Ежелгі түркі өркениеті және оның ерекшеліктері
жүктеу/скачать 26,11 Kb.
|
| Ежелгі түркі өркениеті және оның ерекшеліктері. Ежелгі түркі өркениеті. Әрбір ұлттық мәдениет вакуумда емес, ізгілендірілген ортада жұмыс істейді. Мәдени кеңістік жеке, мәңгілікке шығарылған үлес емес. Бұл тарих ағынының өрісі. Мәдени кеңістіктің маңызды қасиеті - оның түсініксіз табиғаты. Мысалы, «ата-бабалар елі» ұғымы көшпенділер үшін қасиетті, бұл олардың өз территориясының бүтіндігінің кепілі, сонымен бірге бұл көрші жерлердің мызғымастығын мойындау болып табылады. Қауымаралық қатынастар территориялардың егемендігі негізінде пайда болады. Ата-бабалар елінің географиялық ерекшеліктері халықтың санасында қасиетті жерлер ретінде сақталған, яғни қоршаған орта қасиетті таулардан, өзендер мен көлдерден, аңғарлар мен төбелерден, ата-бабалардың рухтары өмір сүретін қабірлерден және т.б. аңыздардан тұрады. аңыздар, аңыздар мен нақыл сөздер. Интеллектуалдылығы, адамгершілігі, ұстамдылығы, интуициясы жоқ адамдар қатал далада бола алмады. Кеңістікке сәйкес мәдениетте «Қытай қабырғасы» адам мен табиғатты бөлмейді. Керісінше, мәдениет олардың арасындағы нәзік үндестікті (гармонияны) білдіретін байланыстырушы буын қызметін атқарады. Қазақтың төл мәдениетінде экология мәселесі адамгершілік жүйесіндегі «обал» (Құдіреттің жазасы сыйақы ретінде қызмет ететін қатыгездік) және «сауап» (сол үшін береке) сияқты ұғымдармен тікелей байланысты болды. Құдіреті шексіз мейірімділік сый ретінде қызмет етеді). Әдебиеттерде табиғаттың көлеңкесі астындағы мәдениет - бұл қатып қалған өзгермейтін әлем деген пікір жиі кездеседі. Бұл көзқарас осы мәдениетке тән үздіксіз қозғалыстың байқалмай қалуымен түсіндіріледі. Шексіз даланың бір нүктесінде тоқтау көшпелі өмірге қарсы. Ол уақытша, вегетативтік заңдарға бағына отырып, қозғалыс циклін қалдырады. Әрине, бұл қозғалыс негізінен қайталанатын, тұрақты. Қуаң даланы игеру табиғатты өзгертуге емес, керісінше, оның ажырамас бөлігіне айналуға бағытталған. Яғни адам табиғат құбылыстарына тәуелді болып қалады. Енді қарастырылып отырған өркениет кеңістігін дамыту құралдарына тоқталайық. Ең алдымен, жылқының көшпенділер өміріндегі ерекше рөліне назар аударған жөн. Жылқыны адам еркіне бағындыру арқылы көшпенділер ғарышты дамытуда орасан зор қадам жасады. Ежелгі түркілердің космогониясы мен мифологиясы. Түрік мифологиясы (түркітілдес халықтардың мифологиясы) - белгілі түркі тілдерінде сөйлейтін әр түрлі халықтар арасындағы мифологиялық идеялардың жиынтығы. Түркі халықтары мифологиясының құрамдас бөліктерінің бірі - ежелгі түркі мифологиясы. Түркітілдес халықтардың мифологиясы негізінен түркі халықтарының қоныстану аймақтарына және шын мәнінде ежелгі түркіге сәйкес бірқатар кіші топтарға бөлінеді. Ежелгі түркі мифологиясының қайнар көздері негізінен руникалық ескерткіштер, сонымен қатар қытай, араб, византия, парсы және армян дереккөздері болып табылады. Космогония 1. Әлемнің құрылуы мен құрылымы туралы миф кейбір ежелгі түрік руникалық ескерткіштерінде кездеседі [4]: Көгілдір аспан қараңғы (сөзбе-сөз: дауыл) жердің астында (және) төменде (немесе) пайда болған кезде, олардың арасында екеуі де адам балалары (яғни адамдар) жаратылды (немесе: пайда болды). Менің ата-бабаларым Бумын-қаған мен Истеми-қаған адам ұлдарының үстінде отырған. (Патшалыққа) отырып, олар тайпалық одақ пен түркі халқының құрылуын қолдап, ұйымдастырды. 