ұ

Ұ

Р

Р

А

А

Л

Л

Алматы * 2011

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ

УНИВЕРСИТЕТІ

Д.Р.ӘБДІҚАДЫРОВА,

М.М.ЧНЫБАЕВ

«ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ» ҰЛТТЫҚ

ОЙЫНЫ

О

О

Қ

Қ

У

У

-

-

Ә

Ә

Д

Д

І

І

С

С

Т

Т

Е

Е

М

М

Е

Е

Л

Л

І

І

К

К

Қ

Қ

Ұ

Ұ

Р

Р

А

А

Л

Л

Алматы * 2011

УДК 796 / 799 (075.8)

ББК 75.5я73

Т 50

Баспаға Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық

университетінің әдістемелік кеңесі ұсынған

№ 4 хаттама «6» мамыр 2011 ж.

Пікір жазғандар: Е.Ә.Әлімханов – п.ғ.к., профессор;

Д.З.Бейсенов – т.ғ.к.,профессор.

ISBN 978-601-224-223-2

Т 50 «Тоғызқұмалақ» ұлттық ойыны:Құрастырғандар:

Д.Р. Әбдіқадырова, М.М. Чныбаев. Оқу- әдістемелік құрал. –

Алматы:ҚазМемҚызПУ, 2011. – 36 бет.

«Тоғызқұмалақ» ұлттық ойыны әдістемелік құралында сабақ ӛткізу

әдіс-тәсілдері құрастырылған, ойын ережелері келтірілген, оқу бағдар-

ламалық күнтізбе жоспарлары берілген және бірінші оқыту жылына

арналған сабақтың ӛтілу бағдарламасы қарастырылған.

«Тоғызқұмалақ » ұлттық ойыны әдістемелік құралы білім беру

жүйесі оқытушыларына, спорт мектептері жаттықтырушыларына және

орта мектеп үйірме жетекшілеріне арналған.

УДК 796 / 799 (075.8)

ББК 75.5я73

ISBN 978-601-224-223-2

Кіріспе

Қазақ халқы ӛздерінің бұрыннан келе жатқан ұлттық спорт

түрлерімен мақтанады: аламан бәйге, аударыспақ, қазақша кү-

рес, тоғызқұмалақ кӛкпар т.б. Ұлттық спорт түрлерінің арасын-

дағы «Тоғызқұмалақ» ойыны – осылардың ішіндегі ерекше

орын алатын спорт түріне жатқызуымызға болады. Жоғарыдағы

аталған спорт ойындарында үлкен жетістіктерге жету үшін,

спортшылардың дене даярлығының жоғары болуы талап етіле-

тін болса, жоғарыдағы аталған спорт ойындарына қарағанда, то-

ғызқұмалақ ойынында жеңіске жету үшін адамның ойлау қабі-

летінің жоғары болуы, арифметиканың негізі жәй ғана амалда-

рын білуі, адамның есте сақтау қабілеттілігі пайдасының аса жо-

ғары болуы қажет екендігі байқалады.

Дүние жүзіндегі үстел үстінде ойнайтын спорт түрлерінің

ішінде, тоғызқұмалақ ойыны да жоғары тұруы керек. Себебі,

ойын барысында ӛте күрделі қиындықтар байқалған кезде, бұл

ойын түрінің дойбы және шахмат ойыны түрлерінен қалыспай-

тындығын кӛруімізге болады.

Тоғызқұмалақ ойыны – сабырлықты, математикалық ойлау-

ды, ұстамдылықты, шыдамдылықты, ұқыптылықты қалыптасты-

ратын ойын. Ойынға қарап отырып, қазақ халқының ұлттық

ойыны – тоғызқұмалақты, ата - бабамыздың қалдырып кеткен

бір мәдени байлығы, қазынасы деп, аса зор құрметпен қарауы-

мызға тұрарлық құнды дүние екендігін атап айтып кеткеніміз

жӛн сияқты.

Бірақ ойынның әртүрлі жағдайлар мен себептерге байла-

нысты әлі де болса дами қоймауы кӛңілге дақ түсірері анық.