2. Ғарыш апаты туралы миф - мысалы, «Сәттілік кітабында» адамдар арасындағы қиындықтар қоршаған әлемдегі сілкіністермен байланысты деген идея ұсынылған. Демек, мемлекеттің өлімі екі оқиғаға әкелуі мүмкін - адамдар арасындағы толқу және жер «ашылып», аспан «жаншылған» апатқа. Мұнда бүлікшілер ғарыш апатына теңестіріледі [5]. Ата-баба культы. Тәңіршілдік. Л.Н. Гумилев ежелгі қытайлықтарда түрік ұғымындағымен бірдей көк тәңір нанымы болғанын растайды. Көне Қытай, Мысыр, Рим, Месопотамия елдерінде көк тәңір туралы нанымдардың болғандығын, аталмыш елдердің патшаларының атағы көбіне «Көктің ұлы», «Күннің ұлы», «Аспанның перзенті» боп аталғандығын «Древние тюрки» атты еңбегінде дәлелдейді. Ғалымдар көк тәңірі туралы нанымды тәңірлер және тәңірсымақтар туралы культтерден бұрын болған ең тұрпайы наным деп бағалайды және мұндай тұрпайы сенім ең шалғай құрлықтарда да болғандығы ғылыми ақиқат. Әлбетте, «Тәңірі сенімі», «Көк тәңірі» немесе «Тәңірлік дүниетаным» бұл – бар, қалыптасқан мәдени құндылық. Біз бұны жоққа шығара алмаймыз және мәдени құндылық ретінде құрметпен қарауымыз керек. Тәңіршілдік – бұл дін емес. Тәңіршілдік – тек наным-сенім. Наным-сенімді дінмен шатастырмайық. Бабаларымыз ғасырлар бойы ислам дінін ұстанып келді. Қала берсе, әлемге әйгілі көптеген ғалымдарды шығарды. Отырар, Түркістан секілді руханиятқа бай қалаларымызды, Әл-Фараби, Ахмет Яассауи, Иүгінеки, Хусамиддин Сығанақи, Хибатулла әт-Тарази, Абай, Шәкәрім, Ыбырай, т.б. қазақ даласынан, ұлтынан шыққан ғұлама, ірі тұлғаларды қай ұрпаққа аманат етпек. Тәңіршілдіктің құдайлар пантеоны. Пантеон, сондай-ақ, Құдайдың ғибадатханасы деп те аталады, Римнің ең танымал ескерткіштерінің бірі. Ол өзінің күші мен ежелгісін таңдандырады. Өйткені бұл үлкен құрылым біздің дәуіріміздің басында тұрғызылған. Римнің өзі – бұл бір үлкен тартымдылық, мұнда әрбір көше мен ғимарат ескі уақытта дем алады. Бірақ пантеон осы ескерткіштердің арасында ерекшеленеді. «Панетон» сөзі ежелгі грек тілінен аударғанда, сөзбе-сөз «барлық құдайларға» дегенді білдіреді, сондықтан оны «Құдайдың ғибадатханасы» деп атайды. Ол заманауи Рим аумағында халық пұтқа табынушылықты ғана мойындаған және құрбандықтармен жиі рәсімделетін күндерде салынған. Ежелгі түркілердің салт-дәстүрлері мен рәсімдері. Аруақ культы. Халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып табылады. Дін – руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі бір аймақты мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-сырын терең тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани бастауларын, оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени тұтастықтағы діни жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше. Ежелгі руханиятта дін оның негізгі құрамдас бөлігі екендігін ескерсек, айтылған тұжырымның маңыздылығы арта түседі. Себебі дін өткен тарихи дәуірлерде мәдениеттің барлық салаларын қамтып жатты. Көптеген мәдениеттанушылар дінді мәдениеттерді бір өркениетке біріктіретін фактор ретінде қарастырады. Н. Данилевскийдің, К. Ясперстің, А. Тойнбидің, О. Шпенглердің, П. Сорокиннің еңбектерінде тарихи-мәдени типтердегі діни ерекшеліктер бітім құрастырушы және мәдени айрықшалықты білдіретін нышан ретінде баяндалады. Үлкен өркениеттердің қалыптасуында ұлттық діндердің тар шеңберден шығып, рухани-мәдени тұтастықты құрауы, дүниетаным мен адами қасиеттердің жаңа мазмұндарын қалыптастыруы ерекше маңызды. Алайда, өркениет ағымына қосылған этностар мен этностық топтар өркениетке ортақ дінді, оның рәсім-рәміздерін қабылдағанмен, олардың наным-сенімдері мүлдем жоғалып кетпейді. Олар халықтың әдет-ғұрпында, дүниетанымдық рәміздерінде, дүниені түйсінуінде, сезінуінде сақталады. Сол себепті қазақтардың діни көзқарасында Алла мен Тәңірі ұғымдары синонимдер ретінде қолданылады. Әрине, қазақ мәдениетінде қалыптасқан архетиптік наным-сенімдерден исламдық діни жүйеге ауысу бірнеше ғасырларға созылды және бұл қарым-қатынас тұтастану бағытында өтті. Ислам діні мен араб мәдениетінің қазақ халқының руханиятына тигізген игі әсерін, тарихтағы үйлестіруші қызметін теріске шығаруға болмас, алайда қазақтарды өзіндік халық, этнос ретінде қалыптастырған, руханиятының өзегін құрап, тұрақтандырған архетиптік наным-сенімдерін ұмытпаған жөн, оларсыз мәдениетімізді толыққанды түсіну мүмкін емес. Қазақтардың діни жүйелерін қарастырғанда олардың бір-бірімен қатар дамығанын, оларды бөліп қарастыру тек ғылыми абстрактілеу арқылы, қолайлылық мақсатында қолданылғанын естен шығармаған жөн. Нақтылы тарихи даму барысында олар бір-бірімен қабаттасып, тұтасып кеткен. Ежелгі түркілердің руна жазуы. Жалпылама ерте орта ғасырда алғанда түріктердің төл жазуы және алфавиті болған. Әр рулардың таңбалары негізінен жасалған алфавиттік құрамында 35 әріп бар. Ал көне түрік жазуы – рунанемесе сына жазуы деп аталған. Көне түрік жазуының ескерткіштері Орталық Азия аумағында көп табылған. Олардың ішіндегі ең белгісі Солтүстік Моңғолия жеріндегі Орхон, Селенга, Толы өзендерінің табылған тастағы жазулар. Бұл тастарда түріктердің атақты билеушісі мен ақылгөйлері Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк құрметіне арналып жазылған руна жазулары сақталған. Ал Қазақстан аумағында Талас, Іле өзендерінің аңғарынан да көне түрік жазуының ескерткіштері табылған. Түріктің жазба ескеткіштерінің көп кездесетін жері - Сібір өлкесі Енесей өзені бойы. Жазулар құлпытастарға, қыш пен металдарға және басқа да заттарға қашалып жазылған. Осыдан шығатын қорытынды, VII – IX ғасырлар аралығында Қазақстан аумағында ортағасырлық ортағасырлық мемлекеттерде көне руналық түрік жазуы қолданылу аясы біршама зор болған. «Түрік руна жазбалары» – бұл ұғым тюркологиямен айналысатын адамдардың бәріне таныс. Бірақ барлығы