Бәсеңдеу таралуы әлі де болса әдістемелік оқу құралдарының аз-

дығы, кӛрнекіліктер мен ақпараттық үгіт насихаттарының азды-

ғы ілгері дамуға кесірін тигізуде.

Алғашқы әдістемелік оқу құралы болып, белгілі тоғызқұма-

лақ шебері Қазақстан Республикасының бірнеше дүркін чемпио-

ны, ойынның алғашқы ұстаздарының бірі – А.Ақшораевтың

шығарған кітабын айтпай кетпесе болмас. Осы кітаптың шық-

қанына да 20 жылдан асса да, кӛпшіліктің қолында ол кітап қал-

маған, табылуы да қиын. Осындай себептерден қайта құрасты-

рылып, олқылықтардың орнын толтыру мақсатында, жаттық-

тырушыларға

кӛмекші

құрал

ретінде

1998

жылы

Н.Б.Құрманқұловтың оқу әдістемелік құралы орыс тілінде шық-

қан болатын. Сол оқу құралын толықтырып, біраз ӛзгертулер

кіргізіп, қазақ тілінде шығуын қолға алып отырмыз. Қосымша

әдістемелік оқу құралында оқыту мақсатына анықтама, оның

адамгершілік, тәрбиелік мәнін, оқыту мазмұны мен жүйесіне

жаңаша түрде әдістемелер мен тәсілдер енгізіп, оқыту түрлері

мен жүйесін оқушылар мен жаттығушыларға оқыту білімділік

дағдыларын игерулері қарастырылған. Осы қосымша әдістеме-

лік оқу құралы кӛп жылдық оқыту тәжірибелерінен, ӛткен жыл-

дары шыққан жинақтардан ӛзгертулер енгізіліп алынған құнды

дүние деп, қарауымызға болады.

Тоғызқұмалақ – қазақтың ерте заманнан келе жатқан ұлттық

спорт ойындарының бірі. Тоғызқұмалақ ойынын «қойшылар ал-

гебрасы» деп те атайды. Оның себебі де жоқ емес. Тоғызқұ-

малақты тұңғыш рет ауыл қойшылары жайлауда қойды қаптата

жайып барып жусатқан соң, бір тӛбенің басына жиналып, жақ -

жақ болып ойнайтын болған. Алайда тоғызқұмалақ ойыны ол

кезде қойдың құмалағымен ойналатын. Бұған онша күрделі жаб-

дықтардың да қажеті болмады.

Тоғызқұмалақ ойыны бұл күндері арнаулы тақтада ойнала-

ды. Бұл тақтаның ойылып жасалған он сегіз ұя - шұқыры бар.

Мұны тоғызқұмалақ тілінде «Отау» дейді. Әрбір ойыншының

тоғыз - тоғыздан отауы, құмалақ жинайтын бір – бірден қазаны

болады.

Тоғызқұмалақ ойыны - есеп ойыны. Есеп ойыны болуының

себебі - бұл ойын негінде тақ сандар мен жұп сандардың ӛзара

тартысы. Отаулардағы құмалақтардың барлығы да тоғыз – то-

ғыздан, яғни тақ сандар. Ойын осы тақ сандармен басталады.

Ойынды заңды түрде қай ойыншының бастайтындығы жеребе

арқылы шешіледі.

Ойынды солдан оңға қарай кез келген отаудан бастап жүруге

болады. Ол үшін жүріс жасалатын отаудан орнына бір құмалақ

қана қалдырып, қалған сегіз құмалақты түгелімен аласыз да,

келесі отауға әрбір отауға қолдағы құмалақтарды біткенше бір -

бірден салып шығасыз (Құмалақтар екі жақтың отауына да бір-

дей түсіп отырады). Содан ең соңғы құмалағыңыз қарсы жақтың

кез - келген бір отауына түсіп және ол отаудағы құмалақтар

саны біздің соңғы құмалақ түскенше тақ санда болса, сіздің құ-

малағыңыз ол отаудағы құмалақтар санын жұп жасаған жағ-

дайда 2,4,6,8,10,12 т.с.с. сіз ол құмалақтарды ӛз қазаныңызға са-

лып қоюыңыз керек. Бұдан кейін жүріс кезегі қарсы жаққа кӛ-

шеді. Қарсы жақтың да тақтасы сіздің тақ санды бір отауыңызға

ӛзінің соңғы құмалағын салып,ол отаудағы құмалақтарды ӛз қа-

занына алу болып табылады. Екі жақтың жасаған жүрістері бір

жүріске саналады. Жүріс жәй және шабытты болып екіге бӛлі-

неді. Жүріс кезінде қарсы жақтың бір отауы «желінетін» болса,

оны «шабытты жүріс» дейді. Осы тәртіппен жүріс алма - кезек

ауысып отырады.

Тақ санды құмалағы бар отауларды тоғызқұмалақ тілінде

«ашық» немесе «алым» деп, жұп санды құмалағы бар отауларды

«жабық» отаулар деп атайды.

Ойыншылардың мақсаты – неғұрлым кӛп құмалақ алу.

Сондықтан ойын үстінде әрбір ойыншы ӛзінің отауларындағы

құмалақтарды шамасы келгенше жұп «жабық» ұстауға, қарсы

жақтың отауларын «ашық» тақ жасап отыруға тырысады. Тақ

санды отауларға үздіксіз шабуыл жасалып отырады. Егер алғаш-

қы бір - екі жүрісте қарсы жақтың отаулары түгелімен жұп «жа-

бық» болса, онда ойыншының мақсаты ӛз отауындағы құмалақ-

тарды күшімен (оларды әрбір отауға тарату арқылы) жабық

отауларды ашуға, сӛйтіп келесі жүрістердің бірімен сол ашыл-

ған отаулардың біреуін алуға тырысады. Бұл кезде, әрине қор-

ғаныс шараларын да ұмытпау керек.

Ойын барысында отауда бір құмалақ қалса және ол жүріс

үшін қажет болса, онда ойыншы жалғыз құмалақты да қатарын-

дағы отауына ауыстыруына жүруіне болады, яғни әлгі жүріс жү-

рілген болып шығады.

Ойын барысында «тұздық алу» деген болады. Жүрген ойын-

шы ең соңғы құмалағын қарсыласының екі құмалақ жатқан

отауына түсіріп, үш құмалақ етіп алса, бұл ойыншы ӛзінің қар-

сыласынан тұздық алған болып есептеледі.Тұздық алудағы

мақсат - әрбір жүріс сайын отауға түсетін құмалақтарды ӛзіне

алып отыру. Ойын ережесі бойынша тек «маңдайдан», яғни то-

ғызыншы отаудан «тұздық» алуға болмайды және аттас нӛмірлі

отаулардан «тұздық» алынбайды.

Мысалы: қарсылас ойын барысында үшінші отаудан «тұздық»

алған болса, сіздің ол нӛмірлі отаудан «тұздық» алуыңызға бол-

майды. Ойын барысында «тұздық» бір – ақ рет алынады.

Ойын барысында әсіресе, ойын соңына таман келгенде

ойыншының біреуінің құмалағы таусылып қалады да, жүрісі бі-

теді.

Тоғызқұмалақ

ойынында

бұл жағдайды «атсырау» деп атай-

ды. «Атсырау» жағдайына тап болған ойын партиясы ұтылған-

ға есептелініледі. Себебі, ол ойыншы одан әрі жүре алмайды. Ал

енді қарсыласын «атсырау» жағдайына алып келген ойыншы ӛз

отауларындағы құмалақтардың барлығын жинап, ӛз қазынасы-

на салады да, барлық құмалақтардың есебін шығаруға кіріседі.

«Атсырау» жағдайына дейін бұл екі ойыншының бірі 82 құ-

малақ жинап үлгермегенімен, әлі де жүру мүмкіндігінен айы-

рылмаған ойыншы жеңген болып есептеледі. Ойын барысында

«атсырау» жағдайы сирек кездеседі. Себебі ойынның айла - тә-

сілін білетін ойыншы ӛзін «атсырау» жағдайына жеткізбеуге ты-

рысады.