қазіргі ғылымда жиі естілетін «руна», «рунология» сөздерінің қандай мағына беретінің ағара қоймайды. «Руна» «әріп» және «белгі» дегенгі білдірмейді. Оны – «құпия» және «белгісіз» сөздерімен ұштастыруға болды. «Руна» сөзі –латыннын «арканум» (мысалға «Таро арқаны») немесе грекше «мисmерион» (мистерия) сөздерінің аналогы. Бұл мәліметтер руна сөзінің мағынасы туралы құнды дәлелдер береді. Руналар – ежелгі герман әліпбиінің белгілері (II в. кейінгі ортағасырға дейін), Скандинавия, Исландия, Гренландия, Англия, Солтүстік Еуропа, Солтүстік Причерноморье, Ескі Ладога және Новгород елді-мекендеріндегі тастардағы, металлдардағы, ағаштардағы, сүйектердегі қаушаулар, белгілер. Руналардың нақты шығу тегі бүгінгі күнге дейін анықталмаған. Норвеж ғалымы К. Марстрандердың ойынша рунадар солтүстік италийлік әліпбидің модификациясы болып табылады. Руна жазбалары /футарк/ көбінесе бір немесе бірнеше сөздерден тұрады. Мысалы, зат есім, қабылдану немесе магиялық брактеатта /алтыннан жасалған дөңгелек ілгіш/ сиқырлау. Бірнеше жолдардан тұратын жазулар сирек кездеседі. Ертедегі түрік жазуын тұңғыш рет ХҮІІІ ғасырдың 20-жылдарында І Петрде қызмет атқарған неміс ғалымы Д.Мессершмидт пен оған еріп жүрген шведтің тұтқын офицері И.Страленберг Енисей аңғарында ашты. Олар Скандинвияның руналық жазуымен ұқсастығына қарап, оны «руналық» жазу деп атады. Атау онша дәл болмағанымен, қолайлы болып шықты және ғылымда осы атау орнығып қалды. Ежелгі түркілердің қасиетті жазбасы «Алтун битиг» (Алтын кітап). Түркі халықтарының мифологиясы, өкінішке орай, толыққанды зерттелмеген, оның көптеген үлгілері қайтып оралмастай жоғалып кеткен. Себебі әлі күнге дейін сол: еуроцентризм, Шығыс халықтарының рухани мұрасына деген менсінбеу. Тек соңғы жылдары ғалымдар осы салада жасанды түрде пайда болған олқылықтар мен олқылықтарды жоюға тырысуда. Бірқатар ғалымдар жұмыс істеп жатыр архаикалық әдеби ескерткіштерден, басқа халықтардың шежірелерінен, фольклорлық шығармалардан, тарихи шығармалардан, шежірелерден және т.б. ақпарат алу үшін мифологиялық көзқарастарды, түріктердің мифологиялық және діни пантеонын қалпына келтіру. Сонымен ежелгі дәуірдің қойнауында ежелгі түркілердің «Алтун битиг» - «Алтын кітап» немесе «Алтын жазба» деп аталатын қасиетті жазба жинақтары болғандығы анықталды. Бұл кітапта түркілердің ежелгі діні - тенгрианизм (діни мифтер), әлемнің, ғаламның жаратылуы, барлық заттардың болуы (онтологиялық мифтер), ғарыш, астральды денелер (космологиялық), шығу тегі туралы мифтер жинақталған. адам мен халықтардың (генеалогиялық), ақырзаман туралы (эсхатологиялық), жан туралы және оны жақсарту жолдары (этикалық), өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, табиғи белгілер мен құбылыстар туралы және т.б. Түріктердің мифологиялық көзқарастары мен сенімдерінің ауқымы өте кең және алуан түрлі болды және олардың жаңғырығы мен әсері қазіргі түркі халықтарының ойлау және шығармашылық қызметінде әлі де сезіліп тұрады. жүктеу/скачать 26,11 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|