Ойын соңында жеңіске жету үшін қазанына міндетті түрде

82 құмалақ жинауы керек. Ойынның тең аяқталуы - сирек кез-

десетін жағдай. Тек ойын барысында екі ойыншы бірдей тұздық

алғанда ғана ойын тең аяқталуы мүмкін. Ойын ережесі бойынша

осы ойында жеңген ойыншыға – бір ұпай, тең ойынға жарты

ұпай, ұтылған ойыншыға ұпай берілмейді. Жарыс қорытынды-

сын шығарған кезде ұпай санымен қоса міндетті түрде құмалақ

саны қоса жазылады. Мәселен ұтса 82 – 80, тең түссе 0,581 –

05,81 деп жазылады.

Жарыс хаттамасына ұпай санымен қоса құмалақ санының

жазылуы біріншілік қорытындысында жеңімпазды анықтау ке-

зінде екі - үш ойыншының ұпай сандары бірдей болып қалса,

жеңімпаз құмалақ сандарының артықшылықтарына қарай анық-

талады.

Ойын ережелері

Ойын арнайы жасалынған тақталарда ӛтіледі. Тақтаның екі жа-

ғы бірдей симметриялы тақтайшалардан тұрады, тоғыз кішкене

және ұзын бір ұялардан тұрады. Тӛмендегі сызбадан ойын тақ-

тасының құрылысын кӛруге болады.

«қара» жағының нӛмірлері

9 8 7 6 5 4 3 2 1

9

9

1 2 3 4 5 6 7 8 9

«ақ» жағының нӛмірлері

«ақ» жағының қазаны

«қара» жағының қазаны

Ойын басталар алдындағы тақтадағы жағдай.

Оқу бағдарламасы кестесін сағаттарға бӛлу

20 ..... - 20 ....... оқу жылдары

Сабақ

мазмұ

ны

Сағ

ат

сан

Ӛтілу айлары

ІХ

Х Х

ХІІ

І ІІ ІІІ ІY Y

YІ YІІ

YІІІ

Теори

ялық

сабақ

1.ҚР-

дағы

Дене

шыны

қтыру

және

спорт

Ойын

ның

даму

тарихы

Жарыс

ӛткізу

ереже

лері

Спорт

тық

класс

ифика

циялар

Прак

тикал

ық

сабақ

тар

189

Ойын

ереже

лері

мен

алғаш

қы

ұғым-

дар

Ойын

ды

жазу

3. Де-

бют

Митте

льшпи

ль

Эндш

пиль

Парти

яны

талдау

және

қорыту

Жар

ыстар

ға

қатыс

у

115

1.Ква

лифик

ациял

ық

турни

2. Б.

Момы

шұлы

на

арнал

ған

ұлттық

спорт

түрле

рінен

аптал

ық

Мектеп

бірін

шілігі

Ортал

ық

Азия

мен

Қазақ

стан

Респу

блика

лары

Фести

валі

Федер

ация

кубогі

Қала

аудан

дары

бірін

шілігі

Оқу ісінің меңгерушісі ____________ Тренер ____________

Күнтізбелік – тақырыптық оқу жоспары

№

Тақырып

аттары

Сағат

саны

Ӛтіле -

тін

айы

Кӛрнекілік

құралдар

Пәнарал

ық

байланыс

Әдеби

еттер

ҚР-дағы ДШ

және спорт

ДШ-

денсаулық,

спорт-ұлт

мақтанышы

Фото

суреттер

Газет

жинал

ымы

ҚР-ның

Мемлекеттік

қаулылары

Газет

жинал

ымы

Ойынның

даму

кезеңдері

9

С.Т.Тлеубаев

тың ойын

тақтасы

6 сынып

тарих

Ақшо

раев

«Тоғы

зқұма

лақ»

Ойын

ережелері

мен

бастапқы

қалыптар

9,10

Ақшо

раев

«Тоғы

зқұма

лақ»

Ойынға

арналған

тақта

5 түрі

жүктеу/скачать 440,81 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3